Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

burzliwym namiętnościom i mogąc tym samym iść za wskazówkami rozumu, szła zawsze drogą dobrą, o ile sofizmaty nie sprowadzały jej na manowce. Nawet błędy jej płynęły z chwalebnych pobudek: mogła źle czynić przez zbłąkanie, ale nie mogła chcieć niczego, co by było złem. Nie znała fałszu, kłamstwa, była sprawiedliwa, wyrozumiała, ludzka, bezinteresowna, wierna swemu słowu, przyjaciołom, obowiązkom, o ile je uznała za takie, niezdolna do zemsty i nienawiści, nie pojmując nawet, aby w przebaczeniu mogła tkwić jaka zasługa. Wreszcie (aby wrócić do tego, co najtrudniejsze do usprawiedliwienia), nie ceniąc swoich łask wedle ich wartości, nigdy nie czyniła ich przedmiotem szpetnego handlu; rozdawała je, ale ich nie sprzedawała, mimo że niejednokrotnie cierpiała wprost niedostatek. Śmiem powiedzieć, iż jeżeli Sokrates mógł cenić Aspazję302, byłby z pewnością poważał panią de Warens.

Wiem z góry, że malując ją jako charakter tkliwy, a temperament chłodny, spotkam się z zarzutami sprzeczności, jak zazwyczaj i równie mało słusznie. Być może, iż natura popełniła błąd i że to skojarzenie nie powinno było istnieć; wiem tylko, że istniało. Wszyscy ci, którzy znali panią de Warens i których sporo żyje jeszcze, mogli wiedzieć, że tak było. Śmiem nawet dodać, że znała ona jedną tylko prawdziwą rozkosz, mianowicie dawać ją tym, których kochała. Wolno każdemu rozprawiać i argumentować do woli i dowodzić uczenie, że to nieprawda; moim zadaniem jest mówić prawdę, ale nie zmuszać do wiary.

Wszystkiego, co powiedziałem w tej chwili, dowiedziałem się z rozmów, które mieliśmy ze sobą po naszym zbliżeniu; one to jedynie uczyniły je rozkosznym. Słusznie spodziewała się pani de Warens, że dobroć jej wyjdzie mi na pożytek; skorzystałem z niej w istocie bardzo wiele dla swego rozwoju. Dotąd mówiła ze mną zawsze tylko o mnie, jak z dzieckiem. Teraz dopiero zaczęła się odnosić do mnie jak do mężczyzny, otwierać mi swoje serce. Wszystko, co mówiła, było dla mnie tak interesujące, poruszało mnie tak głęboko, iż zwierzenia jej o wiele żywiej trafiły mi do duszy niż poprzednie nauki. Kiedy się czuje w istocie, że serce mówi, nasze serce otwiera się, aby przyjąć jego wylewy; i nigdy żadne moralne nauki pedagoga nie będą warte poufnej i tkliwej gawędy z rozumną i kochaną kobietą.

Bliskość, w jakiej żyliśmy teraz, pozwoliła mamusi wyrobić sobie o mnie korzystniejsze mniemanie. Osądziła, że mimo mej niezaradności zasługuję na to, aby mnie kształcić i że skoro się kiedyś ukażę na teatrze świata w odpowiednim rynsztunku, będę umiał sobie dać radę. Przejęta tą myślą, dokładała starań nie tylko, aby ukształtować wnętrze, ale także i zewnętrzną formę i uczynić mnie, przez moje zalety, równie godnym sympatii co szacunku. Jeśli prawdą jest, iż można połączyć powodzenie w świecie z cnotą (w co nie wierzę), pewien jestem, że istnieje do tego jedna jedyna droga, to jest ta, którą obrała i na którą chciała mnie skierować. Pani de Warens znała ludzi i posiadała znakomicie sztukę obcowania z nimi bez kłamstwa i bez zbędnej szczerości, nie oszukując ich i nie drażniąc. Ale ta umiejętność tkwiła raczej w charakterze niż w zasadach; umiała lepiej ją stosować niż jej nauczyć, a ja byłem człowiekiem najmniej w świecie zdolnym do skorzystania z tych nauk. Toteż wszystkie starania w tej mierze poszły niemal na marne, tak samo jak troskliwość, z jaką zaopatrzyła mnie w nauczycieli tańca i fechtunku303. Mimo że byłem lekki i zgrabnej postawy, nie byłem w stanie nauczyć się kroku menueta304. Cierpiałem na odciski, wskutek czego tak nawykłem chodzić na obcasach, że mój pedagog nie mógł mnie od tego oduczyć, i nigdy, mimo dość zwinnego wyglądu, nie byłem zdolny przeskoczyć najmniejszego rowu. Jeszcze gorzej z fechtunkiem. Po trzech miesiącach machałem floretem305 jak cepami, nie umiejąc wykonać prawidłowego ataku, i nigdy nie osiągnąłem takiej giętkości przegubu ani siły ramienia, aby utrzymać floret, kiedy mistrzowi memu spodobało się wyważyć mi go z ręki. Dodajcie jeszcze, że miałem śmiertelną odrazę do tego ćwiczenia i do nauczyciela, który usiłował mnie z nim obznajmić. Nigdy bym nie uwierzył, że można tak się czuć dumnym ze sztuki zabicia człowieka. Aby swój geniusz zastosować do mego poziomu, wyrażał się tylko porównaniami czerpanymi z muzyki, o której nie miał pojęcia. Znajdował uderzające analogie między tercją i kwartą306 w fechtunku, a interwałami muzycznymi tej samej nazwy. Kiedy chciał zrobić fintę307, ostrzegał mnie, abym uważał na „krzyżyk”, dawniej bowiem krzyżyki nazywały się „fintami”; kiedy mi wytrącał floret, mówił, śmiejąc się rubasznie, że to „pauza”. Słowem, w życia nie widziałem nieznośniejszego pedanta niż ten człeczyna, dumny ze swej kitki i plastronu308.

Czyniłem tak małe postępy w tych ćwiczeniach, że niebawem porzuciłem je z czystego wstrętu; większe natomiast zdobycze uczyniłem w bardziej użytecznej sztuce, mianowicie tej, aby być zadowolonym ze swej doli, nie pragnąc świetniejszego losu, do którego nie czułem się stworzony. Pochłonięty chęcią umilania życia mamusi, podobałem sobie309 coraz więcej przy jej boku; a kiedy mi trzeba było oddalić się od niej, aby uganiać po mieście, mimo całej namiętności do muzyki zaczynałem odczuwać ciężar mych lekcji.

Nie wiem, czy Klaudiusz Anet spostrzegł zmianę naszego stosunku. Mam powody przypuszczać, że tak. Był to człowiek bardzo przenikliwy, ale dyskretny, który nie mówił nigdy wbrew swej myśli, ale nie zawsze ją objawiał. Mimo iż nigdy nie zdradził wobec mnie, aby wiedział o czym, postępowanie jego przemawiało za tym; a postępowanie to nie wynikało z pewnością z niskich pobudek, ale z tego, iż przejąwszy się poglądami swej pani, nie mógł potępiać jej za to, że działa w ich duchu. Mimo iż nie starszy od niej, był on tak dojrzały i poważny, że patrzał na nas prawie jako na dwoje dzieci godnych pobłażania, a my patrzyliśmy nań oboje jako na statecznego mężczyznę, na którego szacunku nam zależało. Dopiero wówczas kiedy mu się stała niewierną, poznałem, jak bardzo mamusia była do niego przywiązana. Ponieważ wiedziała, że myślę, czuję, oddycham jedynie przez nią, okazywała mi jawnie, jak go kocha, abym i ja go kochał tak samo; a więcej jeszcze niż na przyjaźń dla niego kładła nacisk na swój szacunek, ponieważ było to uczucie, które w najszerszej mierze mogłem podzielać. Ileż razy wzruszyła nasze serca i ściskała nas obu ze łzami, powiadając, iż obaj jesteśmy potrzebni dla szczęścia jej życia! I niechaj kobiety, czytając te słowa, nie uśmiechają się złośliwie. Przy jej temperamencie, a raczej jego braku, potrzeba ta nie była dwuznaczną; była jedynie potrzebą serca.

