Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

Udział w życiu obywatelskim. Dorobek gminny od roku 1867. Kasa oszczędności i pożyczek w Tarnobrzegu. Towarzystwo Przemysłowo-Handlowe „Bazar”. Inne towarzystwa i instytucje w Tarnobrzegu. Pomnik Bartosza Głowackiego. Koronacja obrazu Najśw. Marii Panny Dzikowskiej. Dar narodowy dla poety Ferdynanda Kurasia. Wspomnienia o ludziach.

Prócz własnych spraw domowych spełniałem zawsze i dotychczas spełniam w miarę możności różne obowiązki obywatelskie i sprawy publiczne interesowały mnie zawsze nie mniej jak moje osobiste, najwięcej zaś czasu poświęciłem życiu gminnemu, w którym biorę udział (przeważnie jako wójt) od pół wieku przeszło, tj. od czasu zaprowadzenia nowego samorządu gminnego.

*

Nie będzie to może pozbawione wartości, gdy przedstawię pokrótce, co dotychczas w czasie tego nowego samorządu dało się w gminie naszej zrobić, jaki jest postęp w gospodarce gminnej. Nie jest ona bynajmniej wzorową, bo w obecnych warunkach, kiedy gminy cierpią na brak środków pieniężnych i ludzi z poczuciem obywatelskim, nie ma pewnie w całym kraju gminy wzorowej, jednakże dał się u nas przeprowadzić szereg prac i urządzeń, uznanych tu przez ogół mieszkańców za dobre i użyteczne, co i inne gminy mogłyby z pożytkiem u siebie począć, o ile nie mają tego dotychczas.

Z dorobku gminnego w Dzikowie w ostatnich dziesiątkach lat na wzmiankę zasługuje dom gminny, kasa gminna, rzeźnia, pastwisko, drogi, cegielnia gminna i parę innych spraw.

W jednym z domów gminnych mieści się Urząd Gminny. Przedtem posiedzenia Rady gminnej odbywały się u wójta i całe urzędowanie gminne w izbie u wójta miało miejsce. Z lada sprawą nachodzono wójta w domu, kiedy się komu podobało, a żandarm zachodził „po pieczątkę” nawet w nocy, budził wójta i przy tym cały dom. Obecnie na to wszystko przeznaczony dom, czyli kancelaria gminna znajdująca się w dogodnym dla wszystkich punkcie.

Kasa pożyczkowa gminna w Dzikowie jedną z pierwszych w powiecie tarnobrzeskim. Powstała ona z pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży 300 sztuk drzewa z lasu gminnego, otrzymanego po uregulowaniu serwitutu. Byli tacy, którzy chcieli pieniądze te rozdzielić zaraz między mieszkańców gminy, czemu się jednak stanowczo oparłem. Kapitał zakładowy wynosił 2150 koron, a z końcem roku 1910 stan kasy wynosił 12 322 koron 21 halerzy205; jest także kasa ogniotrwała. Pożyczkę na potrzeby gospodarskie otrzymuje się — o ile są pieniądze w kasie — bez wielkich zachodów, spłata jest w ratach półrocznych i niewielki procent (6 procent).

Co do rzeźni gminnej, to o założenie jej długo walczyłem ze starostwem, aż przez Namiestnictwo ledwie koncesję na nią otrzymaliśmy. Gmina tarnobrzeska bowiem, złożona przeważnie z Żydów, mając po swej stronie starostwo, różne zarzuty czyniła i wszelkich sił dokładała, ażeby do założenia rzeźni w Dzikowie nie dopuścić: chodziło o to, żeby rzeźnicy tarnobrzescy (Żydzi) nie mieli konkurencji ze strony sąsiedniej gminy. Po uzyskaniu wreszcie koncesji i postawieniu odpowiednich budynków na rzeźnię i jatki gmina miała przez kilkanaście lat ładny dochód, który w ostatnich latach wynosił 900 koron rocznie, a mieszkańcy bliżej i taniej mięso.

Nagle w roku 1905 starostwo rzeźnię tę zamknęło; uzasadniając to tym, że nie odpowiada rzekomo wymogom ustawowym, w rzeczywistości jednak stało się tak skutkiem ustawicznych zabiegów o to gminy tarnobrzeskiej. Rzeźnię zamknięto, niby tymczasowo, w rzeczywistości nie dopuszczono już do jej otwarcia. Handel mięsem został przez to zabagniony, bo rzeźnicy tarnobrzescy, pozbywszy się konkurencji, nie dbali o porządną obsługę swoich odbiorców, i z tego powodu ustawiczne były narzekania.

