Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

które przenoszą w dalekie strefy nasze obawy i nadzieje, pozwalał mi używać bez niepokoju i zmęczenia niewielu dni, które mi pozostały. Jedna rzecz przyczyniła się jeszcze do ich uprzyjemnienia. Starając się w mamusi obudzić zamiłowanie do wsi, do ogrodu, dziedzińca, gołębi, krów, przywiązywałem się sam do tego wszystkiego. Te drobne zatrudnienia, które wypełniały mi dzień, nie mącąc spokoju, lepiej niż mleko i niż wszelkie lekarstwa pomogły mi podtrzymać mój biedny organizm, a nawet odrestaurować go o tyle, o ile to było możliwe.

Winobranie, owoce zabawiły nas przez resztę roku i przywiązały nas tym bardziej do sielskiego życia wśród poczciwych ludzi, którzy nas otaczali. Z żalem patrzyliśmy na zbliżającą się zimę. Wróciliśmy do miasta tak, jak gdybyśmy szli na wygnanie; ja zwłaszcza, który, wątpiąc, bym doczekał wiosny, mniemałem, iż na zawsze żegnam nasze Charmettes. Opuściłem je, ucałowawszy wprzód drzewa i ziemię i kilkakrotnie odwracając głowę. Rozstawszy się od dawna z mymi uczennicami, straciwszy smak do miejskich uciech i towarzystw, nie wychodziłem wcale z domu, nie widywałem nikogo, wyjąwszy mamusię i pana Salomon, który od niedawna stał się naszym lekarzem; zacny, rozumny człowiek, wielki kartezjanin, który dość dobrze rozprawiał o systemie świata i którego przyjemne i pouczające gawędy więcej mi się zdały niż jego recepty. Nigdy nie mogłem znosić głupiego i pustego balastu zwyczajnych rozmówek; ale kształcące i poważne rozmowy zawsze sprawiały mi wielką przyjemność. Bardzo zasmakowałem w konwersacji pana Salomon. Zdawało mi się, że w jego towarzystwie zawczasu już kosztuję czegoś z owej wysokiej wiedzy, jaką dusza moja miała posiąść wyzwoliwszy się ze swych więzów. Sympatia moja do niego rozciągała się i na przedmioty, które poruszał. Zacząłem szperać za książkami, które by mi mogły pomóc do lepszego zrozumienia go. Najbardziej odpowiadały mi te, w których traktowano problematy wiary i wiedzy zarazem, zwłaszcza dzieła Oratorium351 i z Port-Royal352. Zacząłem się rozczytywać w nich, a raczej je pożerać. Wpadło mi w rękę dzieło ojca Lamy353 Rozmowy o umiejętnościach. Był to niby wstęp do poznania książek, które o nich traktują. Przeczytałem to dzieło mało sto razy, umyśliłem zrobić sobie zeń przewodnika. Słowem, mimo, a raczej może wskutek mego stanu czułem, że coś mnie wciąga w wiedzę z nieodpartą siłą. Wciąż patrząc na każdy dzień jako na ostatni dzień życia, kształciłem się z takim zapałem, jak gdybym miał żyć wiecznie. Mówiono, że mi to szkodzi; ja sądzę, że raczej mi to szło na dobre, nie tylko duszy, ale i ciału. Zajęcie to bowiem, opanowawszy mnie całego, stało się tak rozkoszne, że przestawszy myśleć o swych cierpieniach, o wiele mniej je odczuwałem. Po prawdzie w niczym nie podobna mi było znaleźć realnej ulgi; ale nie doświadczając dotkliwych boleści, przyzwyczaiłem się cherlać, nie sypiać, myśleć miast działać, słowem patrzeć na powolny i stopniowy zanik swego organizmu jako na nieunikniony proces, który śmierć jedynie może powstrzymać.

