Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

leciutkiej herbaty, a i tę musiał zwracać za chwilę. Ale przed ową epoką cierpienia ileż spędziłem u niego przyjemnych chwil, wraz z wybranym kołem przyjaciół, których gromadził w swym domu! Na ich czele stawiam księdza Prévost570, człowieka wielkiego uroku i prostoty, który własnym sercem ożywiał swoje godne nieśmiertelności utwory i który w rozmowie ani w obcowaniu nie miał nic z owego posępnego zabarwienia, które dawał swoim dziełom; lekarza Prokopa571, małego Ezopka nie wolnego od ciekawości do kobiet; Boulangera572, słynnego pośmiertnego autora Wschodniego despotyzmu; on to, zdaje mi się, podsycał systemy Mussarda co do trwania świata. Z kobiet pani Denis, siostrzenica Woltera, która będąc wówczas jedynie poczciwą kobieciną, nie wzbijała się w górnolotne strefy; pani Vanloo, niepiękna, to pewna, ale urocza i śpiewająca jak anioł; sama pani de Valmalette wreszcie, śpiewająca również i która, mimo iż bardzo chuda, byłaby nader powabna, gdyby mniej się siliła w tym względzie. Takie było mniej więcej towarzystwo pana Mussard, które byłoby mi dosyć przypadło do smaku, gdyby sam na sam z nim, wraz z jego muszlomanią, nie było mi jeszcze milsze; mogę powiedzieć, iż przez więcej niż pół roku pracowałem nad jego zbiorem z takąż przyjemnością co on sam.

Pan Mussard utrzymywał od długiego już czasu, że wody w Passy będą bardzo zbawienne na moje cierpienia, i zachęcał mnie, abym rozgościł się na jakiś czas u niego. Aby się nieco wydrzeć z miejskiego zgiełku, poddałem się wreszcie i spędziłem w Passy tydzień czy dziesięć dni, które zrobiły mi więcej dobrego tym, że byłem na wsi, niż że piłem wody. Mussard grywał na wiolonczeli i namiętnie lubił włoską muzykę. Jednego wieczora, przed pójściem na spoczynek, mówiliśmy wiele o tym przedmiocie, a zwłaszcza o operach buffa573, które obaj widywaliśmy we Włoszech i obaj byliśmy nimi zachwyceni. W nocy, nie mogąc spać, zacząłem dumać, w jaki sposób można by się wziąć do rzeczy, aby dać publiczności francuskiej pojęcie o tego rodzaju dramacie; Miłostki Ragondy574 bowiem zgoła nie były doń podobne. Rano, przechadzając się i pijąc wody, skleciłem bardzo naprędce kilkanaście wierszy i podłożyłem pod nie melodię, która urodziła mi się w głowie w czasie ich pisania. Gryzmoliłem to wszystko w dzikiej altanie, położonej w górnej części ogrodu; przy herbacie nie mogłem się wstrzymać, aby nie pokazać tych aryjek Mussardowi i pannie Duvernois, jego gospodyni, zacnej i miłej osobie. Trzy ustępy, które naszkicowałem, to pierwszy monolog, Straciłam swego miłego; aria wróżka: Miłość wzrasta, gdy się trwoży; i ostatni duet: Colinie, błagam cię, na wieki etc. Tak dalece nie wyobrażałem sobie, aby to było warte dalszego trudu, iż gdyby nie oklaski i zachęty obojga słuchaczy, miałem już wrzucić do ognia swoje świstki i zapomnieć o nich, jak już tyle razy zrobiłem z utworami co najmniej równej wartości: ale tak gorąco zaczęli mnie zagrzewać, iż w niespełna tydzień dramacik był niemal gotowy, a cała muzyka naszkicowana, tak iż w Paryżu zostało mi jedynie dorobić trochę recytatywów i akompaniamentu. Wykończyłem wszystko tak szybko, iż w trzy tygodnie partie były przepisane na czysto i gotowe do wystawienia. Brakło jedynie baletu, który napisałem dopiero znacznie później.

