Momenty wychowawcze - Janusz Korczak (jak czytać książki online za darmo txt) 📖
Janusz Korczak obserwuje dzieci przy zabawie i pracy, a my możemy obserwować Janusza Korczaka, jego wrażliwość i jego namysł: nad dziećmi — i nad samym sobą.
Dzieci w przedszkolu zabierają sobie klocki albo dzielą się klockami, dzieci w szkole próbują przetrwać lekcję albo wyrywają się do odpowiedzi, a Korczak nie tylko próbuje sobie wytłumaczyć, dlaczego tak się dzieje, ale też notuje własne odczucia i odruchy: i swoją skłonność do powierzchownego osądu, i wielkie wzruszenie wobec dziecięcej uczuciowości i szlachetności.
Niezwykła jest zwłaszcza relacja z dwunastoletnim Stefkiem, którego autor zabrał z przytułku podczas pierwszej wojny światowej. Korczak notuje jego trudności i postępy w nauce, ale też jego potrzeby duchowe, lęki i radości. Ten wybitny wychowawca setek sierot ze zdumieniem odkrywa, jakie bogactwo uczuć i przeżyć objawia się w jednym zwyczajnym dziecku, jeśli podejść do niego z otwartością i szacunkiem.
- Autor: Janusz Korczak
- Epoka: Dwudziestolecie międzywojenne
- Rodzaj: Epika
Czytasz książkę online - «Momenty wychowawcze - Janusz Korczak (jak czytać książki online za darmo txt) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Janusz Korczak
Krysia miętosi złą piłkę, z której „powietrze wyszło”.
Tu utrwaliłem dwa momenty. Szlachetną prawdomówność Helci stwierdzałem wielokrotnie. Jeśli skłamie, to że ambitna, skłamie w obronie swej godności. Przykro jej się przyznać, że nie umie, więc szybko mówi, że jedną ręką nie umie, wyraźnie chce zmienić temat rozmowy.
Drugi moment dotyczy Nini. Krysia zamienia dobrą piłkę na złą. Nini skwapliwie chwyta piłkę i śmieje się — jeszcze chwila, a powie: „głupia, z tej piłki wychodzi powietrze — nic nie warta — nie odskakuje”. Nagle przychodzi refleksja: lepiej ukryć, że korzystny zrobiła interes. Więc szybko: „nie będziemy już mieniać”. — Zbędna ostrożność: Krysia zadowolona z zamiany — eksperymentuje nad dziurawą piłką, bawić się już nie chce. Jak Helcia nie skłamała, mówiąc szybko i nieco cicho, że nie umie chwytać piłki jedną ręką, tak Nini nie oszukała właściwie Krysi. Tak zatarte są granice wielu ludzkich wad — zalet, czynów, przestępstw.
Na podłodze sześcianki18.
Nini: będę wam okręt budować — piec — o piec — o piec w okręcie.
Helcia: a umiesz taki okręt budować?
Nini (nie patrząc): umiem.
Krysia — Helcia — Pociąg.
Sześcioletnia Nini, bawiąc się z małymi, traktuje je z góry. Nie sobie, ale im buduje. Z tym Helcia nie chce się pogodzić, nie chce uznać autorytetu Nini — zadaje nietaktowne pytanie, otrzymuje lekceważącą odpowiedź. Czy Nini umie budować to, co Helcia? Nini wcale nie patrzy: jasne, że umie.
Nini opowiada bajkę o żmijach...
— Czy śmiesznie się skończyło?
Helcia: Nie.
Dopełniam z pamięci. Nini walczy o swój autorytet: bajkę opowie — o żmijach. Helcia nie wie, co to żmija, nie interesuje jej bajka. Nini przeczuwa porażkę, zadaje nieostrożne pytanie, otrzymuje przykrą odpowiedź Tu ja, zresztą niepotrzebnie, zadaję Nini parę pytań o żmijach. „Żmija jest taka jak nitka i może zjeść dwieście ludzi”. Helcia chmurnie patrzy na Nini: stosunki naprężone, atmosfera się zgęszcza. Spotkali się przypadkowo odmienni ludzie; po nieszczerej rozmowie, przymuszonym zetknięciu, rozejdą się z urazą wzajemną.
Sześcianki i klocki — długo — pałac.
— Umiecie tak budować? (Hel.) Ładnie tak?
Nini — 22.
Krysia — 0.
Helcia — 14.
Powracają do budowania. W krótkim odcinku czasu Nini wyrzuca 22 wyrazy, Helcia 14, Krysia — ani słowa. Tu robię uwagę, że w ciągu kilkunastu minut nieprzymuszonej zabawy były: 1. Obrazki. 2. Piłka. 3. Sześcianki. 4. Bajka. 5. Sześcianki.