Przeświadczenie to nie tylko oderwało mnie od próżnych trosk życiowych, ale uwolniło także od całej mitręgi lekarstw, które dotąd narzucono mi wbrew woli. Salomon, zwątpiwszy, aby jego specyfiki mogły mnie ocalić, oszczędził mi tej męki i zadowalał się jedynie tym, aby oszukiwać boleść biednej mamusi przy pomocy owych obojętnych przepisów, które mamią nadzieję chorego i podtrzymują wiarę w lekarza. Zaniechałem ścisłej diety, zacząłem kosztować wina i wróciłem stopniowo do trybu człowieka zdrowego, używając wedle sił wszystkiego z umiarkowaniem. Zacząłem nawet wychodzić i odwiedzać po trosze znajomych, zwłaszcza pana de Conzié, w którego towarzystwie znajdowałem wielką przyjemność. Przy tym, czy że wydawało mi się pięknym kształcić się do ostatniej godziny, czy że resztka nadziei kryła się w mym sercu, owo oczekiwanie śmierci nie tylko nie osłabiło mego zamiłowania do studiów, ale spotęgowało je jeszcze. Starałem się nagromadzić jak najwięcej zapasów na tamten świat, jak gdybym mniemał, iż tyle tylko będę posiadał tam wiedzy, ile jej stąd ze sobą wyniosę. Upodobałem sobie sklep pewnego księgarza nazwiskiem Bouchard, gdzie się schodziło paru literatów. Zarazem, wobec zbliżającej się wiosny, której nie miałem jakoby doczekać, zaopatrzyłem się w parę książek przeznaczonych do Charmettes, na wypadek gdybym miał szczęście je oglądać.

Posiadłem to szczęście i korzystałem zeń w całej pełni. Nie da się opisać radości, jaką uczułem na widok pierwszych pączków. Oglądać znów wiosnę znaczyło dla mnie zmartwychwstać w raju. Ledwie śniegi zaczęły topnieć, opuściliśmy nasze więzienie i znaleźliśmy się w Charmettes, dość wcześnie, by posłyszeć pierwsze pienia słowika. Z tą chwilą uwierzyłem, że nie umrę. W istocie, szczególna rzecz, nigdy nie przechodziłem ciężkich chorób na wsi. Cierpiałem nieraz dużo, ale nigdy nie byłem skazany na łóżko. Często mawiałem, czując się gorzej niż zwykle: „Kiedy ujrzycie, że jestem bliski śmierci, zanieście mnie w cień dębu, a przyrzekam, że ozdrowieję”.

Mimo że osłabiony, wróciłem do wiejskich zatrudnień, ale w sposób dostrojony do sił. Wielkim zmartwieniem było dla mnie, że nie mogłem sam uprawiać ogrodu; ale wystarczyło mi parę razy machnąć łopatą, a już traciłem oddech, zlewałem się potem i musiałem ustać. Kiedy się schylałem, pulsowanie wzmagało się, krew uderzała do głowy z taką siłą, że trzeba mi było co rychlej się prostować. Zmuszony ograniczyć się do mniej męczących prac, zająłem się między innymi gołębnikiem i nabrałem takiego zamiłowania, że często spędzałem w jego pobliżu kilka godzin, nie nudząc się ani chwili. Gołąb jest bardzo lękliwy i trudny do oswojenia; mimo to tak zdołałem pozyskać zaufanie mego stadka, że chodziły za mną wszędzie i pozwalały się brać w rękę. Nie mogłem zjawić się w ogrodzie ani na dziedzińcu, aby nie mieć natychmiast dwóch albo trzech na ramieniu, na głowie. Wreszcie mimo przyjemności, jaką w tym znajdowałem, świta ta stała mi się tak uciążliwa, że musiałem oduczyć je od tej poufałości. Zawsze znajdowałem szczególną przyjemność w obłaskawianiu zwierząt, zwłaszcza tych, które są lękliwe i dzikie. Wielki urok miało dla mnie zyskiwać ich zaufanie, którego nigdy nie zawiodłem. Pragnąłem, aby mnie kochały na swobodzie.

Wspomniałem, że miałem z sobą książki. Korzystałem z nich, ale w sposób zmierzający raczej do tego, aby zagwoździć głowę niż aby ją rozjaśnić. Wskutek fałszywych pojęć o rzeczach nabrałem przekonania, że aby czytać z korzyścią jakąś książkę, trzeba posiadać wiadomości o wszystkim, co w niej jest wspomniane, nieświadom jeszcze, że często sam autor ich nie posiadał i że je czerpał z innych książek, w miarę jak mu były potrzebne. Wiedziony tą niedorzeczną myślą, zatrzymywałem się co chwilę, zmuszony biec nieustannie od jednej książki do drugiej; niekiedy, nim doszedłem do dziesiątej stronicy, byłbym musiał wyczerpać całe biblioteki. Mimo to upierałem się tak wytrwale przy tej obłędnej metodzie, że traciłem przy niej nieskończoną ilość czasu i omal sobie nie zmąciłem głowy do zupełnego zatumanienia. Szczęściem spostrzegłem, że idę fałszywą drogą, która mnie wciąga w olbrzymi labirynt, i wycofałem się zeń, nim jeszcze zdążyłem się zbłąkać całkowicie.

