Momenty wychowawcze - Janusz Korczak (jak czytać książki online za darmo txt) 📖

Czwartek, dn. 8 III 1917 r.

Jest u mnie czwarty dzień. Chciałem notować od pierwszego dnia. Niestety jest tak zawsze z notatkami, że najwięcej do pisania, gdy nie ma czasu. To wielu zniechęca. Szkoda mi szeregu uczuć dziwnych, że minęły. Już się przyzwyczaiłem do jego obecności.

Nazywa się Stefan. Matka umarła, gdy miał 7 lat — nie pamięta, jak było matce na imię. Ojciec na wojnie, czy w niewoli, czy zabity. Ma siedemnastoletniego brata, który jest w Tarnopolu. Mieszkał z bratem, potem z żołnierzami, od pół roku w przytułku. Przytułki otworzył związek miast, prowadzi je byle kto. Rząd to pozwala uczyć, to zabrania. To nie internat, a śmietnik, dokąd zrzucają dzieci, nieużytek wojny, smutne odpadki dyzenterii, tyfusu plamistego, cholery, które zmiatają rodziców, ba, matki tylko, bo ojcowie walczą o nowy podział świata. Wojna — to nie zbrodnia, to tryumfalny pochód, uczta oszalałych z pijanego wesela szatanów.

Ledwo zapytałem, czy chce, bym go wziął, już żałowałem.

— Nie teraz, w poniedziałek przyjadę po ciebie. Zapytaj się jutro brata, czy ci pozwoli. Poradź się, pomyśl.

Jedziemy — księżyc — śnieg. O czym myśli? — Rozgląda się ciekawie: kościół, dworzec, wagony, most. — Twarz pospolita. Jest podobno pracowity — szpital ma swój warsztat ciesielski — oddam go Dudukowi na naukę.

Egzamin: nie zapomniał czytać. Zadanie arytmetyczne:

— Obecnie ile ma lat?

Czuję, że nie rozumie, co znaczy obecnie.

— Obecnie? To — jak komu co obiecać.

Nie poprawiam.

Dostał od brata 50 kop.50 — kupił ciastka z powidłami, cukierki, u nas jadł zimny salceson — arcydzieło Płaski — wieczorem brzuch rozbolał. Ból w okolicy ślepej kiszki. To źle: chciałem, by jadał z kotła żołnierskiego, dopóki się nie rozstrzygnie, czy zostanie. — Chciałem, żeby od razu miał ściśle określony plan dnia. — Walenty wzdycha:

— I po co to panu było?

Stefan ma wrodzone poczucie ładu: kiedy kończy lekcję, książki składa na boku stołu, pióro obok kałamarza. Zawiesił ręcznik, jeden koniec zwieszał się niżej — poprawił.

— Dlaczego za 50 kop. nakupił łakoci?

— A co będę żałował pieniądze?

To nie jego zdanie, a jakiegoś jego autorytetu: Nazarki, albo Klimowicza (Klim. ładnie rysuje).

— Ojciec wróci — mówię mu.

— Jak wróci, to dobrze, a jak nie, to drugie dobrze.

To też musiał słyszeć. Ile głupstw mogłem mu powiedzieć na temat:

— Fe, jakże można... o ojcu... — itd. Jego teraz inne sprawy zajmują:

— Po co są te paski przy lusterku?

— Ten pasek do mydła, ten do grzebienia, ten do szczotki do zębów.

— Czy ta papierośnica, jak była nowa, to też była skóra popękana?

— Tak, to jest niby krokodylowa skóra.

Uwaga dla wychowawców. Gdy przyjeżdżasz do domu w roli wychowawcy, niech dzieci będą w twoim pokoju, gdy rozpakowujesz rzeczy, niech ci pomagają rozwiązywać kosze czy kufer, wyjmować i ustawiać drobiazgi. Zawiąże się rozmowa na temat twego zegarka, scyzoryka, neseseru. Ta rozmowa szybko i naturalnie zbliża cię z dzieckiem. Ono w ten sposób zawiązuje znajomości z rówieśnikami. Warto by nad tym pomyśleć: jak często dorośli zawiązują znajomości przez dzieci i dzięki rozmowie o dzieciach (w ogrodzie51, na letnim mieszkaniu). Chłopcy zawiązują znajomość dzięki piłce, dziewczynki zaznajamiają się przez lalki. Jeśli powiesz, że nieładnie wszystko ruszać, o wszystko wypytywać, one się zażenują, odczują niechęć. Można im będzie powiedzieć za miesiąc, za trzy miesiące, gdy to dotyczyć będzie nie ciebie, a kogoś obcego. A wy przecież znajomi.

