Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

stać się, spadając ze szczebla na szczebel, przykładem ludzkich niedoli. Rzekłby ktoś, że to Opatrzność, która powołała mnie do tych wielkich prób, usuwała rękę od wszystkiego, co by mnie mogło wstrzymać na drodze mej golgoty. W czasie wycieczki, którą Anet podjął w wysokie góry po genipi, rzadką roślinę znajdującą się tylko w Alpach, a potrzebną panu Grossi, biedny chłopak zmęczył się tak, iż dostał pleurezji315, z której owo genipi nie mogło go uleczyć, jakkolwiek jest, powiadają, specyfikiem na tę chorobę. Mimo całej sztuki Grossiego, który z pewnością był bardzo biegłym lekarzem, mimo najpieczołowitszych starań, jakimiśmy go otoczyli, umarł piątego dnia w naszych rękach po okrutnej agonii, w czasie której ja tylko krzepiłem go swymi ekshortacjami316. Udzielałem mu ich w wybuchach boleści i przywiązania, które, jeśli był w stanie mnie zrozumieć, musiały mu być pewną pociechą. Oto jak straciłem najpewniejszego przyjaciela, jakiego miałem w życiu; szacownego i rzadkiego człowieka, w którym szlachetność natury zastąpiła wychowanie, który w stanie służebnym pielęgnował wszystkie cnoty niepospolitych ludzi i który może zabłysnąłby nimi przed światem, gdyby okoliczności powołały go na szerszą arenę.

Nazajutrz rozmawiałem o nim z mamusią z najżywszym i najszczerszym zmartwieniem, kiedy nagle wśród rozmowy przemknęła mi przez głowę niska i szpetna myśl, że z kolei rzeczy mnie przypadnie dziedziczyć po Anecie jego odzież, a zwłaszcza piękne czarne ubranie, które mi wpadło w oko. Pomyślałem to, tym samym powiedziałem; w stosunku do mamusi było to dla mnie jedno i to samo. Nic tak dotkliwie nie dało jej odczuć straty, którą poniosła, jak to wstrętne i nikczemne oderwanie: bezinteresowność bowiem i szlachetność duszy, były to przymioty, które zmarły posiadał w najwyższym stopniu. Biedna kobieta nic nie odpowiedziała, odwróciła się i zaczęła płakać. Drogie i szacowne łzy! Zrozumiałem je, spłynęły do mego serca; spłukały w nim, do ostatnich śladów, wszelkie niskie i pospolite uczucie. Nigdy od tego czasu już się doń nie wślizgnęło.

Ta strata stała się dla mamusi nie tylko wielką boleścią, ale i wielką szkodą. Od tego czasu interesy jej coraz bardziej zaczęły podupadać. Anet był to człowiek ścisły i rządny i on jeden utrzymywał jaki taki ład w domu. Obawiano się jego czujności; stąd i marnotrawstwo było mniejsze. Ona sama lękała się jego nagany i powściągała się w rozrzutności. Nie dość jej było posiadać jego przywiązanie, dbała i o jego szacunek i lękała się słusznych wymówek, które ośmielał się jej niekiedy czynić, gdy trwoniła cudze dobro na równi z własnym. Myślałem jak on, przemawiałem nawet, ale nie miałem jego powagi i przestrogi moje nie czyniły wrażenia. Kiedy Aneta nie stało, musiałem objąć jego rolę, do czego miałem równie mało zdolności, jak powołania; wypełniałem ją też bardzo licho. Byłem nie dość staranny, a przy tym bardzo nieśmiały; gderając coś pod nosem, cierpiałem, iż wszystko się rozłazi. Zresztą, zażywałem wprawdzie u mamusi tego samego zaufania, ale nie tej samej powagi. Widziałem nierząd317, biadałem nad nim, łajałem — nie zyskiwałem posłuchu. Byłem zbyt młody i zbyt żywy, aby mieć prawo być rozsądnym; kiedy chciałem bawić się w cenzora, mamusia dawała mi pieszczotliwe klapsy po twarzy, nazywała mnie swoim mentorem i zmuszała do roli, która mi lepiej przystała.