O ile ktoś ma choć trochę prawdziwego zamiłowania do nauk, pierwsza rzecz, jaką czuje, zagłębiając się w nich, to ich związek, który sprawia, iż się przyciągają, wspomagają, objaśniają wzajem i że jedna nie może się obejść bez drugiej. Mimo iż umysł ludzki nie może wystarczyć na wszystkie i zawsze trzeba wybrać sobie jedną jako główną, to o ile nie ma się jakiegoś pojęcia o innych, i w swojej nawet natrafi się nieraz na ciemność. Czułem, że moje poprzednie dążenia były dobre i użyteczne same w sobie i że tylko metodę trzeba było zmienić. Wziąwszy zrazu Encyklopedię, posuwałem się, dzieląc ją na gałęzie. Spostrzegłem, iż trzeba robić wręcz przeciwnie, brać każdą gałąź z osobna i posuwać się w każdej oddzielnie aż do punktu, w którym się jednoczą. W ten sposób wróciłem do pospolitej syntezy, ale wróciłem jak człowiek, który wie, co robi. Rozmyślanie zastępowało mi w tym wiadomości, a proste zastanowienie pomagało znaleźć dobry kierunek. Czy mi była pisana śmierć, czy życie, w obu wypadkach nie miałem czasu do stracenia. Nie umieć nic w dwudziestym piątym niemal roku i chcieć się wszystkiego nauczyć — to wymagało tęgiego pośpiechu. Nie wiedząc, w jakim punkcie los albo zgon mogą zatrzymać mój zapał, chciałem na wszelki wypadek nabyć pojęcia o każdej rzeczy, zarówno aby się rozeznać w mych przyrodzonych zdolnościach, co aby osądzić samemu, która z nich najbardziej zasługuje na to, by ją uprawiać.

W wykonaniu tego planu znalazłem inną korzyść, o której nie myślałem, mianowicie iż pozwala on dużo lepiej wyzyskać czas. Muszę widocznie nie być stworzony do nauki, długie bowiem przykładanie się do niej nuży mnie niezmiernie. Niepodobna mi przez pół godziny zajmować się z natężeniem jedną rzeczą, zwłaszcza gdy trzeba iść przy tym za myślą cudzą; własnymi bowiem myślami zdarzyło mi się niekiedy zaprzątać i dłużej, nawet z dość pomyślnym rezultatem. Kiedy przez parę stron zagłębiam się w autorze, którego trzeba czytać z wielką ścisłością, uwaga opuszcza mnie i gubi się w chmurach. Jeśli się upieram, dochodzę do zupełnego wyczerpania, wszystko zaczyna mi tańczyć przed oczami, nie widzę nic. Ale jeśli rozmaite przedmioty następują kolejno po sobie, nawet bez przerwy, jeden daje mi wypoczynek po drugim i łatwiej mogę zdążyć za nimi myślą, nawet bez wypoczynku. Zastosowałem to spostrzeżenie w swoim planie nauk i przeplatałem je w taki sposób, że byłem zajęty cały dzień, a nie nużyłem się nigdy. Prawda, iż wiejskie i domowe zajęcia stanowiły zbawienne wytchnienie; ale w mym rosnącym zapale znalazłem wkrótce sposoby zdobycia jeszcze nieco czasu dla nauki i zajmowania się dwiema rzeczami naraz, nie myśląc o tym, iż każdej z osobna wychodzi to na szkodę.

Wszystkie te drobne szczegóły, które dla mnie mają tyle uroku, muszą zapewne często nużyć czytelnika; ale i tak postępuję w tym z powściągliwością, której by nikt nie ocenił, gdybym sam nie pokwapił się zwrócić na nią uwagi. W tym miejscu na przykład przypominam sobie z rozkoszą najrozmaitsze próby, które czyniłem, aby rozdzielić czas w sposób pozwalający go wyzyskać z pożytkiem i przyjemnością. Mogę powiedzieć, że ten okres, który przeżyłem w odosobnieniu i wciąż chory, stanowił epokę, w której byłem najmniej bezczynny i najmniej się nudziłem. Parę miesięcy upłynęło w ten sposób na wymacywaniu skłonności mego umysłu i na rozkoszowaniu się, w najpiękniejszej porze roku i w najmilszej miejscowości, czarem życia, którego tak dobrze uczułem wartość, powabem towarzystwa równie lubego, jak niekrępującego, jeśli można nazwać towarzystwem związek tak doskonały; dalej urokiem wiadomości, które zamierzyłem sobie przyswoić; było to bowiem dla mnie tak, jakbym je już posiadał, a raczej lepiej jeszcze, ile że przyjemność uczenia się dużą odgrywała rolę w mym szczęściu.