Zazdrość — emulacja.
Helcia coraz natarczywiej.
— Ładnie, umiesz tak?
Wali domek Ninki.
— Ja sama będę budować.
Nini:
— Ja dla Krysi będę budować.
(I Krysi do ucha).
Krysia odwraca się, wali domek Helci.
(Puste miejsce).
Zapomniałem wspomnieć, że budując, siedzą na podłodze. Walka o Krysię, o tę małą wprawdzie, ale spokojną, milczącą, poważną osobę, która gdy weźmie piłkę, to budzi zdumienie. Śledzę bieg dramatu z zapartym oddechem. Helcia cierpi, jątrzy ją uraza, gniewa ją Nini, walczy o Krysię, ale przeczuwa, że na nic — Krysia patrzy na budowę Nini. Zemsta. Helcia wali domek Nini. Nini zbywa i to lekceważeniem: nie wypada jej rozpoczynać walki ze słabym przeciwnikiem; ona tylko podkreśla, że Krysia do niej należy. Ile tu niezanotowanego! Dopełniam z pamięci: po karczemnym postępku Helci, Krysia z lekka przysuwa się do Nini, spokojnym wzrokiem spotyka się z pełnym buntu spojrzeniem Helci, odwraca się do Nini. Dziesiątą, setną część sekundy to trwało: Nini daje polecenie, Krysia szybko „zmiata” ręką budowlę Helci. Helcia milczy: czuje się winną, bezbronną wobec Krysi.
Puste miejsce w moich notatkach — to dowód wzruszenia, wiru uczuć, które to we mnie wzbudziło. Czegóż bo tu nie ma — z człowieka? — Nie pamiętam chwili podobnie silnej od czasu mych badań nad niemowlętami.
Helcia nawiązała stosunki z Nini (jak?).
Nie wiem. Nie pamiętam. Straciłem szereg ciekawych momentów. I miałbym wiele nieufności do notatek, gdzie by nie było „pustych miejsc” i szczerych wyznań, że obserwator nie pamięta, nie dostrzegł, zapomniał.
Przychodzi Haneczka — do Nini.
Jurek siada na krzesełku Helci. — Hel. patrzy długo (czekam) — nic.
Haneczka bierze sześcianek z domku Helci — Hel. patrzy długo.
— Haneczko, ja cię proszę, nie bierz mi klocków.
Haneczka zabiera klocki. Helcia uderza ją klockiem w głowę.
Helcia kurczowo ostatni — daje Jurkowi:
— Masz — masz — masz.
Jurek do mnie:
— Ta dziewczynka nie ma co budować — ona nie ma budować.
Ja: — Co? (gruby — szorstki głos).
— Ona jej zabrała wszystko.
Helcia patrzy na Jurka (Jurek na Helcię).
— Ona — ta dziewczynka grzeczna.
Haneczka wydziela 8 sześcianków. Jurek dokłada swój dziewiąty.
Haneczka w hazard — dokłada.
— Wszystkie już jej oddałam, Jurku, już wszystkie jej oddałam.
(Łzy mam w oczach).
Zaczynam od mego: „co?” — tego jednego wyrazu, który powiedziałem, a który był szorstki, obcy i duchem, i dźwiękiem wszystkiemu, co tu się odbywało. Dzieci się rozumiały, ja udawałem, że nie rozumiem; moje komórki mózgowe, moje struny głosowe, cały ja ze swą przeszłością, gdzie tyle było — wszystko to było uosobieniem brudu i fałszu wobec cudnego misterium dźwięków, tonów zwiewnych, srebrnych. Nie ma tu miejsca na naukowe rozumowania, jest nastrój, jest święta rozmowa uczuć, których nie ma bodaj prawa dotykać nauka. Rozważać będę, ale krzywdzę tym siebie...
Jurek siadł na foteliku Helci przy stoliku Helci. Helcia patrzy na Jurka. To niemożliwe, żeby ona myślała — ona tylko czuje. Ona żałuje długich chwil, kiedy siedziała przy tym stoliku, z dala od dzieci, patrząc na nie z boku. Ale to już minęło i nie wróci. Opuściła swe gniazdko ciche — ile przecierpiała — ale już nie wróci. Teraz usiadł tam Jurek, ten Jurek, który ją pchnął przed paru dniami. Helcia mu przebacza, oddaje mu swój port cichy, chatkę ustronną. Jest w niej żal za tym, co nie powróci.