Zdawałem sobie sprawę, iż nieumiarkowane wydatki muszą prędzej czy później wtrącić ją w nędzę. Czułem to tym wyraźniej, odkąd, objąwszy niejako zarząd domu, własnymi oczami mogłem osądzić nierówność dochodów i wydatków. Od tej epoki datuje skłonność do skąpstwa, która się we mnie rozwinęła. Nigdy, poza jakimś chwilowym wybrykiem, nie byłem szalenie rozrzutny; ale dotąd nie troszczyłem się zbytnio o to, czy mam mało czy dużo. Obecnie zacząłem się nad tym zastanawiać i troszczyć o stan mej sakiewki. Stawałem się brudasem z bardzo szlachetnego motywu: jedynym mym celem było zabezpieczyć mamusi jakiś fundusik na wypadek katastrofy, którą przewidywałem. Lękałem się, aby wierzyciele nie zajęli pensji lub aby pensji tej zupełnie nie zniesiono. Wyobrażałem sobie, wedle mych ciasnych horyzontów finansowych, iż mój skarbczyk może się wtedy stać wielką pomocą. Ale aby go uskładać, a zwłaszcza uchować, musiałem się kryć; nie wypadało bowiem, aby mamusia, szamocąc się sama z kłopotami, wiedziała, że ja tymczasem duszę pieniądze. Wyszukiwałem tedy kryjówki, w które wsuwałem ukradkiem jakieś parę ludwików, z nadzieją powiększania tego skarbu aż do chwili, w której będę go mógł złożyć u jej stóp. Ale byłem tak niezręczny w wyborze kryjówek, że mamusia zawsze je wypatrzyła; po czym, aby mi dać znać, że znalazła, zabierała moje złoto, kładąc sumkę zazwyczaj większą jeszcze, ale w innej monecie. Szedłem, zawstydzony, złożyć do wspólnej kasy mój mały skarb, który mamusia zwykle obracała dla mnie, na jakieś fatałaszki, jak np. srebrna szpada, zegarek, albo coś w tym rodzaju.

Przekonawszy się dowodnie, iż oszczędzanie nie powiedzie mi się nigdy i nie na wiele przyda się mej opiekunce, zdałem sobie sprawę, iż jedyną dla mnie drogą jest starać się, abym we własnych talentach mógł kiedyś znaleźć środki do życia dla nas obojga, wówczas gdy jej samej zabraknie chleba. Nieszczęściem, dostrajając projekty do moich upodobań, upierałem się w szalonej myśli szukania losu w muzyce. Czując w głowie pomysły i melodie, uwierzyłem, że skoro tylko będę mógł je wyzyskać, stanę się zaraz sławnym człowiekiem, nowożytnym Orfeuszem318, którego dźwięki sprowadzą na mnie deszcz złota. Doszedłem do tego, iż nauczyłem się czytać jako tako nuty; obecnie najważniejszym było nauczyć się kompozycji. Trudność była w tym, aby znaleźć kogoś, kto by mnie jej nauczył; sam bowiem, tylko przy pomocy mego Rameau, nie spodziewałem się tego osiągnąć, a od wyjazdu Mistrza nie było w Sabaudii nikogo, kto by bodaj trochę rozumiał się na harmonii.

Tu okaże się jeszcze jedna z owych niekonsekwencji, od których roi się w mym życiu i które tak często kazały mi iść na wspak celowi wówczas właśnie, gdy na pozór zmierzałem prosto do niego. Venture mówił mi wiele o księdzu Blanchard, swoim mistrzu, człowieku wielkiej nauki i talentu, który wówczas był kapelmistrzem przy katedrze w Besançon, później zaś zajmował takież stanowisko w Wersalu. Uroiłem sobie jechać do Besançon uczyć się u księdza Blanchard. Myśl wydała mi się tak rozsądna, że zdołałem do niej przekonać i mamusię. Natychmiast zabrała się do przygotowania małej wyprawki, i to z zapałem, jaki wkładała we wszystko. Tak oto, wciąż z zamiarem zapobieżenia bankructwu mamusi, zacząłem na razie od tego, iż przysporzyłem jej wydatku ośmiuset franków; przyspieszyłem ruinę, aby zdobyć środki dla złagodzenia jej następstw. Mimo całego szaleństwa tego postępku, działaliśmy, ja i ona nawet, w najlepszej wierze. Ja byłem przekonany, iż w ten sposób pracuję z pożytkiem dla niej, ona, że pracuję z pożytkiem dla siebie samego.

