Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

i to nie miało skutku, więc padła komenda: naprzód! Żandarmi z bagnetami w rękach razem ruszyli: bydło zabeczało, kobiety niektóre omal się nie powywracały, w jednej chwili plac był opróżniony, a następnie palikami obznaczony, co jednak zaraz pierwszej nocy w części zostało zniszczone.

Ale teraz przyszła kara. Żandarmi dostali nakaz, ażeby winnych aresztowali, i kilkoro siedziało po parę tygodni w areszcie śledczym w Tarnobrzegu, a następnie rozprawa odbyła się w sądzie obwodowym w Rzeszowie, gdzie tak mężczyźni, jak kobiety dostali po parę tygodni aresztu i zapłacili około 400 koron kosztów. Do takich nieszczęść prowadzi brak oświaty i ciemny upór!

Tu muszę nadmienić, że z czasem całe to wydmisko, wynoszące około dwu morgów, na którym była taka walka, zostało rozprzedane po cztery korony za sążeń (co czyni 6400 koron za mórg), gmina dopożyczyła więcej i za te pieniądze kupiła od hrabiego 16 morgów dobrego pastwiska, przez co całe pastwisko gminne zostało uregulowane, rozszerzone i znacznie poprawione. A na tej wydmie stoi dzisiaj szereg ładnych domków z ogródkami, ci zaś, którzy taką nierozumną wojnę prowadzili, teraz się wstydzą i z pewnością żałują, że nie słuchali żadnych rad i napomnień.

Co do ksiąg gminnych, to obecnie prowadzi się następujące: dziennik czynności, księga uchwał, dziennik kasowy, księga repartycyjna, spis domów w gminie, księga wydanych zezwoleń na budowle, księga wydanych książek służbowych, robotniczych i potwierdzeń przynależności, księga wydanych poświadczeń do uzyskania paszportów zagranicznych i przepustek, księga zgłoszeń obcych w gminie, wykaz kar, księga zgłoszeń stale uwolnionych i rezerwistów wojskowych i wykaz imion do tejże księgi, księga zgłoszeń dla żołnierzy nieczynnych obrony krajowej i wykaz imion do tej księgi, wykaz wojskowych stale uwolnionych i rezerwistów, wykaz nieczynnych żołnierzy obrony krajowej.

Prócz tego są osobne księgi dla kasy pożyczkowej i cegielni gminnej i książki prowadzone przez oglądacza bydła i zwłok.

Odpowiednio do zwiększania się ludności, potrzeb gminnych i zakresu działania wewnątrz gminy wzrósł też budżet gminy, czyli dochody i rozchody gminne.

Według najdawniejszych zapisków budżetowych, jakie znajdują się w gminie, w roku 1872 budżet gminny wynosił w dochodach 198 złr 86 centów, w rozchodach 182 złr 58 centów; w roku 1875 dochody wynosiły 351 złr 91 centów, rozchody 342 złr 70 centów; w roku 1894 dochody 734 złr 27 centów, rozchody 728 złr 66 centów.

Budżet ten wzrósł dopiero znacznie koło roku 1900 i wynosił w dochodach w 1900 roku 3780 koron, tyleż prawie wynosił roku 1905. W powyższych cyfrach mieściły się już wydatki gminne i szkolne.

W roku 1910 budżet wynosił bez wydatków szkolnych w dochodach 5363 kr 20 h, w rozchodach 5340 kr 81 h. Dochody w tym roku czerpane były z czynszów, opłat, dzierżaw, taks gminnych itd., dających razem sumę 3003 kr 20 h, i ze 100 procent dodatku do podatków bezpośrednich, co daje 2359 kr208.

Płace służby gminnej były w roku 1911 następujące: wójt pobierał rocznie 240 koron, zastępca wójta 75 kr, pisarz 600 kr, oglądacz zwierząt 250 kr, policjant (z mundurem) 670 kr, stróż nocny (płatny od numeru) 493 kr, kominiarz (także od numeru płatny) 210 kr, polowy 140 kr, ochotnicza straż ogniowa gminna 100 koron.

Pierwsze większe ożywienie w wyborach gminnych poczyna się od wyborów w roku 1905. Ponieważ liczba uprawnionych do głosowania przenosiła już 200, więc w roku tym miało być wybranych 18 radnych i 9 zastępców (podczas gdy przedtem od roku 1867 do 1905 bywało tylko 12 radnych i 6 zastępców).

