Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

Dalszy bieg życia. Dokupowanie gruntu. Pożyczki. Cegielnia. Wapniarnia i walka konkurencyjna. Kółko rolnicze. Podatki. Podróże do Krakowa, na Ruś, do Królestwa Polskiego i inne. Kształcenie dzieci. Jak doszedłem do majątku i znaczenia między ludźmi.

Wracam do skreślenia dalszego biegu mego życia i spraw osobistych.

Co się tyczy mojego gospodarstwa to, mając na razie — jak już wspomniałem — tylko cztery morgi gruntu, zacząłem myśleć, ażeby go więcej nabyć, iżby to wystarczyło na utrzymanie rodziny. Dokupywałem tedy po kawałku z wolnej ręki i doszedłem z czasem do trzynastu morgów.

Mianowicie koło roku 1874 i w następnych latach nabyłem około pięć morgów z gospodarstw, które upadły wówczas w całości lub w części wskutek pijaństwa ich właścicieli i lichwy żydowskiej. Z tego około trzy morgi kupiłem z pierwszej ręki wprost od gospodarzy, a dwa morgi dopiero od Żyda. Morga wypadała wtedy przeciętnie po 200 złr i dochodziła do 400 złr, jeżeli kto kupował mniejsze kawałki i w dogodnym dla siebie położeniu. Tak ja płaciłem i inni gospodarze, którzy wtedy zaczęli brać się do kupna ziemi, pobudzeni wolnością dzielenia gruntów i zaprowadzeniem hipoteki, ale Żydzi zagarniali wówczas grunta za bezcen, a to za pomocą lichwy, o czym już pisałem.

Koło roku 1890 kupiłem znowu około cztery morgi po gospodarzach, którzy wyjeżdżali na Ruś. Wszystko odkupiłem wtedy dopiero od Żydów, dając im od ręki 200 złr zarobku, bo wprost od wychodźców trudno się było dokupić. Morgę płacili jeszcze wtedy przeciętnie po 400 złr i w ogóle do czasu wychodźstwa zarobkowego, które się rozwinęło koło roku 1895, ceny ziemi tak w Dzikowie, jak i w innych wsiach tutejszego powiatu podnosiły się nieznacznie i dopiero od czasu tego wychodźstwa podskoczyły nagle w górę, tak że za morgę płacili po 3000 koron.

*

Grunt był wprawdzie dawniej tani, ale za to o pieniądze było bardzo trudno: nie było takich, jak są dzisiaj, kas pożyczkowych i procenta były lichwiarskie. Ja miałem w owym czasie z tym dobrze, że gdym chciał pożyczyć pieniędzy, to mogłem w każdym razie dostać pożyczkę na 10 procent, a najwyżej na 15, a kredyt taki zdobyłem sobie głównie przez to, że dług spłacałem rzetelnie na termin. Nie pamiętam, żeby mi kto dwa razy mówił o swoją należytość, i zginąłbym od wstydu, gdyby mnie ktoś słusznie skarżył o swoje do sądu.

W całym też moim życiu nigdy o dług nie byłem skarżony i kosztów z tego tytułu nie miałem nigdy żadnych. Tym zjednałem sobie takie zaufanie, że z czasem nawet nieznane mi Żydki, gdy zaręczali swoje córki, przychodzili do mnie i prosili o przyjęcie pieniędzy, które chcieli jako wiano córek u mnie na procent ulokować, i w takich razach otrzymywałem pożyczkę na dogodnych warunkach. Na zabezpieczenie zaś pożyczki wystarczyło, żem dał prosty kwit z podpisem, nawet bez świadków.

Nie piszę tego, aby się chwalić, ale dla przykładu tym, którzy pożyczki zaciągają, a nie troszczą się o rzetelne oddanie i narażają się na skargi, procesy, koszta sądowe i utratę kredytu.

Trudno było obejść się bez pożyczek, skoro — jak wspomniałem — dokupiłem dziewięć morgów gruntu, a nadto zabrałem się do przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych i miałem inne znaczne wydatki, o czym będzie w dalszym ciągu. Trzeba było pożyczać już nie stówkami, ale tysiączkami.