(1752) Podniecony pisaniem tego utworu, pałałem wielką ochotą usłyszenia go. Byłbym dał wszystko w świecie, aby go móc oglądać wedle mojej myśli, przy zamkniętych drzwiach, jak podobno Lulli575 kazał raz odegrać Armidę dla samego siebie. Ponieważ mogłem posiąść tę przyjemność jedynie dzieląc ją z publicznością, trzeba było koniecznie, chcąc uzyskać wystawienie mej sztuki, przedstawić ją w Operze. Na nieszczęście była ona w rodzaju zupełnie nowym, do którego uszy jeszcze nie nawykły; zresztą, niepowodzenie Tkliwych Muz pozwalało mi przewidywać odrzucenie Wróżka, gdybym go przedstawił pod swoim nazwiskiem. Duclos wydobył mnie z kłopotu: podjął się uzyskać próbę bez wyjawienia autora. Aby się nie zdradzić, nie pokazałem się na próbie, tak iż nawet kierujący orkiestrą nie wiedział, kto jest autorem, póki powszechny poklask nie potwierdził wartości dzieła. Wszyscy, którzy je słyszeli, wyszli zachwyceni, tak iż nazajutrz w całym Paryżu sukces mój był na wszystkich ustach. Pan de Cury, intendent zabaw królewskich, obecny na próbie, oświadczył się z chęcią wystawienia opery na dworze. Duclos, który znał moje intencje, sądząc, iż będę jeszcze mniej panem swej sztuki na dworze niż w Paryżu, odmówił. Cury zażądał jej z urzędu, Duclos nie ustępował; spór stał się tak żywy, iż jednego dnia już mieli wyjść z Opery dla skrzyżowania broni, gdyby ich nie rozdzielono. Chciano odwołać się do mnie; odesłałem rzecz z powrotem do Duclosa. Trzeba było wrócić do niego. Książę d’Aumont wdał się w sprawę. Wreszcie Duclos uznał za właściwe ustąpić powadze władzy i oddał sztukę celem wystawienia jej w Fontainebleau576.

Częścią utworu, do której najwięcej byłem przywiązany i w której najbardziej oddaliłem się od pospolitej drogi, był recytatyw. Był on akcentowany w sposób zupełnie nowy i szedł zgodnie z tokiem słów. Nie ośmielono się zostawić tej straszliwej innowacji, lękano się, iż może obrazić owczy pęd przyjętych narowów. Zgodziłem się, aby Francueil i Jélyotte napisali inny recytatyw, ale nie chciałem mieszać się do tego.

Kiedy wszystko było gotowe i dzień przedstawienia naznaczony, namówiono mnie na podróż do Fontainebleau dla usłyszenia choć ostatniej próby. Wybrałem się z panną Fel, Grimmem, i, zdaje mi się, księdzem Raynal, w karocy dworskiej. Próba szła nieźle; bardziej byłem z niej rad, niż się spodziewałem. Orkiestra była liczna, złożona z muzykantów Opery oraz kapeli królewskiej. Jélyotte grał Colina, panna Fel Colettę, Cuvillier wróżka; chóry wzięto z Opery. Nie wtrącałem się wiele: Jélyotte kierował wszystkim, nie chciałem kontrolować tego, co uczynił; zresztą, mimo swoich rzymskich tonów czułem się nieśmiały jak student wśród tego zebrania.

Nazajutrz, w dzień przedstawienia, udałem się na śniadanie do kawiarni. Było pełno ludzi. Mówiono o wczorajszej próbie i o trudnościach uzyskania wstępu. Oficer pewien, który rzekomo był na niej, rzekł, iż dostał się bez trudu, opowiedział obszernie, co się tam działo, odmalował autora, zdał sprawę, co czynił, co mówił; ale co mnie zdumiewało w tym opowiadaniu, dość długim, wygłoszonym z równą pewnością siebie jak prostotą, to iż nie było w nim ani jednego słowa prawdy. Było mi bardzo jasne, że ten człowiek, który tak płynnie mówi o całej próbie, nie był na niej, skoro, nie wiedząc o tym, miał przed oczyma tego autora, którego jakoby widział był tak dobrze. Najosobliwsze w tej scenie było wrażenie, jakie na mnie uczyniła. Osobnik ten był już dość poważny wiekiem, nie wyglądał ani na trutnia, ani na samochwała; fizjonomia zwiastowała człowieka nie pierwszego z brzegu, Krzyż zaś św. Ludwika577 zdradzał dawnego oficera. Zainteresował mnie, mimo swej bezczelności i wbrew mej woli. Podczas gdy rozpowiadał swoje kłamstwa, czerwieniłem się, spuszczałem oczy; byłem jak na rozżarzonych węglach; to znowuż zachodziłem w głowę, czy nie byłoby sposobu uważać go za człowieka mylącego się, ale w dobrej wierze. Wreszcie, drżąc, aby mnie kto nie poznał i nie uczynił mu afrontu, dopiłem spiesznie czekolady, nie mówiąc słowa i, przechodząc koło niego ze spuszczoną głową, wyszedłem jak mogłem najszybciej, podczas gdy zgromadzenie rozprawiało na temat jego relacji. Na ulicy spostrzegłem, że jestem cały w pocie; jestem pewien, iż gdyby mnie ktoś poznał i zawołał po imieniu, nim zdążyłem wyjść, przeszedłbym wszystkie męczarnie wstydu i zakłopotania winowajcy, jedynie przez poczucie przykrości, jaką cierpiałby ten nieborak, widząc, iż kłamstwo jego wyszło na jaw.