Przed wyborami odbyło się kilka zebrań gminnych, na których zastanawiano się, co trzeba w gminie zrobić w czasie nowego sześciolecia, i ułożono listę kandydatów na radnych. Wybory były dokładnie ogłoszone, bo prócz urzędowego pisemnego obwieszczenia na osiem dni przed wyborami policjant gminny dwukrotnie obchodził wieś z bębnem i zapowiadał wybory. To wszystko sprawiło, że ludność była nimi bardziej zainteresowaną niż lat poprzednich. Głosowanie odbywało się tajnie, kartkami. Wybrani zostali przeważnie ludzie młodzi, okazujący chęć do zajęcia się sprawami gminnymi, na 18 radnych 12 było piśmiennych, 6 niepiśmiennych.

*

W dalszym ciągu na uwagę zasługuje obudzenie się i rozwój życia społecznego na innych polach; opiszę przeto w krótkości to, na co patrzyłem i w czym w miarę możności uczestniczyłem. Z tego zakresu ważnym jest szczególniej powstanie i rozrost Kasy Oszczędności i Pożyczek systemu Raiffeisena209 i Towarzystwa Przemysłowo-Handlowego „Bazar”, które wprawdzie siedzibę swoją mają w Tarnobrzegu, ale rozciągają swoją działalność na wsi okoliczne, więc i na Dzików, i pod względem gospodarczym pokrzepiły bardzo całą okolicę.

Kasa oszczędności i pożyczek powstała w roku 1894 i była jedną z pierwszych kas raiffeisenowskich w Galicji. Założył ją dr Antoni Surowiecki210, adwokat, który, jak tylko osiadł w Tarnobrzegu w roku 1888, starał się poznać potrzeby tak mieszczan, jak i włościan i potrzebom tym zaradzać — i z czasem uleczył niejedną bolączkę tutejszego życia mieszczańskiego i włościańskiego.

Więc starał się też utworzyć kasę przystępną dla gospodarzy. W tym celu sprosił wójtów z parafii miechocińskiej i porozumiał się z nimi, ażeby każdy ze swojej gminy ściągał gospodarzy na naradę, która się miała odbyć w niedzielę w naszej szkole. Nadeszła niedziela, zeszło się do szkoły kilkudziesięciu gospodarzy, a że dr Surowiecki spodziewał się więcej, więc odłożył naradę na drugą niedzielę i prosił, ażeby każdy w swojej wsi zachęcał drugich na to zebranie.

Przyszła niedziela, w szkole zebrało się mniej ludzi niż przed tygodniem, więc dr Surowiecki zapowiedział zebranie na trzecią niedzielę i polecał ogłaszać wszędzie, ażeby zgromadziło się jak najwięcej chętnych. Ale na tę trzecią niedzielę przyszło tylko dwadzieścia osób, więc dr Surowiecki widząc, że liczba zebranych zamiast się zwiększać, maleje, bo wielu odstraszało się od kasy, rozpoczął naradę z tymi, którzy dotąd wytrwale zgromadzali się. Odczytał i wyjaśniał przygotowany statut, tłumaczył, że poręka będzie nieograniczona, ażeby ci, którzy ulokują w kasie pieniądze, mieli je pewne, pożyczki zaś można będzie otrzymywać bez wielkiego zachodu i tanim kosztem.

Zapadła jednogłośna uchwała, ażeby kasę taką założyć na całą parafię, tj. 13 gmin, i wszyscy zebrani przystąpili zaraz na członków, składając udziały po dwie korony. Odbył się też zaraz wybór zarządu, do którego weszli: dr Surowiecki jako przewodniczący, zresztą Jan Frankiewicz, Piotr Jała, Jan Słomka, Jan Sokół i Wojciech Wiącek, a kasjerem został Stanisław Stała. Przewodniczący przeprowadził następnie wszelkie formalności połączone z założeniem kasy i odstąpił dla niej miejsce w swojej kancelarii, dopóki się nie podniesie.

Jak się Żydzi o założeniu tej kasy dowiedzieli, straszyli chłopów, że kto się do niej wpisze, już cały majątek nie jego, bo ręczy za kasę całym swoim majątkiem, i śmiali się, że „Surowiecki założył kasę i już ma 20 członków i 20 złr”. Ale niedługo było w kasie kilka drobnych wkładek, a zaraz też potrzebujący zgłaszali się o pożyczki, a gdy je otrzymali z małym trudem i kosztem, chwalili się i głosili to między drugimi, co poruszyło wielu: jedni przystępowali na członków, prosząc o pożyczki, inni składali swoje oszczędności. Kasa wciąż się powiększała, później rosła, jak na drożdżach i przed wojną było przeszło 2000 członków, obrotu rocznego przeszło pół miliona, a fundusz rezerwowy wynosił kilkanaście tysięcy koron.