Jest to przykład, jak władze zwierzchnie traktowały sprawy gmin włościańskich, a przykład taki nie zachęcał do tworzenia przedsiębiorstw gminnych.

Pastwiska gminne w Dzikowie po uregulowaniu serwitutu w roku 1868 i późniejszych nabytkach za mego wójtostwa wynoszą razem 83 ha. Mają one wszędzie granicę dokładnie rowem oznaczoną, nikt więc gminnego nie może sobie przyorać, co tak często dzieje się po gminach, gdzie granice pastwisk nie są uregulowane. Drobne nieużytki gminne przy drogach zostały rozprzedane, a obecnie zamienione są bądź na ładne miejsca budowlane, bądź włączone do przyległych pól, tak że dziś we wsi nie ma piędzi ziemi leżącej bezużytecznie.

Pastwisko dla koni wypędzonych na paszę w nocy jest osobne i ogrodzone. Przedtem gospodarze byli zmuszeni każdy swoje konie całą noc paść i dozorować, a mimo to i tak mieszkańcy byli narażeni na szkody polne; teraz zaś od roku 1892 szkody w polach rzadziej się trafiają: gospodarz wyprowadza konie na noc, zapiera za sobą wrota pastwiska, wraca do domu i może spać spokojnie. Młodzież dzisiejsza już tylko z opowiadania starszych dowiaduje się o dawniejszych poniewierkach w nocy „za końmi”.

Za dnia wszystko bydło ze wsi pasie obecnie paru poleconych z gminy pastuchów, wynagradzanych od sztuki po 4–5 zł za całe lato, podczas gdy dawniej — jak już pisałem — z każdego domu musiał być pastuch. Ale i dzisiaj po innych wsiach utrzymał się jeszcze ten zwyczaj, że z każdego domu wysyła się dziecko przez całe lato za bydłem i nie zważa się na to, czy dziecko nie zaniedbuje przez to nauki szkolnej i czy się na pastwisku nie psuje.

Co do pastwiska, wprowadzona u nas jedna jeszcze, może najważniejsza nowość, mianowicie: części pastwiska dające lichą trawę wydzierżawia się przez licytację mieszkańcom gminy pod rolę. Zadowoleni są z tego zwłaszcza chudobniejsi, niemający gruntu lub mający go niewiele (a takich najwięcej w każdej wsi), bo w ten sposób dochodzą do kawałka ziemi i mogą sobie coś zasadzić czy zasiać. A jak dawniej trudno było tę nowość przeprowadzić (bo ogół włościański wszędzie jest jeszcze przeciwny nie tylko znoszeniu, ale nawet zmniejszaniu pastwisk), tak obecnie nie można by jej znieść bez wywołania niezadowolenia we wsi, uznano ją bowiem za dobrą i konieczną. Korzyści tu bowiem widoczne dla każdego: ziemia, niewydająca przedtem trawy nawet dla kilku krów, obecnie zorana daje nie najgorsze plony; chleba we wsi przybyło i gmina ma dochód z dzierżawy, a obraca go na spłatę długu, zaciągniętego na przykupienie pastwiska.

Drogi we wsi są w miarę możności regulowane, prostowane i rozszerzane, po bokach urządzane ścieki i chodniki. Istniejące dawniej doły przydrożne i kałuże zostały osuszone i zniesione. Dawniej w niektórych miejscach we wsi bywało takie błoto, że próżnym wozem trudno było przejechać: wozy po osie grzęzły w błocie, słychać było często przeciągłe nawoływania jadących — „a wio, a nuże!” — konie, ciągnąc z całej siły, rwały postronki. Nieraz drągami trzeba było wóz podważać, żeby koniom ulżyć i wóz z błota wydobyć. Woda, stojąca w dołach, zatruwała powietrze w pobliskich domach. Dzisiaj to wszystko starsi tylko pamiętają, młodsi zaś słuchają o tym jak o historiach nieprawdopodobnych.

A przecież i dziś jeszcze po wielu wsiach spotyka się podobne błota i bełtogi, a ludność to cierpi u siebie i kałuże np. uważa za wygodne we wsi, bo „dobrze — jak mówią — że się bydlę ma gdzie napić wody”; nie chcą wiedzieć, że i dla bydła woda taka szkodliwa, i poić się je powinno dobrą, czystą wodą.