W Tarnobrzegu pierwsza kasa publiczna powstała w roku 1887, mianowicie kasa Towarzystwa Zaliczkowego200, założonego głównie za staraniem dra A. Reifera, ale dawała tylko drobne pożyczki przeciętnie po 100–200 złr, a zresztą można było zaciągać także niewielkie pożyczki prywatnie u Żydów.

Ale dowiedziałem się wtedy o tarnowskiej Kasie Oszczędności, dającej większe pożyczki na 7 procent, i tam postanowiłem więcej pożyczyć, aby spłacić drobne długi. Ponieważ do tego potrzebny był wyciąg hipoteczny, przeto wniosłem do sądu tarnobrzeskiego o oszacowanie całe mojej realności i wtedy w roku 1890 była ona oszacowana na 16 000 złr. Po wyrobieniu wszystkich dokumentów posłałem podanie do Tarnowa o pożyczkę w kwocie 3000 złr i po pewnych staraniach otrzymałem tyle.

Z pożyczonych pieniędzy centa nigdy nie zmarnowałem, ale obracałem je zaraz na powiększenie gospodarstwa i swoich przedsiębiorstw przemysłowych, więc pożyczka na dobre mi wychodziła.

*

Miałem niedaleko domu, na tzw. Podgórzu, około półtora morgi gruntu, z czego większa część położona była na stoku wzgórza, trudna do uprawy i mało urodzajna, bo wierzch i spód stanowiła zwięzła glina. Zaraz od początku mego gospodarowania przemyśliwałem nad tym, jak by ten grunt najkorzystniej zużytkować. Kopiąc doły, przekonywałem się, że glina jest na trzy metry głęboko, więc powziąłem myśl założenia cegielni. Liczyłem na zbyt cegły w Tarnobrzegu i w okolicy, gdyż na miejscu była tylko cegielnia dworska, w której wyrabiano cegłę na własny użytek. Ludzie zawodowi: strycharze, których rady przy sposobności zasięgałem, upewniali mnie, że glina dobra, i cegielnia się opłaci. Zrobiłem próbę — wypaliłem w rozkopanej górze około 20 000 cegły — okazało się, że jest dobra, ludzie ją rozkupili, i miałem ładny zysk.

Więc wziąłem się stanowczo do wyrobu cegły: wymurowałem dobry piec, kierat, szopę, zgodziłem strycharza i od roku 1876 przez trzydzieści lat cegielnia ta była ciągle w ruchu. Wypalało się w niej przeciętnie po 150 000 cegieł rocznie, w latach zaś, kiedy odbyt na cegłę był najlepszy, wypalałem przez lato dziesięć pieców po 22 000. Razem w ciągu trzydziestu lat wypaliło się przynajmniej 5 milionów cegły.

Na tysiącu cegły miałem zarobek 5 złr, w czym mieściło się już wynagrodzenie za glinę. Rocznie więc miałem dochodu przeciętnie 750 złr, a w ciągu trzydziestu lat cegielnia przyniosła mi przeszło 20 000 złr dochodu.

Pole przez cegielnię nie zepsuło się, ale, owszem, naprawiło, bo góra się zrównała i na tym miejscu założyłem ogród warzywny i owocowy i staw odpływowy.

Jednak nie tylko ja zyskałem, ale także dałem ludziom zarobek, którego dawniej szczególniej brak wielki.

W cegielni pracowało stale ośmiu robotników, zajętych przyrządzaniem gliny, wyrobem cegły, zawożeniem jej do pieca i wywożeniem po wypaleniu z pieca. Najwięcej tych robotników bywało z Mokrzyszowa. Inni zarabiali furmankami, gdyż na wypalenie każdego pieca szło 15 sągów drzewa, czyli 30 fur drzewa, licząc pół sąga na furę, a na dostawienie cegły z jednego pieca do miejsc przeznaczenia trzeba było przeszło 100 furmanek, które brały po 200 cegieł.