— Ile kosztuje ta papierośnica?

— Pewnie dwa albo trzy ruble. Nie wiem, nie pamiętam, bo ją dawno już mam. O widzisz, zamek zepsuty: nie zatrzaskuje się.

— A czy nie można poprawić?

— Pewnie można, ale mi to nie szkodzi, bo się i tak papierosy nie wysypią.

Jeszcze nie wychowuję, dopiero obserwuję, staram się nie robić żadnych uwag, żeby go nie płoszyć. A przecież w ciągu tych czterech dni dwa razy musiałem go pouczyć.

Pierwsze. Podczas lekcji ze Stefanem — wchodzi felczer. Byłem dyżurny: chorych przywieźli.

— Cały dzień do pana łażą — mówi zniecierpliwiony podniesionym głosem.

I ton, i wyraz twarzy dowodzą, że to nie jego zdanie. Tak musiała mówić w przytułku albo panna Lonia, albo kucharka.

— Nie mów tak — powiadam łagodnie po wyjściu felczera.

— A bo ja czytam, a on lezie.

Dziwi go, w szpitalu jest 217 chorych i rannych.

— To pan, jak dyżurny, musi wszystkich oglądać.

— Nie, tylko nowych oglądam, żeby nie położyli jakiego zaraźliwego chorego obok zwyczajnych chorych.

— Prawda, że kur (odra) — to zaraźliwa choroba. Jak ja chorowałem na kur, to dusiłem się i już nic nie mogłem mówić. Tata dał mi naftę pić, to lepiej się zrobiło. Tata nigdy nie chodził do doktora, tylko sam wszystko wiedział, jak leczyć.

— Tata twój był mądry człowiek — mówię z przekonaniem.

— Pewnie, że mądry — potwierdza głową.

Aż dusi mnie chęć, żeby zadać pytanie, jakże on tak powiedział, że jak tata nie wróci, to też będzie dobrze. Nie, jeszcze za wcześnie na to...

Druga uwaga.

— Słuchaj Stefek, nie mów na pana Walentego: „Walenty”, tylko: pan Walenty.

— Ja mówię: pan Walenty.

Echo przytułku: wykręcanie się.

To była moja wina — teraz mówiąc ze Stefanem zawsze mówię: pan Walenty.

Sprawa ważna, szczególniej w internacie dla sierot. Stróż, pomywaczka, praczka czują żal do dzieci, gdy nazywają po imieniu. Mówiąc z dziećmi, zawsze należy mówić: pan Wojciech, panna Rózia, pani Skorupska.

Potwierdza się, co mówiłem o internacie: choroba w rodzinie zbliża dziecko. Nie darmo i rodzice, i dzieci wspominają chętnie, a przynajmniej dobrze pamiętają — przebyte choroby. W internacie choroba — kłopot zbędny, częstokroć oddala.

Ile miałem kłopotu, aby mu umożliwić w łóżku pisanie. — Musiałem wyjąć z pudła całą zawartość, kałamarz umieściłem w puszce od konserwów52, z której mi Walenty zrobił popielniczkę. Pod pudło trzeba było podłożyć z jednej strony poduszkę, z drugiej książki. Podziękował mi za to uśmiechem. — Na podobny luksus internat nie może sobie pozwolić.

— Wygodnie ci?

— Tak — i uśmiech.

Zagospodarował się na tym stole: z boku książki, w rowku między deskami skrzynki — ołówek — to poczucie ładu jest w nim wrodzone. Nowa sytuacja, więc nie naśladuje wzorów — sam działa.

Teraz siedzi i przepisuje z elementarza wierszyk. Szepce.

— Białą — białą — białą...

I kończy z wysiłkiem myślowym:

— Białą koszu — białą koszulecz — koszuleczkę.

Wzdycha.

— Białą koszuleczkę... Dam jej na drogę białą koszuleczkę.

A mimo to zrobił tu błąd — napisał: blałą.

— Widzisz, zamiast białą napisałeś blałą.

Uśmiech zażenowania.

— Jeszcze raz przepiszę.

— Daj lepiej spokój teraz, już po herbacie przepiszesz.

— Nie, teraz.

Znów cisza, przerywana jego skupionym szeptem. — Chmurny patrzy, jak i w drugiem przepisywaniu są błędy. W pierwszym przepisywaniu przepuściłem dla zachęty parę błędów, tym razem — nie. Onegdaj wieczorem źle czytał, nie wiedział dlaczego.

— Bo głodny jesteś — powiedziałem. Chciałem wiedzieć, czy tę uwagę pamięta.