Spodziewałem się, iż zastanę jeszcze Venture’a w Annecy i poproszę o list do księdza Blanchard. Już go nie było. Za całą informację trzeba mi się było zadowolić mszą na cztery głosy, jego kompozycji i pióra, którą mi zostawił. Z tym listem polecającym puszczam się do Besançon, przejeżdżając przez Genewę, gdzie odwiedziłem krewnych, i przez Nyon, gdzie wstąpiłem do ojca. Przyjął mnie jak zwykle i podjął się wyprawić za mną tobołek, który miał przyjść dopiero po mnie, ile że podróż odbywałem konno. Przybywam do Besançon. Ksiądz Blanchard przyjął mnie dobrze, obiecał wskazówki i ofiarował usługi. Już mieliśmy zaczynać, kiedy dowiaduję się z listu ojca, że tobołek mój przytrzymano i skonfiskowano w Rousses, komorze319 francuskiej na granicy Szwajcarii. Przerażony tą nowiną, poruszam wszystkie stosunki, jakie już miałem w Besançon, aby się dowiedzieć o motywach konfiskaty. Pewny, że nie miałem żadnej kontrabandy, nie mogłem pojąć, na jakim pozorze mogli się oprzeć. Dowiaduję się wreszcie; trzeba opowiedzieć rzecz całą, bo wypadek jest w istocie ciekawy.

Widywałem w Chambéry starego lyończyka, poczciwego człowieka, nazwiskiem Duvivier, który urzędował niegdyś „w wizach” za Regencji320, i który w braku innego zajęcia zgodził się pracować w katastrze. Niegdyś był to światowy człowiek. Posiadał talenty, nieco wykształcenia, miłe obejście; znał się na muzyce; że zaś pracowałem z nim w jednej kwaterze, wśród niedźwiadków, którzy nas otaczali, zbliżyliśmy się z sobą naturalną siłą atrakcyjną. Zachował on pewne stosunki w Paryżu; z nich czerpał owe przyjemne fraszki, owe ulotne nowości, które rodzą się nie wiadomo skąd, umierają nie wiadomo jak, i o których nikt nie pomyśli, skoro się przestanie o nich mówić. Ponieważ od czasu do czasu brałem go na obiad do mamusi, zabiegał się po trosze o moje względy i aby się wypłacić niejako, starał się obudzić we mnie smak do tych ramot321, do których zawsze miałem taką odrazę, że nigdy nie zdarzyło mi się w życiu przeczytać samemu bodaj jednej. Nieszczęściem, jeden z tych przeklętych świstków został w kieszeni od kamizelki nowego ubrania, które włożyłem na siebie parę razy, aby być w porządku z celnikami322. Ten świstek była to dość płaska jansenistyczna323 parodia pięknej sceny z Mitrydata Racine’a324. Nie przeczytałem ani dziesięciu wierszy i zostawiłem papier przez zapomnienie w kieszeni. Oto co spowodowało konfiskatę. Urzędnicy, spisując inwentarz walizki, pomieścili na czele wspaniały protokół, w którym, w przypuszczeniu, iż pismo to przemyca ktoś z Genewy po to, aby je wydrukować i rozszerzać we Francji, rozwodzili się w świętem oburzeniu przeciw nieprzyjaciołom Boga i Kościoła i w pochwałach nad swą pobożną czujnością, która wstrzymała wykonanie piekielnego zamysłu. Uważali widocznie, że i moje koszule trącą herezją, gdyż na rachunek tego straszliwego papieru wszystko uległo konfiskacie i nigdy nie otrzymałem żadnego wyjaśnienia ani wiadomości o mym biednym tobołku. Urzędy, do których się zwracano, wymagały tylu szczegółów, informacji, certyfikatów, dokumentów, iż zgubiwszy się sto razy w tym labiryncie, musiałem wszystkiego poniechać. Żałuję szczerze, że nie zachowałem protokołu z komory w Rousses: był to dokument godny zająć chlubne miejsce wśród tych, których zbiór mam dołączyć do niniejszego rękopisu.