W cegielni więc wyrobnicy zarobili setki tysiące, co mnie również cieszyło, jak mój osobisty zarobek. Od początku bowiem prowadzenia tego czy innych przedsiębiorstw nie miałem nigdy na myśli osiągnąć wielkie zyski i lekko się zbogacić, a zawsze miło mi było, że choć garstka ludzi potrzebujących znajduje u mnie stale zarobek. Za to miałem taką nagrodę, że ludzie w gminie i w okolicy darzyli mnie nawzajem życzliwością i zaufaniem.

Z cegielni mojej brany był materiał na budowę wielu domów po pożarach w Tarnobrzegu, na pobliskie mosty kolejowe w czasie budowania drogi kolejowej do Tarnobrzega, na budowę pałacu w Mokrzyszowie, na budowę kominów piwnic itp. w gospodarstwach chłopskich po wsiach okolicznych.

Z cegły tej wybudowałem też w latach 1882–1883 obszerny dom własny, który był pierwszym chłopskim domem murowanym w Dzikowie, nazywany „kamienicą Słomkową”. Dom ten składał się z czterech pokoi, dwu kuchen, spiżarni i wygodnych piwnic. Z tego zamieszkałem z rodziną jeden pokój z kuchnią, resztę wynajmowałem lokatorom. Mieszkał u mnie przez szereg lat najpierw śp. Michalik, dyrektor szkoły powszechnej w Tarnobrzegu, następnie śp. Józef Stebnicki, geometra, którzy w owym czasie zaprzyjaźnili się ze mną, byli prawdziwymi przyjaciółmi dla mnie i mojej rodziny, trzymali dzieci moje do chrztu.

Gdy mi cegielnia szła najlepiej, natrafiłem nagle w tym przedsiębiorstwie na silnego konkurenta. Podówczas był w Tarnobrzegu Jankiel Pancer sławnym i bogatym kupcem, miał handel wapna, gipsu, cementu. węgli, koksu, soli kamiennej itp., kupował u niego każdy, był dostawcą po dworach w powiecie i poza powiatem, i miał duże zyski, bo nie było drugiego takiego handlu, i nie miał konkurencji. Wiedział on od ludzi, że ja na cegłę mam odbyt, bo kto u mnie kupił cegłę, szedł do niego po wapno, więc chciał za wszelką cenę mieć i cegielnię i starał się tak długo, aż u hrabiego cegielnię poddzierżawił i począł wypalać cegłę na sprzedaż na wielką skalę.

Wtenczas ja zacząłem tracić odbiorców, bo kto kupił u mnie cegłę, musiał za karę dwa razy więcej za wapno u Pancera płacić, więc każdy był zmuszony jedno i drugie brać u niego, innego bowiem składu z wapnem nie było.

Raz przyszedł do mnie inżynier z Tarnobrzega, który miał dom budować, obejrzał cegłę, spodobała mu się, zgodził się ze mną i kazał mi przyjść na drugi dzień do siebie po pieniądze. Ucieszyłem się, że większą ilość cegły sprzedam i nazajutrz poszedłem do niego, a on mi powiada: „Z bólem serca muszę powiedzieć, że u pana cegły kupić nie mogę, bo byłem u Pancera zamówić wapno, a ten mi oświadczył, że jak cegły u niego nie wezmę, to za wapno będę musiał zapłacić drożej, a nie ma tu innego handlu z wapnem”. I tak się stało, że cegłę i wapno wziął u Pancera. Wtenczas poruszyły się we mnie wszystkie nerwy, że mi Żyd tak haniebnie wlazł na kark. Nie było innej rady, tylko trzeba się było przed taką konkurencją silnie bronić, bo inaczej cegielni mojej groził upadek. Postanowiłem więc założyć także fabryczkę do wypalania wapna.

*

Ale sprawa nie była łatwa, bo wtenczas nie było jeszcze do Tarnobrzega kolei i kamień wapienny trzeba było sprowadzać Wisłą, a na spławianie nią musiało się mieć pozwolenie Dyrekcji Skarbu we Lwowie; nadto Pancer trzymał w dzierżawie od hrabiego brzeg nadwiślański pod Dzikowem, gdzie zatrzymywały się galary z kamieniem wapiennym. Jednak sprawy już nie zasypiałem. Poszedłem do hrabiego z prośbą, żeby mi dał pozwolenie na skład kamienia wapiennego nad Wisłą, co uzyskałem, zobowiązawszy się płacić za to, podobnie jak Pancer, po 2 złr od każdego galara. Wtedy napisałem do Dyrekcji Skarbu we Lwowie i stamtąd także przyszło mi pozwolenie.