W radzie gminnej istnieje teraz osobna komisja drogowa, która ma za zadanie w dalszym ciągu prostować i rozszerzać drogi gminne. Ponieważ wieś się ciągle rozrasta, więc obecnie daje się uczuwać potrzeba wycięcia nowych dróg i obmyślenia planu dalszego rozwoju wsi.

Najmłodszym przedsiębiorstwem gminnym jest cegielnia, założona na pastwisku. Urządzenie tej cegielni, to jest wybudowanie pieca na wypalanie cegły, kieratu do rozrabiania gliny, szop do suszenia surówki, domu dla strycharza kosztowało przeszło 8000 koron. Cegielnia istnieje od roku 1900, jest nadzorowana przez osobną komisję gminną i zapowiada na przyszłość dochód i wygodę dla mieszkańców gminy. Obecnie bowiem o drzewo na budowę coraz trudniej (a w niektórych stronach dostać go już nie można), więc musi wchodzić w użycie inny materiał budowlany — cegła.

Naturalnie wprowadzenie tych czy innych drobniejszych nowych urządzeń w gminie nie zawsze szło — jak to mówią — jak z płatka, czasem trza było niemało trudu i kłopotu podżyć206, robić prawie przemocą i narazić się ludziom, ale nie można się było i przed tym cofać, bo inaczej nie dałoby się niekiedy przeprowadzić nawet najlepszej rzeczy. Ogół bowiem trzyma się gromadnie i uparcie starych urządzeń i nawyknień, choćby były najgorsze i najszkodliwsze, i dopiero z czasem poznaje zmiany na lepsze, przywiązuje się do nich i błogosławi pamięć takich, co je zaprowadzili.

Do jakiego stopnia dochodziły niekiedy trudności, żeby przeprowadzić rzecz dobrą i pożyteczną, niech posłuży następujący przykład.

Była na gminnym pastwisku wydma piaszczysta, stanowiąca wygon przy drodze powiatowej, a był to nieużytek, bo trawy tam nie było nawet dla jednej krowy, ale nadawał się znakomicie na miejsca budowlane i można go było dobrze spieniężyć. Otóż w roku 1900 Józef Lang (wspomniany wyżej) wniósł pierwszy podanie do rady gminnej o sprzedanie mu z tej wydmy 200 sążni207 pod budowę domu. Po pewnym targu rada gminna uchwaliła sprzedać te 200 sążni po cztery korony za sążeń, a uchwałę tę zatwierdziła rada powiatowa z pochwałą dla gminy, że sprzedaż jest korzystną. Na tej podstawie została sporządzona umowa, podpisana przez pełnomocników gminnych, słowem, nabywca stał się prawnym właścicielem i zdawało się, że sprawa skończona.

Tymczasem znaleźli się mędrkowie, którzy nieświadomych prawa i łatwowiernych potrafili wzburzyć, i kiedy w oznaczonym dniu wyszedł na pastwisko geometra i pełnomocnicy gminni, ażeby Langowi plac odmierzyć i oddać w posiadanie, wyszła podburzona gromada ludzi i nie pozwalali placu odmierzać, wydzierali paliki, wyklinali itp., więc sprawa musiała pójść do sądu. Na terminie sędzia tłumaczył: „Ludzie, uspokójcie się! Ani cała gmina nie może już tej sprzedaży obalić i nabywca musi wejść w posiadanie, bo w razie potrzeby przyjdzie mu z pomocą rząd, choćby z całą siłą”. Ale na nic to perswadowanie, bo podburzeni wołali, że nie ustąpią, choćby mieli zginąć, „a jak my zginiemy, to dzieci nasze będą bronić gminnego”. Sąd jednak wyznaczył termin do oddania nabywcy placu i wezwał pomocy żandarmerii.

Gdy termin przyszedł, wszyscy powołani zdążali do tej czynności na oznaczone miejsce, ale z daleka już widać było, że wydma, z której plac miał być odmierzony, pokryta była stadem bydła, a naokół niego stały kobiety, mężczyźni zaś z daleka się temu przyglądali. Bo właśnie agitatorzy wszystkich poduczyli, że baby miały opór stawiać, że za to nic im nie będzie. Bydło beczało, bo piasku nie mogło się chwycić, rozbiegało się, ale kobiety spędzały je ciągle do kupy.

Sędzia wzywał do ustąpienia, tłumaczył — nic nie pomagało — więc komendant żandarmerii otrzymał polecenie, ażeby kobiety i bydło z placu usunął. Ten znowu wzywał do ustąpienia, straszył, ale