Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

i kosztowały dużo czasu. Miałem chaos w głowie, a nie posuwałem się naprzód. Wreszcie, dając jeszcze raz pokój tej metodzie, obrałem inną, o wiele lepszą, i jej to przyjmuję postępy, jakie zdołałem uczynić mimo braku pojętności, nie ulega bowiem kwestii, że miałem jej do nauk bardzo mało. Otóż, postanowiłem sobie, czytając każdego autora, przyjmować wszystkie jego idee i iść za nimi, nie mieszając do nich swoich własnych ani też niczyich i nigdy nie dysputując. Powiedziałem sobie: zacznijmy od tego, aby nagromadzić zapas idei, prawdziwych czy fałszywych, ale jasnych, w oczekiwaniu aż posiędę ich tyle, aby je móc porównywać z sobą i wybierać. Ta metoda ma swoje ujemne strony, wiem o tym, ale okazała się dobra dla moich celów. Po kilku latach, w ciągu których myślałem ściśle według myśli cudzej, nie zastanawiając się i prawie nie rozumując, przyswoiłem sobie zapas pojęć dość znaczny, aby wystarczać samemu sobie i myśleć bez pomocy drugich. Kiedy podróże i zatrudnienia pozbawiły mnie możności zaglądania do książek, zabawiałem się często przechodzeniem w myśli i zestawianiem tego, com niegdyś czytał, ważeniem każdej rzeczy na szali rozumu, a niekiedy sądzeniem swoich mistrzów. To, że tak późno zacząłem się posługiwać własnym sądem, nie przypuszczam, by wpłynęło ujemnie na jego sprawność; kiedy ogłosiłem swoje myśli, nie zarzucono mi, że jestem powolnym uczniem i że przysięgam jeno in verba magistri359.

Przechodziłem z kolei do geometrii elementarnej; nigdy nie posunąłem się dalej. Upierając się zwyciężyć swój brak pamięci, wracałem sto razy do tego samego i podejmowałem nieustannie tę samą drogę. Nie smakowałem w geometrii Euklida, która daje raczej łańcuch dowodów niżeli łączność myśli; wolałem geometrię ojca Lamy, który od tego czasu stał się jednym z mych ulubionych autorów i którego dzieła dziś jeszcze odczytuję z przyjemnością. Potem następowała algebra, przy czym wciąż ojciec Lamy służył mi za przewodnika. Kiedym już nieco postąpił, wziąłem Naukę rachunku ojca Reynaud360, następnie jego Analizę, której dotknąłem tylko po wierzchu. Nigdy nie zaszedłem dość daleko, aby zrozumieć zastosowanie algebry do geometrii. Nie lubiłem tego sposobu operowania bez widzenia tego, co się robi; zdawało mi się, że rozwiązywać problemat361 geometryczny za pomocą zrównań362 to jest grać melodię, kręcąc korbką. Pierwszy raz kiedy doszedłem za pomocą rachunku, że kwadrat dwumianu składa się z kwadratu każdej jego części i podwójnego ich ilorazu, mimo iż rachunek mój wykonany był zupełnie ściśle, uwierzyłem dopiero wówczas, kiedy wykreśliłem sobie figurę. To nie przeszkadza, że bardzo lubiłem algebrę, o ile przedmiotem jej były ilości oderwane; ale gdy chodziło o zastosowanie do wymiarów, chciałem widzieć operację wykreśloną liniami, inaczej nie rozumiałem nic zgoła.