Oto wchodzę w jeden z owych zagadkowych okresów mego życia, o których trudno mi po prostu opowiadać, ponieważ prawie niemożliwe jest, aby samo opowiadanie nie nosiło cech krytyki lub obrony. Spróbuję wszelako zdać sprawę, jak i z jakich pobudek postępowałem, nie dodając od siebie pochwał ani przygany.

Miałem tego dnia ten sam prostacki strój, jaki przybrałem za mój zwyczajny ubiór; do tego duża broda i peruka dość niedbale uczesana. Biorąc ten brak przyzwoitości za akt odwagi, wszedłem w ten sposób do sali, gdzie za chwilę mieli wejść król, królowa, rodzina królewska i cały dwór. Usadowiłem się w loży, do której wprowadził mnie pan de Cury, jak się okazało, jego własnej. Była to wielka loża wychodząca na samą scenę, naprzeciw małej lóżki położonej wyżej, gdzie umieścił się król z panią de Pompadour. Siedziałem otoczony damami, jedyny mężczyzna, na samym przedzie loży; nie mogłem wątpić, iż pomieszczono mnie tam umyślnie, abym był na widoku. Skoro zapalono światła, widząc się w tej postaci wśród ludzi wszystkich nadzwyczaj postrojonych, zacząłem się czuć nieswojo. Zapytałem sam siebie, czy jestem na swoim miejscu i czy ubrałem się odpowiednio, i po kilku minutach niepokoju odpowiedziałem: „Tak”, ze stanowczością, która więcej może pochodziła z niemożności zaparcia się siebie niż z siły argumentów. Powiedziałem sobie: „Jestem na swoim miejscu, skoro patrzę na wystawienie swojej sztuki, będąc na nie zaproszony, napisawszy ją w tym celu i skoro, ostatecznie, nikt nie ma więcej ode mnie praw cieszyć się owocem mej pracy i talentów. Ubrałem się jak zwyczajnie, ani lepiej, ani gorzej; jeśli zacznę na nowo poddawać się w czymkolwiek opinii, niebawem stanę się znowuż we wszystkim jej niewolnikiem. Jeśli chcę być zawsze samym sobą, nie powinienem, nigdzie i nigdy, rumienić się, iż ubrałem się wedle stanu, który sobie obrałem. Wygląd mój jest prosty i zaniedbany, ale nie brudny ani niechlujny: broda nie jest sama przez się czymś plugawym, skoro natura sama nam ją dała i skoro, wedle czasu i obyczaju, bywa uważana za ozdobę. Będą mnie znajdować śmiesznym, gburem? Więc co? Cóż mi o to? Trzeba umieć ścierpieć śmieszność i potępienie, byleby nie były zasłużone”. Po tym monologu umocniłem się w duchu tak skutecznie, iż umiałbym być nieustraszony, gdyby zachodziła tego potrzeba. Ale czy to wskutek obecności monarchy, czy też szczerego usposobienia serc, dość że w zaciekawieniu, którego byłem przedmiotem, spostrzegłem same jeno oznaki uznania i przychylności. Wzruszyło mnie to do tego stopnia, iż zacząłem być niespokojny o siebie i o los sztuki, lękając się zniweczyć tak przychylne uprzedzenia, zdające się czekać jeno sposobności do zachwytu. Byłem opancerzony przeciw szyderstwu; ale życzliwe przyjęcie, którego nie oczekiwałem, uczyniło na mnie tak silne wrażenie, iż kiedy zaczynano, drżałem wręcz jak dziecko.