Tak wytworzyła się między nami trojgiem spójnia, jakiej przykładu nie było może na ziemi. Wszystkie nasze chęci, troski, wprost nasze serca, były wspólne; nic nie istniało poza granicami tego małego kółka. Przyzwyczajenie życia razem i życia wyłącznie z sobą stało się tak silne, że kiedy w godzinie posiłku brakło jednego z trojga albo też przybył ktoś czwarty, wszystko było popsute. Mimo naszych poszczególnych związków, sam na sam były nam mniej słodkie niż wspólne zebrania. Bezgraniczne zaufanie usuwało z nich wszelki przymus, nudę zaś wykluczało to, iż byliśmy bardzo zajęci. Mamusia, zawsze snująca plany i zawsze czynna, nie pozwalała żadnemu z nas próżnować; prócz tego każdy miał dość sposobów wypełnienia czasu. Według mnie bezczynność nie w mniejszym stopniu jest plagą życia społecznego jak samotności. Nic bardziej nie zacieśnia umysłu, nie płodzi więcej małostek, plotek, obmowy, sprzeczek, kłamstw, niż kiedy ludzie siedzą wspólnie zamknięci w pokoju, skazani, za całe zatrudnienie, na konieczność ustawnego310 paplania. Kiedy wszyscy są zajęci, każdy mówi tylko wówczas, kiedy ma coś do powiedzenia; ale kiedy się nic nie robi, trzeba mówić ciągle. Oto ze wszystkich rodzajów przymusu najuciążliwszy i najniebezpieczniejszy. Śmiem iść dalej i twierdzę, że aby zebranie mogło być naprawdę przyjemne, trzeba nie tylko, aby każdy był zajęty, ale do tego zajęty czymś, co wymaga nieco uwagi. Robić szydełkiem, to znaczy nic nie robić; tyleż wymaga trudu zabawić kobietę robiącą szydełkiem, jak wówczas gdy siedzi z założonymi rękami. Ale kiedy haftuje, to co innego; zajęcie to wystarcza, aby wypełnić przerwy w rozmowie. Śmieszne i drażniące jest patrzeć na pół tuzina wałkoniów, jak wstają, osiadają, idą, wracają, okręcają się na pięcie, obracają dwieście razy figurkę na kominku i dręczą mózgownice, aby podtrzymywać nieustający potok słów. W istocie, ładne zajęcie! Tacy ludzie, cokolwiek by czynili, zawsze będą ciężarem sobie i drugim. Kiedy byłem w Motier, chodziłem robić siatki do moich sąsiadek; gdybym znów zaczął żyć w świecie, miałbym zawsze w kieszeni swój bilbokiecik311 i bawiłbym się nim cały dzień, aby się uwolnić od potrzeby mówienia, kiedy bym nie miał nic do powiedzenia. Gdyby każdy czynił tak samo, ludzie staliby się mniej źli, stosunki między nimi bezpieczniejsze, a myślę że i przyjemniejsze. Słowem, niech żartownisie śmieją się, jeśli mają ochotę, ale ja twierdzę, że jedyna moralność dostępna naszej epoce, to moralność bilbokietu.

Zresztą, nie zostawiano nam nadto sposobności bronienia się od nudów; zbyt wiele nam ich zadawali natręci swymi uprzykrzonymi wizytami, abyśmy mieli czas nudzić się, zostawszy w swoim kółku. Niecierpliwość, o którą przyprawiali mnie niegdyś wieczni goście, nie zmniejszyła się, jedyną różnicą było to, iż miałem mniej czasu na wyrażenie jej. Biedna mamusia nie wyzbyła się wcale dawnej namiętności do przedsiębiorstw312 i projektów; przeciwnie, im bardziej domowe potrzeby stawały się naglące, tym bardziej, chcąc im wydołać, ścigała swoje chimery. Im mniej miała środków obecnie, tym więcej dawała folgę fantazji na przyszłość. Postęp lat jedynie powiększał w niej tę manię; w miarę jak traciła zamiłowanie do uciech świata, zastępowała je rozkoszami tajemnic i projektów. Z domu nie wychodzili szarlatani, fabrykanci, alchemicy, awanturnicy, którzy, rozdając fortuny milionami, zawsze w końcu potrzebowali jakiegoś talara. Żaden nie wyszedł od niej z próżnymi rękami, i tylko dziwię się, że tak długo mogła nastarczyć tej rozrzutności bez wyczerpania jej źródła, a zarazem cierpliwości wierzycieli.

Projekt, który najbardziej pochłaniał ją wówczas, a który nie był najbardziej niedorzeczny ze wszystkich, jakie tworzyła, to było założenie w Chambéry królewskiego ogrodu botanicznego z posadą płatnego demonstratora; można odgadnąć, dla kogo miejsce to było przeznaczone. Położenie miasta w samym wnętrzu Alp było bardzo pomyślne dla studiów botanicznych; a mamusia, która zawsze na poparcie jednego projektu stwarzała drugi, dołączyła do owego ogrodu instytut farmaceutyczny, który w istocie mógł być użyteczny w tym kraju tak biednym, gdzie aptekarze są prawie jedynymi lekarzami.

Okolicznością, która sprzyjała temu projektowi i może nasunęła go nawet, był fakt, iż protomedyk313 Grossi po śmierci króla Wiktora osiedlił się w Chambéry. Na wszelki wypadek, mamusia zaczęła sidłać swymi uprzejmościami Grossiego, który nie bardzo był uprzejmościom dostępny; był to najbardziej cierpki i brutalny człowiek, jakiego znałem. Można osądzić z paru rysów, które przytoczę.

Jednego dnia znajdował się on na konsylium z paru lekarzami, między innymi jednym, sprowadzonym z Annecy, domowym lekarzem chorego. Ów młody człowiek snadź jeszcze nie dość zaprawiony w zawodzie lekarza, ośmielił się nie podzielać zdania pana protomedyka. Ten za całą odpowiedź spytał go, którędy będzie wracał do domu i jakiej lokomocji ma zamiar użyć. Lekarz, zaspokoiwszy jego ciekawość, pyta z kolei, czy może mu w czym usłużyć. „Nic, nic — rzecze Grossi — chciałem tylko wyjrzeć z okna, gdy pan będzie przejeżdżał, aby mieć przyjemność oglądania osła jadącego na mule”. Był równie skąpy, jak bogaty i nieużyty. Jeden z przyjaciół chciał raz pożyczyć od niego pieniędzy na dobrą hipotekę. „Mój przyjacielu — rzekł, ściskając mu ramię i zgrzytając zębami — gdyby święty Piotr zstąpił z nieba, aby pożyczyć ode mnie dziesięć pistolów314 i dawał mi w zastaw Trójcę Świętą, nie pożyczyłbym”. Jednego dnia, zaproszony na obiad do hrabiego Picon, gubernatora Sabaudii, wielkiego dewota, przybył za wcześnie; Jego Ekscelencja, zajęty odmawianiem różańca, proponuje mu tę zabawę. Nie wiedząc, co powiedzieć, wykrzywia się straszliwie i klęka; ale zaledwie odmówił dwa Ave, nagle, nie mogąc dłużej wytrzymać, zrywa się, chwyta laskę i odchodzi bez słowa. Hrabia Picon biegnie za nim i krzyczy: „Panie Grossi, panie Grossi! Zostań pan, mamy świetną kuropatwę”. — „Panie hrabio — odparł tamten, odwracając się — choćbyś mi pan dawał pieczonego anioła, nie zostanę”. Oto co za człowiek był protomedyk Grossi, którego mamusia zdołała wreszcie obłaskawić. Mimo iż bardzo zajęty, przyzwyczaił się zachodzić do niej często, polubił Aneta, zaznaczał, iż ceni jego wiedzę, mówił o nim z uznaniem i, czego by się nikt nie spodziewał po takim niedźwiedziu, traktował go z wyszukanymi względami, aby zatrzeć drażliwość jego początków. Mimo bowiem iż Anet od dawna nie pozostawał na stopie służącego, wiedziano, że był nim dawniej; trzeba było dopiero przykładu i powagi pana protomedyka, aby poddać w stosunku do niego ton, którego by z pewnością komu innemu nie udało się narzucić. Klaudiusz Anet, w swym czarnym ubraniu, starannie uczesanej peruce, z przystojną i poważną fizjonomią, statecznym i roztropnym obejściem, dość rozległymi wiadomościami w zakresie medycyny i botaniki oraz poparciem głowy fakultetu, mógł słusznie mieć nadzieję chlubnego wywiązania się z obowiązków królewskiego demonstratora roślin, w razie gdyby zamierzony instytut doszedł do skutku. W istocie, Grossi zasmakował w tym planie, pochwalił go i aby go przedłożyć u dworu, oczekiwał jedynie chwili, gdy zawarcie pokoju pozwoli myśleć o użytecznych rzeczach i rozporządzać jakąś sumką potrzebną na ich wykonanie.

Ale ten projekt, którego spełnienie byłoby mnie pewnie pchnęło w kierunku botaniki, do czego zdaje się byłem stworzony, chybił wskutek jednego z owych ciosów, które burzą najlepiej pomyślane plany. Było mi przeznaczone