Potem następowała łacina. Była to nauka dla mnie najuciążliwsza i nigdy nie zrobiłem w niej wielkich postępów. Zrazu wziąłem się do metody łacińskiej z Port-Royal363, ale bezowocnie. Te ostrogockie364 wiersze budziły odrazę w mym sercu i nie chciały mi wchodzić do ucha. Gubiłem się w tym mnóstwie reguł; ucząc się ostatniej, zapominałem wszystkiego, co ją poprzedzało. Nauka słów to nie jest rzecz wygodna dla człowieka pozbawionego pamięci; otóż właśnie dlatego, chcąc przemocą wygimnastykować pamięć, upierałem się przy tej nauce. Trzeba mi było poniechać jej w końcu. Poznałem na tyle składnię, aby czytać łatwego autora przy pomocy słownika. Trzymałem się tej drogi i dobrze na niej wyszedłem. Ćwiczyłem się w tłumaczeniu, nie piśmiennym, ale w myśli, i poprzestałem na tym. Z dużym nakładem czasu i pracy doszedłem do tego, iż mogłem dość płynnie czytać łacińskich autorów, ale nigdy nie nauczyłem się mówić ani pisać. Wprawiało mnie to często w zakłopotanie później, kiedy, sam nie wiem jak, ujrzałem się pisarzem. Drugą niedogodnością, na którą się natknąłem przy tej metodzie, było to, że nigdy nie nauczyłem się prozodii365, a jeszcze mniej prawideł wierszowania. Pragnąc mimo to odczuć harmonię wiersza i prozy, czyniłem niemałe wysiłki, aby to osiągnąć; doszedłem w końcu do przekonania, iż bez nauczyciela jest to prawie niemożliwe. Nauczywszy się budowy najłatwiejszego ze wszystkich wierszy, to jest heksametru366, miałem cierpliwość przeskandować prawie całego Wergilego, znacząc stopy367 i iloczas368. Następnie, kiedy miałem wątpliwość, czy jakaś sylaba jest długa czy krótka, radziłem się mego Wergilego. Łatwo pojąć, iż musiałem przy tym popełniać wiele błędów z przyczyny dopuszczalnych wyjątków. Jeśli uczenie się samemu daje wiele korzyści, ma ono także i wiele braków, a zwłaszcza połączone jest ze straszliwymi trudnościami. Wiem o tym lepiej niż ktokolwiek.

Przed południem wstawałem od książek. Jeżeli obiad nie był gotów, odwiedzałem moich przyjaciół z gołębnika albo szedłem pracować w ogrodzie, czekając godziny posiłku. Usłyszawszy, że mnie wołają, przybiegałem pełen dobrego humoru i jeszcze lepszego apetytu; jest to okoliczność godna zanotowania, iż choćbym był jak najbardziej chory, na apetycie nie zbywa mi nigdy. Obiadowaliśmy bardzo przyjemnie, rozmawiając o domowych sprawach w oczekiwaniu, aż mamusia będzie się mogła zabrać do jedzenia. Parę razy na tydzień, kiedy było ładnie, piliśmy kawę w ogrodzie, w cienistej i chłodnej altanie, którą obsadziłem chmielem i która była nam wielką pociechą w czas upałów. Tam spędzaliśmy jaką godzinkę, oglądając jarzyny, kwiaty, rozmawiając o rzeczach tyczących naszego życia i w ten sposób jeszcze lepiej karmiąc się jego słodyczą. Miałem drugą małą rodzinkę w końcu ogrodu, mianowicie pszczoły. Nie omieszkałem nigdy — a często mamusia ze mną — złożyć im wizyty; interesowałem się ich pracą; bawiłem się niezmiernie, widząc jak wracają z wyprawy, przy czym małe udka miały niekiedy tak obładowane, że ledwie mogły się posuwać. Przez pierwsze dni, ciekawość moja posunęła się aż do niedyskrecji, jakoż ukłuły mnie raz i drugi; ale później zawarliśmy tak ścisłą znajomość, że mogłem podchodzić choćby najdalej zupełnie bezkarnie, żadna mnie nie ukłuła. Wszystkie zwierzęta mają nieufność do człowieka, i słusznie; ale gdy raz obudzi w nich pewność, iż nie chce im szkodzić, nabierają takiego zaufania, że trzeba by być więcej niż barbarzyńcą, aby go nadużyć.

Wracałem do książek, ale owe popołudniowe zatrudnienia nie tyle już zasługują na nazwę pracy i nauki, ile raczej zabawy i wytchnienia. Nigdy nie znosiłem ślęczenia w pokoju po obiedzie, w ogóle wszelki wysiłek w upał jest mi uciążliwy. Oddawałem się tedy, bez przymusu i prawie bez reguły, lekturze. Umiejętnością, w którą zapuszczałem się najgłębiej, była historia i geografia; że zaś nie wymagały wytężenia umysłu, zrobiłem w nich postępy, o ile pozwalał mi mój brak pamięci. Chciałem przerobić ojca Petau369 i zapuściłem się w odmęt chronologii, ale zniechęciłem się bezładną i płytką częścią krytyczną i chętniej zajmowałem się studiowaniem dokładnych miar czasu i biegiem ciał niebieskich. Byłbym nabrał zamiłowania do astronomii, gdybym miał instrumenty; ale trzeba mi było zadowolić się podstawowymi wiadomościami z książek i paroma prymitywnymi obserwacjami, dokonanymi za pomocą lichej lunety jedynie dla rozeznania się w ogólnej sytuacji nieba, ile że krótki wzrok nie pozwala mi gołym okiem rozróżniać gwiazd. Przypominam tu sobie przygodę, której wspomnienie nieraz wprawiło mnie w wesołość. Kupiłem planisferę370 niebieską, aby studiować konstelacje. Umocowałem tę planisferę na ramie; kiedy niebo było pogodne, szedłem w nocy do ogrodu, umieszczałem ramę na czterech kijach mniej więcej mego wzrostu, obracając planisferę ku dołowi. Aby ją móc oświetlić mimo wiatru, wstawiłem świecę w gliniany garnek ustawiony między słupkami, następnie zaś, patrząc na planisferę gołymi oczyma, a na niebo przez lunetę, ćwiczyłem się w poznawaniu gwiazd i rozróżnianiu konstelacji. Wspomniałem, zdaje mi się, że ogród pana Noiret opuszczał się terasowato, za czym371 widać było z drogi, co się w nim dzieje. Jednego wieczora chłopi, przechodząc dość późno, ujrzeli mnie, w dziwnym stroju, oddanego memu zatrudnieniu. Blask padający na planisferę (źródła światła nie widzieli, zakrywały je ich oczom ściany garnka), cztery słupki, papier pokreślony figurami, rama, luneta, która to wysuwała się, to kurczyła — wszystko to przestraszyło ich. Strój mój również nie mógł się przyczynić do ich uspokojenia: kapelusz z wielkim rondem, nasadzony na szlafmycę, watowany kaftanik mamusi (nałożyła mi go przemocą), wszystko to dawało mi postać prawdziwego czarownika; że zaś było blisko północy, nie wątpili, że to początek sabatu. Nieciekawi dalszego ciągu, uciekli w popłochu, pobudzili sąsiadów, aby im opowiedzieć swoje zwidzenie, i historia poszła z ust do ust tak szybko, iż nazajutrz każdy w sąsiedztwie wiedział, że w ogrodzie pana Noiret odbywają się sabaty. Nie wiem, co by wynikło z tych pogłosek, gdyby nie to, że jeden z chłopów, świadek moich czarnoksięskich misteriów, pobiegł tego samego dnia na skargę do dwóch jezuitów, którzy nas odwiedzali niekiedy i którzy nie wiedząc, o co chodzi, z góry rozproszyli ich obawy. Opowiedzieli nam całą historię, wyjaśniłem przyczynę i uśmialiśmy się szczerze. Ale z obawy przed powtórzeniem się takiego wypadku uchwalono, że na przyszłość będę badał niebo bez światła, do planisfery zaś będę zaglądał w domu.

Taki był mój tryb życia w Charmettes, kiedy nie byłem zajęty pracą w polu; do tej miałem szczególne zamiłowanie. W zakresie, który nie przechodził moich sił, pracowałem jak prosty wieśniak. Co prawda, byłem wówczas tak osłabiony, iż mogłem dawać jedynie dobre chęci. Przy tym chciałem naraz spełniać dwie roboty, dlatego żadnej nie spełniałem dobrze. Ułożyłem sobie, iż choćby gwałtem, muszę wyrobić pamięć; upierałem się jak najwięcej uczyć się pamięciowo. W tym celu miałem zawsze przy sobie jakąś książkę, z której z okropnym trudem czytałem i powtarzałem głośno całe ustępy, wciąż przy tym zajęty pracą ręczną. Dziwię się sam, iż uporczywość owych czczych wysiłków nie doprowadziła mnie do ogłupienia. Eklog Wirgiliusza, z których nie umiem ani słowa, uczyłem się, zapominając i na nowo ucząc się, chyba ze dwadzieścia razy. Pogubiłem i zbrakowałem mnóstwo książek, nabrawszy zwyczaju noszenia ich wszędzie z sobą, do gołębnika, do ogrodu, do sadu, do winnicy. Zajęty czym innym, kładłem książkę pod drzewem albo na żywopłocie; zapominałem jej i często po dwóch tygodniach znajdowałem ją zgniłą albo zjedzoną przez mrówki i ślimaki. Ten szał kształcenia się stał się manią, która doprowadzała mnie wręcz do ogłupienia: bez przerwy mamrotałem coś przez zęby.