Grabią jej sześcianki: prosi pokornie, bo wie, że życie krzywdzi, obronić się nie zdoła, a nie chce uciec. Tu nie wyrazy, ale głos cichy, smutny, wyraz twarzy, postawa. Żadna aktorka nie będzie umiała tak prosić o ratunek, o wyrozumiałość, o litość. Jakże genialną jest natura, która pozwala trzyletniemu dziecku być tak uosobieniem prośby. A wyrazy? Takie proste: „Haneczko, ja cię proszę, nie bierz mi klocków”.
Haneczka-życie nie zna litości: grabi. Helcia uderza ją w głowę ostatnim klockiem, który pozostał; boi się odwetu — w jej trzykrotnym: „masz”, gdy wciskała Jurkowi w rękę ostatni klocek, było tyle dramatycznej siły! Tak, ginąc w boju, oddaje żołnierz swój sztandar pierwszemu z brzega, byle nie wrogowi.
Jurek, bierny świadek sceny, głosem wzruszenia zwraca się do mnie. Prosi o pomoc dla dziewczynki, której zabrali „wszystko”, którą skrzywdzono, a on, trzymając jej ostatni klocek, nie wie, co przedsięwziąć. Mówiąc do mnie, daje poznać Helci, że jej współczuje, Haneczkę potępia.
Haneczka zrozumiała. Uderzona w głowę klockiem, lekko tylko potarła miejsce, gdzie zabolało — nie myślała o odwecie. Zawiniła — oddaje, daje więcej, niż wzięła, i prosi Jurka o przebaczenie.
W notatce wolałem pominąć ruchy, gesty (ba, spróbuj się o to pokusić), a notowałem wyrazy, bo cudne były swą prostotą i mocne powtórzeniem. Tu Helcia trzy razy powiedziała: „masz”, oddając Jurkowi klocek, dwa razy powtórzył Jurek, że Helcia teraz nie może budować, dwa razy mówi Haneczka, że klocki oddała. Sadzę, że w dramatycznych momentach autor i aktor silniejszy wywołają efekt, powtórzywszy jeden okrzyk dwukrotnie, niż długą tyradą. „Mamo — mamo”, „nie mam córki, już nie mam córki” — „ja niewinna, ja niewinna zupełnie” — to może być bardzo silne. Trzeba zwrócić szczególną uwagę na powtórzenia u dzieci. Zapewne są bardzo częste!
Scena ta budzi we mnie wiele myśli:
1. W świecie uczuć dzieci są od nas o wiele bogatsze, uczuciami myślą.
2. Jeśli zadaję sobie gwałt, opisując scenę — czym byłoby moje wtrącenie się do tego, co zaszło? „Haneczko, brzydko zabierać — oddaj, Helciu, brzydko bić — przeproś”.
3. Jakąż wielką uczelnią życia jest dla dzieci ten Ogródek!
Helcia: Czy umiesz tak budować?
Nini: My się do ciebie nie odzywamy.
Jurek chce wziąć, Helcia go odpycha, Jurek nie protestuje.
Helcia: Ja wam dam (klocki).
Nini: Nie potrzeba — nie potrzeba.
Haneczka: Ja ładny pałac zbudowałam.
Helcia: Obrzydliwy — obrzydliwy.
(Puste miejsce).
Helcia: Umiesz tak budować?
Żadnej odpowiedzi.
(?) nie potrzeba ciebie.
Helcia do mnie: Czy ładnie zbudowane?
Ja: Ładnie.
Helcia: A pan umie?
Ja: Umiem.
Dopiero teraz, odepchnięta, sponiewierana, zauważyła mnie, zwraca się do mnie. Biedactwo!
Haneczce trochę imponuje, trochę nudzi ją gadatliwość Nini.
Helcia poprawia zepsutą piłkę.
— Widzicie, jak się to robi.
Helcia do Jurka:
— Daj mi pudełko.
Jurek — ruch obronny19.
Głaszcze go po twarzy. Nie daje — odszedł. Helcia ruchem rabunku zabiera, ucieka, siada przy mnie.
(Puste miejsce).
Helcia: Umiesz tak budować?
Jurek: Nie — bz — wzz — wzz — wzzy — bizzzz.
Nareszcie — ale w jakiej karykaturalnej formie — nie dziwiłbym się, gdyby westchnęła.
To są notatki znużenia. Nie rzucam notowania, bo cenne, alem zmęczony, do cna zmęczony — partaczę. Ostatni moment zaopatruję w komentarz, bo już nie ufam pamięci: Helcia, która tak pragnęła usłyszeć, że nie umieją tego, co ona umie, nareszcie cel osiągnęła. Jurek nie umie, Jurkowi przykro się przyznać, że nie umie, więc: „bzz — wzz — wzz” — to zlekceważenie sprawy, zmiana tematu rozmowy. To samo zrobiła niedawno Helcia.
Pani: A sa place20.
Helcia (do Nini): co znaczy place?
Helcia zwraca się do Nini, nie do mnie.
Modlitwa: Haneczka, Krysia biorą udział. Helcia zmiażdżona — po modlitwie zdecyd.21 do Jurka:
— To moje miejsce, to moje.
Jurek oddaje, przenosi się na swoje.
Po marszu Haneczka wyrzuca Jurka z jego fotelika, pokornie przenosi się znów na inne.
Helcia u siebie — stuka nogami o stolik — stuka stolikiem — bije ręką po stoliku.
(Puste miejsce).
Helcia ma klocki — wyjmuje jeden — lekko nim uderza po stole — ruchy ospałe — głowa wsparta na ręce. Zaczyna budować — bramę z pałacu Haneczki — nie udaje się jej: trójkąt spada z podstawy trzy, cztery razy. Helcia wkłada klocki do pudełka.
Puste miejsce — to moja porażka. Na chwilę tylko odwracam uwagę, pozostawiam ją wzburzoną, samotną. Znajduję przygnębioną, nieszczęśliwą — ale już na stoliku leży pudełko z klockami: kiedy wyjęła je z szafy — Jak? Nic nie wiem. Znużony, zagapiłem się.
Przeczytałem to, co napisane. Źle. Ja rozumiem, ale czytelnik zrozumie dopiero po parokrotnym uważnym odczytaniu. Takich czytelników będzie mało. Trzeba pisać łatwiej — przystępniej. Do obserwacji w drugim dniu wybieram inną, nową metodę. Najprzód22 wszystkie notatki razem, potem bieg wypadków, zestawiony w akcję opowiadania, wreszcie — komentarz.
Dla ucznia seminarium taki plan:
1. Charakterystyka dziecka, które obserwuje.
2. O warunkach obserwacji:
a) teren z planem,
b) o sobie: która to praca, skąd zna dziecko, co o nim wie, słyszał, dostrzegł, pamiętał, zanim podjął obserwację,
c) stan psychiczny własny — czy chętnie, czy celowo, czy przypadkowo podjął obserwację, czy zdrów, w wesołym usposobieniu itd.
3. Notatki in crudo23 — z dodaniem: „puste miejsce” (luka w obserwacji). Pytajnik w nawiasie, gdzie nie mógł odcyfrować notatki. Ważne: zachować skrócenia.
4. Bieg wypadków w opowiadaniu zwięzłym.
5. Komentarz do notatek.
6. Osobiste — własne przeżycia i rozmyślania.
Zdaje mi się, że półświadomie plan ten miałem w głównych zarysach. To coś w rodzaju sprawozdania teatralnego, z wypracowania o znanym dramacie. Niejasności mojej pracy wypływają stąd, że, czytając wypracowanie o dramacie Szekspira, Sofoklesa, znam Hamleta, Antygonę — tu czytelnik nie zna bohaterki Helci, ani dramatu. Jeśli zostawiam w tej formie pierwszy dzień obserwacji, to by dać wzór pracy ułomnej, takiej, jak być nie powinna. Nie mam pewności, że drugi dzień będzie lepszy.
(NB. Bruździ mi to, że piszę nie w dniu obserwacji, lecz w cztery dni później: obserwację wtorkową komentuję w sobotę).
Drugi dzień obserwacji.
Notatki:
Helcia nawet nie spojrzała na swój stolik.
Krysia bawi się z Manią.
Helcia zagadała do Stasi — nic.
” ” ”24 Janka — dłuższa chwila.
”25 ziewa.
”26 z Wiką:
— Ja mam 8 lat.
— Władek też ma 8 lat.
Wika idzie sprawdzić, Helcia niepewna.
Hel.: Wł.27, ile ty masz lat?
Wł.: 7 i pół.
Krysia przy stoliku starszych. Helcia się jej przygląda.
Modlitwa — marsz — Helcia głośno, prowok.28: — O, fartuch — mamusia kazała fartuch. Biegnie. Przewraca ławkę.
Głośno do pani:
— Przewróciło się.
Do mnie:
— Przewrócili się rękawy.
Brzydka jest.
Chwilę — śliczna, zapomniała o sobie — długo pracuje, by guzik fartucha z tyłu zapiąć.
— Proszę pana.
Gdy chcę —29
— Ja już sobie sama.
Do przodu — palcem poszerza dziurkę.
— Proszę zapiąć.
Wyciągam rękę — odsuwa się — znów próby (ostatni wysiłek — to samo u dorosłych — a nuż w ostatniej chwili się uda — ostatnia nadzieja).
(Puste miejsce).
Zapinam: spróbuj odpiąć, to łatwiej — nie chce — do
Uwagi (0)