— Jak myślisz: dlaczego teraz gorzej wyszło?

— Bo jak raz się nie uda, to już potem gorzej się nie udaje.

I z desperacją:

— Przepiszę jeszcze raz.

Aż zarumienił się, pięści ścisnął. — Pocałowałem go w głowę — idiotyczny pocałunek, usunął się lekko w stronę:

— Siero-sieroteńka uboga...

Akurat w niebezpiecznym miejscu, gdzie w poprzednim przepisywaniu przepuścił cały wiersz, Walenty przynosi herbatę.

— Na drogę — na drogę dam jej — dam jej na drogę.

Walenty kładzie cukier do szklanki. — Stefan rzuca przelotnie wzrokiem — dalej pisze.

— Znalazł się nóż — mówi Walenty.

Stefan uważnie spojrzał: nóż — jaki nóż? — oparł głowę na ręce — lada moment zerwie się pytanie — nie, pokonał pokusę — znów skupiony. — Walenty uśmiecha się, ja notuję szybko, szkicuję interesujący moment — on nic nie dostrzega. I po chwili z tryumfem, pełnym oczekiwania:

— Już, psze pana — i uśmiech.

— Dobrze, tylko literę jedną zjadłeś; chcesz poszukać?

Pije herbatę, zmarszczył brwi — szuka zjedzonej litery.

Szkoda, że nie spojrzałem na zegarek: jak długo pisał.

— Zegarek — zegarek! — ileż razy ja sobie powtarzałem — i zawsze zapominam.

Dwie myśli:

W ciągu długich miesięcy pobytu wśród gromady dzieci ani razu nie zwróciłem uwagi na uśmiech — to objaw zbyt subtelny, zbyt drobny, poniżej proga53 świadomości. Teraz dopiero widzę, że to ważny, wart studiów objaw.

Gdy mnie się pytał niby od niechcenia:

— Czy będę mógł jeździć na koniu? — To też z uśmiechem zniewalającym (?). Odpowiedziałem wykrętnie: teraz ślisko, konie źle podkute — może w lecie. Dzieci muszą wiedzieć, że ich uśmiech obowiązuje.

Druga myśl:

Przepisywanie nie jest dla dziecka czynnością bezmyślną — przeciwnie, wymaga nawet dużego wysiłku: żeby nie opuścić litery, wyrazu, całego wiersza; żeby dwa razy nie przepisać tego samego wyrazu, wiersza; żeby nie zrobić błędu; żeby wyraz bez przenoszenia mieścił mu się w wierszu; żeby litery były równe i w równym oddaleniu. Kto wie, czy przez przepisywanie nie dochodzi dziecko dopiero do zupełnego zrozumienia czytanego tekstu. Rzecz jasna, że umysły twórcze będą się szybciej nużyły biernym przepisywaniem. Stefan podczas przepisywania podobny był do malarza, kopiującego arcydzieło mistrza. Jakże biedny jest nauczyciel, zmuszony poprawiać mazaninę czterdziestu kajetów, jeśli nie widział, więc nie czuje wysiłku tej pracy zbiorowej.

Dla dziecka czytanie — to nie tylko trudność w składaniu liter, ale szereg niezrozumiałych wyrazów, niespodzianek gramatycznych. Więc czyta:

— Jabł-jab-ł-ka, jab-ł-ka (pauza, podczas której domyśla się znaczenia wyrazu) — i szybko, płynnie odczytuje ten sam wyraz — japka.

To samo w wierszyku:

— Bo mię-mię pol-skiej pio-pios-piosn-ki (z niedowierzaniem) pios-n-ki, piosnki (do siebie półgłosem) piosnki — co tam piosnki (i kończy głośno) polskiej piosenki skowronki uczyły.

My, akrobaci płynnego czytania, gdzie z dwóch liter domyślamy się wyrazu, a z dwóch wyrazów całego zdania, nie umiemy zdać sobie sprawy ani z trudności, z którymi walczy dziecko, ani ze sposobów, których używa, by sobie ułatwić pracę.

Onegdaj cztery razy czytał w powiastce „Franek” zamiast „Felek”. Nie poprawiałem. Kiedy skończył czytanie, pytam się:

— Jak się ten chłopak nazywał?

— Franek.

— Jutro, a nie dziś.

— A Franek.

— Załóż się ze mną, że nie Franek.

Czyta:

— Fra-Fre-Fe-Felek.

— A widzisz, dobrze że się nie założyłeś.

— A dobrze.

— Pewnie znasz Franka?

— Znam.

— A Felka?

—