Ponieważ najczęstszą mą kulturę stanowiły pisma Port-Royal i Oratorium, stałem się przez nie wpółjansenistą. Mimo mej pogody ducha, ta twarda teologia przerażała mnie niekiedy372. Groza piekła, którego dotąd obawiałem się bardzo niewiele, mąciła mój spokój. Gdyby mamusia nie wpływała uspakajająco, ta przerażająca nauka byłaby mnie do cna opętała. Spowiednik mój, który był i jej spowiednikiem, dokładał starań, aby mi wrócić równowagę. Był to ojciec Hemet, jezuita, dobry i mądry staruszek, którego pamięć zawsze mi będzie szacowną. Mimo iż jezuita, miał on prostotę dziecka373, a moralność jego, nie tyle wolnomyślna, ile nacechowana łagodnością, stanowiła dla mnie najlepszą przeciwwagę jansenizmu. Ten poczciwiec i towarzysz jego, ojciec Copier, zachodzili często do Charmettes, mimo iż droga była ciężka i jak na ich wiek dość daleka. Odwiedziny ich były mi bardzo zbawienne. Niech Bóg odpłaci ich duszom! Zbyt bowiem sędziwi byli wówczas, abym mógł przypuszczać, że jeszcze żyją. Zachodziłem także do nich w Chambéry; oswajałem się po trosze w klasztorze; biblioteka ich stała mi otworem. Wspomnienie tych szczęśliwych chwil łączy się z jezuitami tak blisko, iż każe mi ich kochać dla tego wspomnienia; i mimo że ich nauka wydawała mi się zawsze bardzo niebezpieczną, nie mogłem się nigdy zdobyć na to, aby ich szczerze nienawidzić.

Chciałbym wiedzieć, czy przez dusze innych ludzi przemykają niekiedy dzieciństwa374 podobne moim. Wśród ciągłych studiów i życia tak niewinnego, jak tylko być może, mimo wszystkich zapewnień i perswazji, obawa piekła dręczyła mnie ciągle. Często stawiałem sobie pytanie: w jakim stanie znajduję się w tej chwili? Gdybym umarł teraz nagle, czy byłbym potępiony? Wedle jansenistów rzecz nie ulegała wątpliwości, ale wedle mego sumienia zdawało mi się, że nie. Wciąż niespokojny i miotany okrutną niepewnością, szukając ratunku, uciekałem się do najpocieszniejszych środków, za które, gdybym te objawy widział u kogoś drugiego, byłbym skłonny zamknąć człowieka do wariatów. Jednego dnia, dumając nad tym smutnym przedmiotem, ćwiczyłem się machinalnie w ciskaniu kamieniami o pnie i to z mą zwykłą zręcznością, to znaczy chybiając prawie za każdym razem. W pełni tego ćwiczenia, przychodzi mi nagle myśl, aby uczynić zeń prognostyk375 dla uśmierzenia obaw. Powiadam sobie: „Rzucę kamieniem o to drzewo; jeśli trafię — to znak, iż będę zbawiony; jeśli chybię — potępiony”. Tak sobie mówiąc, rzucam kamień drżącą ręką i ze straszliwym biciem serca, ale tak szczęśliwie, że ugodził w sam środek pnia. Po prawdzie, nie było to trudno, ponieważ byłem na tyle ostrożny, aby wybrać pień gruby i bardzo blisko. Od tego czasu nie wątpiłem już o mym zbawieniu. Przypominając sobie ten czyn, nie wiem czy śmiać się, czy ubolewać nad tobą. Wy, wielcy ludzie, którzy z pewnością śmiejecie się, możecie być dumni ze swej wyższości; ale nie urągajcie mej głupocie: przysięgam, że sam czuję ją dostatecznie.

Zresztą, te niepokoje, te strachy, nieodłączne może od pobożności, nie były stanem ciągłym. Zwykle byłem dość spokojny. Wrażenie, jakie myśl o bliskiej śmierci czyniła na mej duszy, było nie tyle smutkiem, ile jakąś spokojną omdlałością, nie wolną nawet od słodyczy. Odnalazłem niedawno między starymi papierami rodzaj nauki, jaką aplikowałem sobie samemu: chwaliłem w niej sobie, że umieram w wieku, w którym ma się dość odwagi, aby patrzeć w oczy śmierci, i że schodzę ze świata, nie doświadczywszy w mym życiu żadnych większych mąk