W ten sposób została rozwiązana sprawa drobnego kredytu włościańskiego w naszej okolicy, a później i w całym kraju, odkąd powstał we Lwowie Patronat Kas Oszczędności i Pożyczek, bo dyrektor Patronatu, dr Stefczyk211, tak umiał sprawę prowadzić, jeżdżąc po wsiach i poznając stosunki na miejscu, że przed wojną kas takich było w Galicji przeszło tysiąc i wszystkie dobrze się rozwijały. Kto pamięta, jak dawniej trudno było o pożyczkę i jak chłopów dławiła lichwa, ten wie, jaka należy się wdzięczność tym, którzy przyłożyli ręki do powstania i rozwoju kas spółkowych u nas.

Tak każdą sprawę społeczną — jak parcelacja, scalenie gruntów, czyli komasacja, wychodźstwo zarobkowe i inne — można by pomyślnie prowadzić i uregulować, gdyby powołani do tego z tytułu swego urzędu i stanowiska społecznego chcieli się zżyć z ludem, poznać jego biedy i wziąć się rzetelnie do sprawy, a nie poprzestawali tylko na gadaniu i zapisywaniu papieru w biurach.

*

Również ciekawym jest powstanie i rozwój Towarzystwa Przemysłowo-Handlowego, które przed wojną prowadziło wielki sklep spożywczy pod nazwą „Bazar” w Tarnobrzegu. Sprawa założenia tego sklepu stała przez szereg lat na porządku dziennym — i wtedy jeszcze, gdy się już w tym celu zawiązało Towarzystwo i statut został zatwierdzony, nie można było handlu otworzyć z powodu różnych przeszkód, z których najważniejsza była ta, że nie można było na ten cel lokalu w rynku w Tarnobrzegu ani wydzierżawić, ani na własność nabyć, gdyż właścicielami wszystkich realności w rynku byli Żydzi, a ci, dowiedziawszy się, na co lokal potrzebny, za żadne pieniądze odstąpić go nie chcieli.

W końcu Towarzystwo musiało na ten upór Żydów użyć odpowiedniego sposobu, mianowicie: weszło w umowę z istniejącą już Kasą Spółkową, ażeby ta na siebie kupiła dom i wydzierżawiła w nim odpowiednie ubikacje212 „Bazarowi”, a gdy i wtedy robili Żydzi trudności, prosiła Kasa jednego z urzędników, aby starał się nabyć jakąś realność w rynku, a następnie odstąpił ją Kasie. I to się dopiero powiodło, bo zgodzona została i zadatkowana realność za 12 000 koron.

Ale gdy się Żydzi dowiedzieli, że ta realność dla Kasy Spółkowej i będzie w niej pomieszczony sklep, podnieśli ogromny gwałt na tego, co realność sprzedał, chcieli zwrócić podwójny zadatek, jednak nic nie pomogło: Żydowi nałożono nad zgodę jeszcze 600 koron, podpisał w sądzie wieczór umowę i zaraz tej samej nocy wyniósł się z Tarnobrzega. Żydzi jeszcze jego rodzinie robili awantury, powybijali okna i przez kilka szabasów Żydzi z rodziny tej nie mogli chodzić do bożnicy, bo się bali, a także Kasie czynili trudności, wytaczając procesy o granicę, ale wszystko to było już bezskuteczne: Kasa została przy nabytej realności.

Dopiero w tym domu po przeprowadzeniu w nim gruntownych reperacyj znalazł pomieszczenie „Bazar” za czynszem rocznym 1000 koron. Otwarcie sklepu nastąpiło w roku 1899, a w ciągu dziesięciu lat z górą tak się rozwinął, że zatrudniał kilku subiektów213 i kilku chłopców w nauce, kasjerkę, rachmistrza i dwóch dyrektorów, nadto miał swoje konie, wozy i trzech ludzi zajętych dostawą towarów z kolei do składów i do sklepu, a wreszcie nabył od Kasy na własność dom, w którym się mieścił, za 20 000 koron i osobno dom na składy za 8000 koron.

Stał się też wielkim dobrodziejstwem dla okolicy, bo normował cenę. Przedtem Żydki ustanawiali sobie dowolne ceny na towarach, a każdy musiał brać u nich, bo cały handel był wyłącznie w ich rękach, później nie mogli się podnieść ponad ceny zaprowadzone w „Bazarze”. Przódy, jak nie było „Bazaru”, to Żydki drwili sobie z katolików, co słyszałem nieraz na własne uszy, np. gdy przyszły dłuższe święta żydowskie, a ktoś nie zaopatrzył się na ten czas w potrzebny towar i chodził potem po mieście zmartwiony, to Żydki śmiali się, mówiąc: „Katoliki wrą na nas Żydów, ale gdyby nasze święta były z miesiąc, toby oni wyzdychali z głodu”. Ale później mogli świętować i cały rok, a w „Bazarze” zawsze wszystkiego dostał. Z początku przez dłuższy czas prowadzili wojnę z „Bazarem”, robiąc mu konkurencję i zniżając ceny na towarach nawet poniżej wartości, ale to wszystko „Bazar” przetrzymał, oni stracili i uspokoili się.

Godzi się wspomnieć tych, którzy przyłożyli się do założenia i rozwoju „Bazaru”, są to mianowicie: dr Surowiecki i Wojciech Wiącek, włościanin z Machowa, od których wyszedł pomysł; hr. Zdzisław Tarnowski214, który przystąpił z dużym udziałem i umożliwił rozpoczęcie dzieła; Aleksander Brodkiewicz, który w początkach oddał Towarzystwu zawodowe zdolności; wreszcie dr Walery Momidłowski, który przez szereg lat był przewodniczącym Towarzystwa i poświęcił mu najwięcej rzetelnej pracy i trudu. Inni też wiele się przyczynili do rozwoju „Bazaru”, wszyscy księża, urzędnicy, nauczyciele poparli go już to udziałami, już to biorąc w nim towary. Gdybyśmy tak zawsze i wszędzie robili, tobyśmy się dobrze biedzie oganiali.

*

W ogóle Tarnobrzeg znany był przed wojną światową z tego, że posiadał wiele stowarzyszeń i instytucji, w przeważnej215 części dobrze się rozwijających. Prócz wyżej wymienionych, w których pracowałem od początku, i dlatego powstanie ich i rozwój jako znane mi nieco obszerniej opisałem, na wyszczególnienie zasługują następujące instytucje:

Powiatowa Kasa Oszczędności216, dająca pożyczki większe i długoterminowe, założona w roku 1899 dzięki staraniom marszałka Zbigniewa Horodyńskiego, który w ogóle wielkie ma zasługi około lepszego zagospodarowania powiatu.

Powiatowe Biuro Pracy, pośredniczące głównie między pracodawcami a robotnikami wyjeżdżającymi za zarobkiem, pierwsze powiatowe biuro pośrednictwa pracy w Galicji, założone w roku 1901 z pomysłu dra Surowieckiego.

Muzeum powiatowe, gromadzące zabytki przeszłości, założone za staraniem starosty Eugeniusza Swobody w roku 1908, na pamiątkę 25-lecia marszałkostwa Zbigniewa Horodyńskiego i nazwane jego imieniem.

Dalej na uwagę zasługuje Towarzystwo im. Stanisława Jachowicza opieki nad dziećmi, utrzymujące ochronkę dla dzieci nieuczęszczających jeszcze do szkoły, z Tarnobrzega i Dzikowa, założone w roku 1906 i posiadające własny dom dzięki ofiarności obywatelskiej dra Walerego Momidłowskiego.

Z innych towarzystw istniejących w Tarnobrzegu własne domy posiadają: Towarzystwo Kasynowe (urzędnicze), najstarsze w Tarnobrzegu, i Czytelnia Mieszczańska, założona w roku 1894 przez dra Surowieckiego, skupiająca pod swym dachem odradzające się mieszczaństwo tarnobrzeskie, wreszcie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”217.

*

Ze spraw narodowych wielkiej doniosłości było wybudowanie pomnika Bartoszowi Głowackiemu218, pierwszego pomnika chłopu-bohaterowi. Pierwszą myśl postawienia tego pomnika rzucił Walerian Wryk, włościanin z Wielowsi, a zawiązaniem komitetu w tej sprawie zajęli się Wojciech Wiącek i dr Surowiecki w roku 1901. Na zebranie celem zawiązania komitetu przybyło 16 osób i z tych wówczas, 25 września 1901 roku, zawiązał się komitet, do którego wchodzili: Jan Słomka z Dzikowa, przewodniczący; Józef Lang z Tarnobrzega, zastępca przewodniczącego; Wojciech Wiącek z Machowa, sekretarz; Jan Frankiewicz z Miechocina, skarbnik. Jako członkowie: Paweł Grzywacz z Gorzyc, Jan Kolasiński z Tarnobrzega, Wojciech Lang z Tarnobrzega, Paweł Miklowski z Nadbrzezia, Władysław Ossowski z Wielowsi, Jan Słomka młodszy z Dzikowa, Wojciech Słomka z Dzikowa, Stanisław Stala z Miechocina, dr Antoni Surowiecki z Tarnobrzega, Walery Wryk z Wielowsi, Łukasz Zioło z Wielowsi. Składki napływały ze wszystkich stron Polski, a także od Polaków