Niebawem nabrałem otuchy. Sztuka była bardzo źle grana pod względem aktorskim, ale dobrze śpiewana i dobrze wykonana co do muzyki. Od pierwszej sceny, która w istocie jest wzruszająca swą naiwnością, usłyszałem jak w lożach podnosi się szmer zdziwienia i zachwytu, niesłyszany dotąd przy tego rodzaju utworach. Rosnące podniecenie obiegło niebawem całą widownię, i, mówiąc językiem Monteskiusza, spotęgowało swe działanie siłą samegoż działania. Przy scenie dwojga poczciwych prostaczków wrażenie doszło szczytu. Nie jest przyjęte oklaskiwać w obecności króla; dzięki temu słyszano wszystko — sztuka i autor zyskali na tym. Słyszałem dokoła szepty kobiet, które zdawały mi się piękne jak anioły, a które mówiły między sobą: „To cudowne, urocze! Nie ma jednego tonu, który by nie mówił do serca”. Rozkosz dania wzruszenia tylu powabnym osobom wzruszyła mnie samego do łez i nie mogłem też ich wstrzymać przy pierwszym duecie, spostrzegłszy, że nie ja jeden płaczę. Na chwilę cofnąłem się duchem wstecz; przypomniałem sobie koncert u pana de Treytorens. Przypomnienie to wywarło na mnie wrażenie niewolnika trzymającego wieniec nad głową tryumfatorów, ale trwało ono krótko; niebawem oddałem się, pełno i bez innych myśli, przyjemności napawania się mą chwałą. Jestem wszelako pewny, iż w tej chwili rozkosz zmysłowa odgrywała większą rolę niż próżność autorska; z pewnością, gdyby w sali byli tylko mężczyźni, nie czułbym, jak czułem bez przerwy, palącej chęci zbierania wargami rozkosznych łez, które wyciskałem z oczu. Widziałem sztuki budzące żywszy podziw, ale nigdy nie widziałem, aby w całej widowni, zwłaszcza na dworze, w dzień pierwszego przedstawienia, panowało tak pełne, słodkie, wzruszające upojenie. Ci, którzy byli obecni, muszą pamiętać ten wieczór, wrażenie bowiem było jedyne w swoim rodzaju.

Tego samego wieczora książę d’Aumont kazał mi powiedzieć, abym się zjawił w zamku nazajutrz koło jedenastej, że mnie przedstawi królowi. Pan de Cury, który udzielił mi tego zlecenia, dodał, iż sądzi, że chodzi tu o nadanie pensji i że król sam pragnie mi to oznajmić.

Czy uwierzyłby ktoś, że noc, która nastąpiła po tak świetnym dniu, była dla mnie nocą męczarni i rozterki? Pierwsza moja myśl po otrzymaniu wiadomości o zamierzonej prezentacji stawiła mi przed oczy częstą potrzebę wychodzenia na stronę, która przysporzyła mi wiele mąk już w sam wieczór widowiska i która mogła mnie przycisnąć jutro, kiedy znajdę się w galerii lub w apartamentach króla, wśród wszystkich dygnitarzy, czekając na zjawienie się majestatu. Niedomaganie to było główną przyczyną, która mnie trzymała z dala od większych zebrań i nie pozwalała bawić dłużej w towarzystwie kobiet. Sama myśl o położeniu, w które potrzeba ta mogła mnie wtrącić, zdolna była obudzić ją we mnie i przywieść mnie do omdlenia, chyba że odważyłbym się na skandal, od którego wolałbym śmierć. Jedynie ludzie, którzy znają ten stan, mogą ocenić, jaką grozą zdolna jest przejąć obawa podobnej sytuacji.

Wyobrażałem sobie potem siebie przed obliczem króla, w chwili przedstawienia J. K. Mości, która raczy może zatrzymać się i przemówić do mnie. Jakiej bystrości i przytomności umysłu trzeba, aby coś odpowiedzieć! Moja przeklęta nieśmiałość, która paraliżuje mnie wobec lada obcego, czyż opuściłaby mnie wobec króla Francji? czy pozwoliłaby mi znaleźć w tejże chwili trafne słowo odpowiedzi? Chciałem, nie porzucając zwykłego surowego wejrzenia i tonu, okazać się tkliwy na zaszczyt, który mnie