Trzeba mi pominąć te próby, które wszystkie były dla mnie źródłem rozkoszy, ale rozkoszy zbyt prostych, aby je można wytłumaczyć. Prawdziwego szczęścia, jeszcze raz muszę stwierdzić, nie da się opisać: czuje się je, i czuje tym lepiej, im mniej się je da wyrazić, znaczy to bowiem, że nie wynika ono ze zbiegu wydarzeń, ale że jest stanem stałym. Powtarzam się często, ale powtarzałbym się o wiele częściej jeszcze, gdybym mówił tę samą rzecz tyle razy, ile razy przychodzi mi na myśl. Kiedy wreszcie mój tryb życia, wielekroć odmieniany, ujednostajnił się, oto mniej więcej jego podział:

Wstawałem co rano przed wschodem słońca. Wychodziłem przez sąsiedni sad na bardzo ładną drogę, ciągnącą się ponad winnicą i prowadzącą wzdłuż zbocza, aż do Chambéry. Tam, przechadzając się, odmawiałem poranną modlitwę, która nie polegała na pustym poruszaniu wargami, ale na szczerym podniesieniu serca ku Stworzycielowi tej uroczej natury, której piękności miałem przed oczami. Nigdy nie lubiłem modlić się w pokoju; mam uczucie, że mury i wszystkie drobne sprzęty ludzkie wciskają się między Boga a mnie. Lubię podziwiać go w jego dziełach, gdy serce wznosi się ku niemu. Modły moje, mogę powiedzieć, były czyste i przez to godne, aby je wysłuchano. Nie żądałem dla siebie i dla tej, z którą chęci moje nie rozłączały się nigdy, niczego innego, jak tylko życia płynącego w niewinności i spokoju, wolnego od występku, boleści, niedostatku; następnie zaś śmierci sprawiedliwych i losu ich w życiu przyszłym. Zresztą, akt tej modlitwy wyrażał się raczej w podziwie i kontemplacji niż w prośbach; wiedziałem, że u rozdawcy prawdziwych dóbr najlepszym sposobem otrzymania tego, czego nam trzeba, jest nie tyle prosić, co zasłużyć. Wracałem następnie, czyniąc duże koło, rozglądając się z ciekawością i rozkoszą w sielskich obrazach, które mnie otaczały, jedynych, którymi oko i serce nigdy się nie nuży. Wypatrywałem z daleka, czy u mamusi już jasno: kiedy widziałem, że żaluzje odsłonięto, z drżeniem radości spieszyłem do niej. Gdy okna były jeszcze zasłonięte, wstępowałem do ogrodu, czekając na jej przebudzenie. Tymczasem zabawiałem się powtarzaniem tego, czego nauczyłem się poprzedniego dnia, albo grzebaniem się w ogrodzie. Żaluzja otwierała się, szedłem uściskać mamusię w łóżku, często jeszcze wpółuśpioną. Uścisk ten, równie czysty jak tkliwy, czerpał w niewinności urok, którego nigdy nie da upojenie zmysłów.

Na śniadanie pijaliśmy kawę z mlekiem. Była to pora, w której byliśmy najspokojniejsi i najswobodniej mogliśmy gawędzić. Te posiedzenia, ciągnące się zazwyczaj dość długo, zostawiły mi żywy gust do śniadań. O wiele milszy mi jest obyczaj Anglii i Szwajcarii, gdzie śniadanie jest prawdziwym posiłkiem, do którego się wszyscy zgromadzają, niż moda francuska, wedle której każdy śniada sam w swoim pokoju, a najczęściej nie śniada wcale. Pogwarzywszy tak godzinkę lub dwie, szedłem do książek aż do obiadu. Zaczynałem od jakiegoś dzieła filozoficznego, jak Logika Port-Royal354, Zarysy Locke’a355, Malebranche356, Leibniz357, Kartezjusz358 etc. Spostrzegłem niebawem, że wszyscy ci autorowie są ze sobą w nieustannych sprzecznościach i powziąłem chimeryczny projekt pogodzenia ich, które to próby bardzo mnie zmęczyły