Ta strata sprowadziła mnie z powrotem do Chambéry, nim zdążyłem cośkolwiek zacząć z księdzem Blanchard. Widząc, iż nieszczęście jakieś ściga mnie we wszystkich przedsięwzięciach, postanowiłem wreszcie trzymać się jedynie mamusi, dzielić jej dolę i nie troskać się o przyszłość, której nie mogłem zaradzić. Przyjęła mnie, jak gdybym wrócił obładowany skarbami, odnowiła powoli mą skromną garderobę i całe to nieszczęście, dość znaczne dla nas obojga, poszło prawie natychmiast w niepamięć.

Mimo że ta katastrofa ostudziła mnie w projektach muzycznych, nie przestałem dalej studiować mego Rameau. Dzięki wysiłkom doszedłem wreszcie do tego, iż zacząłem go rozumieć. Skleiłem parę kompozycji, których powodzenie zachęcało mnie. Hrabia de Bellegarde, syn margrabiego d’Antremont, wrócił z Drezna po śmierci króla Augusta325. Długo mieszkał w Paryżu, lubił namiętnie muzykę, zwłaszcza Rameau. Brat jego, hrabia de Nangis, grywał na skrzypcach; hrabina de la Tour, ich siostra, śpiewała trochę. Wszystko to wprowadziło w Chambéry muzykę w modę. Stworzono rodzaj publicznego koncertu, którego zrazu ja miałem objąć dyrekcję, ale spostrzeżono niebawem, iż przechodzi to moje siły i ułożono rzecz inaczej. Bądź co bądź, udało mi się wykonać parę drobnych utworów swojej kompozycji, między innymi kantatę, która się bardzo podobała. Nie był to utwór dobrze zbudowany, ale pełno w nim było nowych melodii i efektów, jakich nie spodziewano się po mnie. Obaj panowie nie mogli uwierzyć, abym czytając tak licho nuty, mógł mimo to komponować wcale nieźle, i ani wątpili, iż ustroiłem się w cudze piórka. Aby sprawdzić rzecz, jednego ranka przyszedł do mnie pan de Nangis z kantatą Clérambaulta, którą przetransponował, jak mówił, dla siebie. Chodziło o to, aby dorobić akompaniament, ponieważ oryginalny nie da się jakoby zgodzić z transpozycją. Odpowiedziałem, że to jest nie lada praca i że się jej nie da wykonać od ręki. Myślał, że się chcę wykręcić, i prosił, bym ułożył akompaniament bodaj do jednej melodii. Ułożyłem go tedy, licho zapewne, bo aby coś zrobić dobrze, trzeba mi w każdej rzeczy czasu i swobody; ale ułożyłem w każdym razie podług reguł; że zaś pan de Nangis był przy tym obecny, nie mógł dłużej wątpić o mej znajomości prawideł kompozycji. Dzięki temu nie straciłem lekcji, ale ostygłem nieco do muzyki, widząc, że złożył się koncert i że się obszedł bez mego współudziału.

W tym mniej więcej czasie po zawarciu pokoju armia francuska wracała przez góry. Wielu oficerów odwiedziło mamusię, między innymi hrabia de Lautrec, pułkownik pułku orleańskiego, później ambasador w Genewie i wreszcie marszałek Francji. Zostałem mu przedstawiony. Z tego, co mu mamusia o mnie powiedziała, zdawał się bardzo mną przejęty; poczynił mi różne nadzieje, o czym przypomniał sobie dopiero w ostatnim roku swego życia, wówczas kiedy już nie potrzebowałem jego usług. Młody margrabia de Sennecterre, którego ojciec był wówczas ambasadorem w Turynie, przejeżdżał w tym samym czasie przez Chambéry. Był na obiedzie u pani de Menthon; ja również. Po obiedzie rozmowa zeszła na muzykę, w której był kuty na cztery nogi. Opera Jephte326 była wówczas nowością; wspomniał o niej, przyniesiono nuty. Zadrżałem, kiedy mi zaproponował, abyśmy we dwóch wykonali tę operę. Otwierając, natrafił na ten sławny ustęp na dwa chóry: