Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

lubiący swobodną pogawędkę przy stole, wesoły, dowcipny (dla tych, którzy go rozumieli), nie bez wykształcenia i wcale przyjemnie zaprawiający rozmowę swą grecką erudycją. Jednego dnia, rozłupując przy wetach250 orzechy, zaciął się w palec; krew popłynęła obficie, on zaś pokazał palec kompanii i rzekł ze śmiechem: Mirate, signori, questo e sangue Pelasgo251.

W Bernie usługi moje nie były mu wcale zbyteczne i wywiązałem się z nich nie tak źle, jak się obawiałem. Czułem się o wiele śmielszy i wymowniejszy, niżbym nim umiał być dla samego siebie. Sprawa nie odbyła się tak gładko jak we Fryburgu; trzeba było długich i częstych konferencji z naczelnikami rządu, a sprawdzanie tytułu archimandryty też nie dało się ubić w jednym dniu. W końcu, znalazłszy wszystko w porządku, dopuszczono prałata do audiencji w senacie. Wszedłem z nim jako tłumacz; polecono mi mówić. Była to ostatnia rzecz, której się spodziewałem. Nie przyszło mi na myśl, iż po tak długich naradach z poszczególnymi członkami trzeba będzie zwracać się znowu do „ciała”, tak jakby nic nie było powiedziane. Można sobie wyobrazić moje zakłopotanie! Dla człowieka tak nieśmiałego przemawiać nie tylko publicznie, ale wobec senatu miasta Berna, i to z miejsca, nie mając ani minuty na przygotowanie — to chyba dość, by mnie unicestwić. Tymczasem nawet się nie zmieszałem. Wyłożyłem treściwie i jasno uprawę archimandryty. Pochwaliłem pobożność monarchów, którzy przyczynili się do składki. Pobudzając ich ekscelencje do szlachetnej emulacji252, rzekłem, iż zwykła ich wspaniałomyślność pozwala i w nich nie mniejsze pokładać nadzieje; następnie wywiódłszy, iż to szlachetne dzieło równie drogim być winno wszystkim chrześcijanom bez różnicy obrządku, zakończyłem obietnicą błogosławieństwa niebios tym, którzy zechcą dać swój grosik. Nie powiem, aby mój wywód wywarł silne wrażenie, ale zrobił swoje i z końcem audiencji archimandryta otrzymał dość pokaźny prezencik, a zarazem sporo komplementów dla talentów jego sekretarza, komplementów, których miałem przyjemność być tłumaczem, nie śmiejąc ich wszakże przytoczyć w dosłownym brzmieniu. Oto jedyny raz w życiu przemawiałem publicznie i przed najwyższą władzą i jedyny raz może mówiłem dobrze i śmiało. Co za różnice w charakterze jednego i tego samego człowieka! Przed trzema laty, wybrawszy się do Yverdun, do mego starego przyjaciela Roguin, musiałem przyjąć deputację253, która przybyła podziękować za parę książek ofiarowanych bibliotece tego miasta. Szwajcarzy są wielcy oratorzy, toteż panowie ci wypalili do mnie orację. Czułem się w obowiązku odpowiedzieć; ale poplątałem się tak i w głowie mi się tak zmąciło, że utknąłem w połowie i naraziłem się tylko na drwiny. Mimo iż lękliwy z natury, bywałem niekiedy śmiały w młodości, nigdy w późniejszym wieku. Im dłużej żyłem na świecie, tym trudniej mi było dostroić się do jego tonu.

Opuściwszy Berno, udaliśmy się do Solury; zamiarem archimandryty było skierować się znów ku Niemcom i wrócić przez Węgry i Polskę, co stanowiło olbrzymią drogę; ale ponieważ w drodze sakwy raczej pęczniały niż się wypróżniały, nie obawiał się zbytnio tego okrążenia. Co do mnie, który podróż konną lubiłem tak samo jak pieszą, nie miałbym nic przeciw temu, aby podróżować tym kształtem całe życie. Ale było pisane, że nie zawędruję tak daleko.

Pierwszą rzeczą, jaką uczyniliśmy przybywszy do Solury, było pokłonić się ambasadorowi francuskiemu. Nieszczęściem dla biskupa, stanowisko ambasadora zajmował margrabia de Bonac, który był w swoim czasie ambasadorem u Porty254 i który tym samym musiał być dobrze poinformowany o wszystkim, co tyczyło Świętego Grobu. Archimandryta otrzymał audiencję trwającą blisko kwadrans, ponieważ ambasador rozumiał lingua franca, a po włosku mówił co najmniej równie dobrze jak ja. Skoro Grek wyszedł, chciałem iść za nim; zatrzymano mnie i wzięto z kolei na spytki. Ponieważ podałem się za paryżanina, podpadałem jako taki pod jurysdykcję jego ekscelencji. Zapytał, kto jestem, upominając, bym mówił prawdę; co też przyrzekłem, prosząc o osobną audiencję, której mi udzielono. Ambasador zabrał mnie do oddzielnego gabinetu i zamknął drzwi; tam, rzuciwszy mu się do nóg, dotrzymałem słowa. Toż samo byłbym uczynił bez żadnego przyrzeczenia, potrzeba bowiem zwierzania się i wynurzeń należy do właściwości mego charakteru. Skoro mogłem się bez zastrzeżeń wyspowiadać owemu muzykantowi Lutoldowi, nie miałem przyczyny bawić się w sekrety z margrabią de Bonac. Był tak rozbawiony moją historią i mym naiwnym wylaniem255, że wziął mnie za rękę, zaprowadził do ambasadorowej i przedstawił mnie jej, powtarzając w skróceniu me dzieje. Pani de Bonac przyjęła mnie z dobrocią i rzekła, że nie trzeba mi pozwolić iść z tym mnichem greckim. Postanowiono, że zostanę na razie w pałacu, a później pokaże się, co ze mną począć. Chciałem pożegnać się z biednym archimandrytą, do którego przywiązałem się po trosze — nie pozwolono mi. Posłano doń z wiadomością, że mnie zatrzymano; w kwadrans potem otrzymałem moje zawiniątko. Panu de la Martinière, sekretarzowi ambasady, polecono zaopiekować się mną na razie. Prowadząc mnie do przeznaczonego pokoju, rzekł: „Ten pokój zajmował, za hrabiego de Luc, sławny człowiek tego samego nazwiska co ty. Od ciebie jedynie zależy wstąpić w jego ślady i sprawić, by kiedyś mówiono: »Rousseau pierwszy256, Rousseau drugi«”. Ta wróżba, której ziszczenia nie spodziewałem się wówczas wcale, byłaby mniej lubo pogłaskała me pragnienia, gdybym mógł przewidzieć, jak drogo przyjdzie mi kiedyś okupić jej spełnienie.

Odezwanie się pana de la Martinière obudziło we mnie ciekawość. Przeczytałem dzieła tego, którego pokój zajmowałem i podniecony tym komplementem, mniemając, iż mam zamiłowanie do poezji, skomponowałem jako pierwszą próbę kantatę na cześć pani de Bonac. Ta skłonność okazała się bez głębszych podstaw. Składałem od czasu do czasu dość mierne wiersze. Jest to niezłe ćwiczenie, aby się zaprawić w wykwintnej składni i nauczyć się lepiej pisać prozą, ale nigdy poezja francuska nie przedstawiała dla mnie dość uroku, abym się jej zapragnął poświęcić całkowicie.

Pan de la Martinière chciał poznać mój styl i zażądał na piśmie mojej szczegółowej historii, tak jak ją opowiedziałem ambasadorowi. Wypisałem długi list, przechowany, jak się dowiaduję, dotąd u pana de Marianne, który długi czas przebywał przy margrabi de Bonac i był później następcą de la Martinière za ambasady pana de Courteilles. Prosiłem pana de Malesherbes, aby się postarał dla mnie o kopię tego listu. Jeśli ją zdołam wydostać przez niego albo przez kogo innego, znajdzie się w małym archiwum, które ma być dołączone do tych Wyznań.

Doświadczenie, którego zaczynałem nabierać, łagodziło po trosze moje romantyczne projekty. Tak na przykład nie tylko nie zakochałem się w pani de Bonac, ale zrozumiałem od razu, iż nie mogę dojść do niczego w domu jej męża. Wobec tego, że miejsce było zajęte przez pana de la Martinière, który miał już następcę w osobie pana de Marianne, jedynym losem, który mógł mnie oczekiwać, byłoby stanowisko jakiegoś podsekretarza, co nie kusiło mnie zbytnio. To było powodem, iż kiedy mnie spytano, co pragnę począć z sobą, objawiłem wielką ochotę dostania się do Paryża. Ambasadorowi spodobał się ten pomysł, który miał bodaj tę zaletę, iż uwalniał go ode mnie. Pan de Merveilleux, tłumacz ambasady, powiedział, że jego przyjaciel Godard, pułkownik Szwajcarów w służbie Francji, szuka kogoś, kogo by mógł umieścić przy swoim siostrzeńcu, młodo rozpoczynającym karierę wojskową: pomyślał tedy, iż mógłbym się nadać. W myśl tego postanowienia, powziętego dość lekko, uchwalono mój wyjazd. Co do mnie, który widziałem w tym perspektywę podróży z Paryżem u kresu, puściłem się w drogę z radością. Dano mi parę listów, sto franków wraz z wieloma zbawiennymi naukami i ruszyłem.

Podróż ta zajęła mi dwa tygodnie, które mogę zaliczyć do najszczęśliwszych w życiu. Byłem młody, czułem się zdrów, miałem dość pieniędzy, dużo nadziei, podróżowałem pieszo i sam. Mógłby się czytelnik zdziwić, słysząc, że wymieniam to ostatnie jako dodatnią okoliczność, gdyby nie to, że musiał się już chyba zapoznać z mym usposobieniem. Słodkie chimery dotrzymywały mi towarzystwa, a nigdy w mej rozpłomienionej wyobraźni nie lęgły się one wspanialej! Kiedy mi ktoś ofiarował miejsce w wehikule albo przyczepił się do mnie w drodze, sarkałem, widząc, jak rozsypują się fantastyczne zamki, które budowałem sobie, wędrując samotnie. Tym razem myśli moje miały charakter marsowy257. Miałem objąć stanowisko przy osobie wojskowej i sam wstąpić do wojska; ułożono bowiem, że na początek mam zostać kadetem. Już się widziałem w oficerskim mundurze z białym pióropuszem. Serce rosło we mnie pod wpływem tego szlachetnego obrazu. Miałem trochę pojęcia o geometrii i o sztuce fortyfikacyjnej; miałem wuja inżynierem — byłem tedy poniekąd dzieckiem obozu. Krótki wzrok sprawiał niejakie trudności, ale to mnie nie kłopotało; liczyłem, iż zimna krew i nieustraszona odwaga zrównoważą tę drobną ułomność. Czytałem gdzieś, że marszałek Schomberg258 miał wzrok bardzo krótki; czemuż marszałek Rousseau nie mógłby mieć tego braku? Tak rozpalałem się tymi szaleństwami, że widziałem same wojska, szańce, okopy, baterie i siebie w ogniu i dymie, z lunetą w dłoni, wydającego spokojnie rozkazy. Mimo to, kiedy przechodziłem przez urocze wioski, kiedy widziałem strumienie i gaiki, ten wzruszający widok wyrywał mi westchnienie żalu; czułem, w pełni chwały, że serce me nie jest stworzone do bitewnego zgiełku; w jednej chwili, sam nie wiedząc jak, znów znajdowałem się na łonie mej pasterskiej sielanki, wyrzekając się na zawsze czynów Marsa259.

Jakże doszczętnie pierwszy widok Paryża obalił wszystko, co o nim roiłem! Wspaniałości, które podziwiałem w Turynie, piękność ulic, symetria i uszeregowanie domów kazały mi się spodziewać po Paryżu czegoś o wiele wspanialszego jeszcze. Wyobrażałem sobie miasto równie piękne jak duże, o imponującym kształcie, gdzie spotyka się jeno pyszne ulice, pałace z marmuru i złota. Wchodząc przez przedmieście Saint-Marceau, ujrzałem, przeciwnie, brudne i cuchnące uliczki, brzydkie i czarne domy, niechlujstwo, ubóstwo, żebraków, przekupniów, cerowaczki pończoch, handlarki limonady260 i starych kapeluszy. Wszystko to uderzyło najpierw moje oczy, a wrażenie było tak silne, że wszystkie prawdziwe wspaniałości, które później widziałem w Paryżu, nie mogły zatrzeć tego wrażenia i na zawsze został mi pewien tajemny wstręt do mieszkania w tej stolicy. Mogę powiedzieć, że cały czas, który spędziłem później w Paryżu, obracałem jedynie na zdobycie środków, które by mi pozwoliły żyć z dala od niego. Taki jest owoc zbyt żywej wyobraźni, która przesadza jeszcze wszelką ludzką przesadę i widzi zawsze więcej, niż ktoś jej powiada. Tak mi wysławiano Paryż, że wyobraziłem go sobie niby dawny Babilon, który, gdybym go mógł widzieć, tak samo by mnie może zawiódł w stosunku do pojęć, jakie sobie o nim wytworzyłem. Toż samo zdarzyło mi się w Operze, gdzie pośpieszyłem zaraz na drugi dzień po przybyciu; toż samo później w Wersalu; toż samo za pierwszym widokiem morza; i zdarzy mi się zawsze, ilekroć przyjdzie mi oglądać rzeczy zbyt zapowiadane; niepodobna bowiem ludziom, a trudno nawet samej naturze, przewyższyć co do bogactwa mą wyobraźnię.

Wnosząc ze sposobu, w jaki mnie przyjęto u wszystkich osób, do których miałem listy, sądziłem, iż los mój jest zapewniony. Człowiekiem, któremu najgoręcej mnie polecono, a który najmniej okazał mi przychylności, był pan de Surbeck, wycofany ze służby i pędzący filozoficzny żywot w Bagneux. Odwiedziłem go tam kilkakrotnie, przy czym nie poczęstował mnie nigdy ani szklanką wody. Lepszego doznałem przyjęcia u pani de Merveilleux, bratowej tłumacza, i u jego bratanka, oficera gwardii. Nie tylko matka i syn przyjęli mnie życzliwie, ale zaprosili mnie do swego stołu, z którego nieraz korzystałem w ciągu pobytu w Paryżu. Pani de Merveilleux musiała być niegdyś piękna; miała bujne czarne włosy, zakręcone, starą modą, w różyczki na skroniach. Zostało jej to, co nie przemija z urodą: żywy i bystry umysł. Zdawała się nawzajem smakować w moim i zrobiła, co mogła, aby mi dopomóc; ale nikt jej nie poparł i niebawem rozczarowałem się zupełnie co do zainteresowania, które mi zrazu okazywano. Ale trzeba oddać sprawiedliwość Francuzom: nie silą się oni tak bardzo, jak o nich powiadają, na oświadczenia i obietnice, a jeśli je czynią, to prawie zawsze szczerze; ale mają ów żywy sposób okazywania swego zajęcia, który bardziej łudzi niż słowa. Ciężkie komplementy Szwajcarów mogą zwieść jedynie głupca. Przyjęcie Francuzów jest przez to samo bardziej pociągające, że jest nader proste. Myślelibyście, że oni nie mówią wszystkiego, co chcą dla was uczynić, aby wam sprawić tym milszą niespodziankę. Powiem więcej, nie są wcale fałszywi w swych wylaniach; są z natury uczynni, ludzcy, życzliwi i nawet, mimo wszystko, co o nich mówią, szczersi od innych; ale są lekcy i zmienni. Wierzą w uczucia, które okazują, ale uczucia te odchodzą równie łatwo jak przyszły. Mówiąc z wami, pełni są was niejako — zejdźcie im z oczu, zapomną natychmiast. Nic trwałego w ich sercu, wszystko jest dziełem chwili.

Doznałem tedy mnóstwa grzeczności, a mało pomocy. Pułkownik Godard, którego bratankowi mnie przydano, okazał się paskudnym starym skąpcem, który mimo iż nadziany złotem, widząc mnie w ciężkim położeniu, chciał mnie kupić za nic. Pragnął uczynić ze mnie przy swoim siostrzeńcu coś w rodzaju służącego, i to bez zasług! Nieustannie przywiązany do jego osoby, a tym samym wolny od czynnej służby, musiałbym żyć jedynie z nędznej płacy kadeta, to znaczy żołnierza. Ledwie zgodził się sprawić mi mundur; chciał, bym się zadowolił pułkowym. Pani de Merveilleux, oburzona tymi warunkami, sama odradziła mi przyjęcie, syn jej również podzielał to zdanie. Szukano mi czegoś innego; nic nie można było znaleźć. Tymczasem zaczęło być koło mnie kuso. Sto franków, z których już opędziłem podróż, nie mogły mnie zaprowadzić daleko. Szczęściem otrzymałem od ambasadora jeszcze małą przesyłkę, która mnie bardzo wspomogła. Sądzę, że i nadal nie byłby mnie opuścił, gdybym miał więcej cierpliwości;