Skoro tak na miejscu sprawa była załatwiona, należało teraz jechać do Krakowa i kamień zakupić. Ale to był twardszy sęk dla mnie, bo w Krakowie nigdy jeszcze nie byłem, nie znałem tam nikogo, nie wiedziałem, z kim zawrzeć interes na dostawę kamienia. Pancerowi mogło to iść łatwiej, bo miał już wyrobione stosunki z Krakowem, mógł tylko list napisać, a dostarczyli mu galarami, co mu było potrzebne.

Dowiedziałem się jednak, że jest tam na Kaźmierzu kupiec Weinberg, mający skład materiałów budowlanych, które wysyła też galarami, wziąłem więc adres do niego i wyjechałem do Krakowa: wozem do Dębicy, a dalej koleją.

Jednak, choć ja robiłem bez rozgłosu, Pancer dowiedział się o moich zamiarach. Ja w Krakowie wychodzę ze stacji, rozglądam się, widzę Pancera; następnie gdzie się ja obrócę, on idzie wszędzie za mną z tyłu. Boję się iść wprost na Kaźmierz, bo myślę sobie, że pójdzie za mną i cały interes zepsuje. Chodzę więc i rozglądam się po ulicach, ale ten wszędzie za mną. Żeby się go pozbyć, wszedłem do kościoła i modlę się dość długo, wychodzę — on czeka, a następnie idzie za mną. Poszedłem na nocleg, wychodzę rano, patrzę — Pancer czeka przed domem noclegowym i śledzi mnie dalej.

Wreszcie przystąpił do mnie, przywitał się i prosi na piwo. W piwiarni mówi mi, że wie, po com do Krakowa przyjechał, i prosi na wszystko, żebym od swego zamiaru odstąpił, żeby mu handlu nie psuć, przedstawiał, że mogę na tym stracić majątek, obiecywał, że mi już nie będzie odciągał odbiorców. Ja robiłem mu ostre wyrzuty, ostatecznie rozeszliśmy się z niczym, a w końcu zdołałem mu zniknąć z oczu i udałem się na Kaźmierz.

Weinberg przyjął mnie bardzo dobrze i przyrzekł interes załatwić jak najlepiej, bo na Pancera miał złość z czasów, kiedy był z nim w stosunkach handlowych. Zamówiłem na razie galar kamienia wapiennego, kilka beczek cementu i gipsu i, widząc, że kupiec jest porządny, dałem mu na rachunek 600 złr. Na to on zaprosił mnie do swego prywatnego mieszkania, pokazywał pokoje, porządnie umeblowane, i rzecze do mnie: „Niech pan nie myśli, że dla pochwały pokazuję swoje gospodarstwo; czynię tak dlatego, żebyś mnie pan poznał i pojechał spokojnie do domu, bo jak jestem kupcem, pierwszy raz mi się to przytrafia, że gospodarz, nie znając mnie, od razu powierza mi grubszą kwotę; w Krakowie dużo jest takich, którzy by w cztery oczy pieniądze odebrali i więcej byś ich pan nie widział”. Podziękowałem mu za dobre słowo i pożegnałem się.

Do domu wracałem też razem z Pancerem. W drodze zaczął się mnie żałować, że niepotrzebniem sobie parę reńskich stracił na podróż do Krakowa, na co mu odpowiedziałem, że wcale tego nie żałuję, bom Kraków widział. Nic zaś nie wiedział o tym, żem był u Weinberga i że zamówienie tam uskuteczniłem, tylko zauważył, że miałem nowy kapelusz. Gdy na drugi dzień spotkałem się w Tarnobrzegu z Żydkami, ci mi opowiadali, że Pancer śmieje się ze mnie, że chłop chciał jemu, kupcowi, robić konkurencję, ale nie umiał, bo zaledwo potrafił kupić sobie w Krakowie kapelusz, bo do