Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

wojska, czyli „asenterowali”, to nie puszczali go już do domu, ale od razu szedł na długie lata do wojska.

Ucieczka rekruta zależała dużo od wójta, toteż ojciec popisowego zawczasu przyjaźnił się z wójtem, częstował go i prosił, aby syna nie dostawił, i takiego wójt nie mógł złapać, bo już naprzód wiedział, kiedy i gdzie po niego przyjdą. A że każda gmina musiała oddać przepisaną liczbę żołnierzy, więc na miejsce tych, co ich złapać nie mogli, starał się wójt dostawić drugich, i nieraz złapali takiego, który był z innej miejscowości, a nawet mógł być poddanym innego państwa, ale się zaplątał w danej wsi, i takiego odstawili do komisji poborowej, tam go „zaasenterowali” i zapisali na tę gminę, co go dostawiła, bo rządowi nie chodziło o to, skąd był rekrut, tylko aby gmina swoją należytość oddała.

Gdy się zaś trafiło, że stawał przed komisja wojskową taki, co robił w gruncie i utrzymywał rodzinę, to wójt wstawiał się za nim, czasem nawet postawił się ostro przed komisją, szturnął laską w podłogę i mówił, że rekrut nie może iść do wojska, bo nie ma kto robić w domu na utrzymanie rodziny, i rekrut był uwalniany, a wójt za to był długo w tej familii szanowany.

Dziadek mój opowiadał, że gdy miała nastąpić zmiana w sposobie rekrutowania i na zabawach lub schadzkach sąsiedzkich wspomniał kto, że „nadejdą takie czasy, iż ojciec syna sam doprowadzi do wojska”, to drudzy nie chcieli temu dać wiary i powiadali: „Co pleciecie, to się nie stanie nigdy, żeby ojciec własne dziecko sam dostawiał do wojska, śmiejcie się z tego”. A tymczasem przyszły czasy, że nie ojciec syna prowadzi, ale ten sam się musi stawić, gdzie i kiedy mu każą.

Jak ja już zapamiętałem, rekruci sami się już dość regularnie do poboru stawiali, a pobór odbywał się na podstawie losowania, przy czym ten był pierwej przed komisją poborową powoływany, kto miał numer losu niższy, wójci zaś byli przy tym obecni. Było to na razie przez kilka dziesiątek lat połączone z wielką poniewierką i kosztami tak dla rekrutów, jak i wójtów, bo w czasie poboru wszyscy naraz zjeżdżali się z całego powiatu i rekrut czekał, aż na niego przyjdzie kolej stawienia się przed komisją, a wójt musiał siedzieć w mieście prawie dwa tygodnie, aż wszyscy rekruci z jego gminy byli wywołani.

Zmieniło się to dopiero, gdy rząd austriacki wprowadził takie urządzenie, że wszyscy rekruci z danej gminy mieli się stawić do poboru na oznaczony dzień i w jednym dniu załatwiali się z poborem, czyli „asenterunkiem”.

Z dawniejszych czasów zachowało się jeszcze za mojej pamięci to, że kto był wzięty do wojska, to go zaraz żołnierz ostrzygł, bo każdy, młody, czy stary, nosił długie włosy. To też, gdy ktoś był odebrany, mówili o nim, że go „ostrzygli”, a rekrut jak wrócił do domu, to przede wszystkim patrzali mu na głowę, czy ma ostrzyżoną, i matka nie tyle płakała o syna, jak o te włosy ostrzyżone: „O, moje włosy złociutkie — mówiła z płaczem — tylem się ich naczesała, napielęgnowała i mi je zabrali”.

*

Przez długi czas rekruci szli do wojska bardzo niechętnie i służby wojskowej bali się jak ognia, bo ci, co z wojska wracali, nie chwalili jej i opowiadali o różnych karach, jakie dawniej w wojsku stosowane były.

Najcięższa z tych kar była tzw. „ulica”, mianowicie byli ustawiani żołnierze w dwie strony, a przeznaczony na karę musiał iść między nimi, jakby ulicą, tam i nazad nago tyle razy, jak mu przeznaczono, a każdy żołnierz sieknął go raz prętem tak, że — jak opowiadali — ze skazanego krew się lała i ciało strzępami odpadało. Jednakże ówcześni ludzie potrafili znieść i taką karę, bo znałem jednego z Dzikowa, który, jak sam mówił i świadkowie to potwierdzali, przechodził w wojsku taką straszną ulicę za to, że dezerterował, a przecież, gdy powrócił z wojska, nie było znać na nim tej kary, był silny, czerwony i kpił sobie, że mu tylko złą krew wypuścili, a zdrowa przyszła. A gdy raz za awantury w mieście został skazany na areszt i dwadzieścia pięć kijów, to śmiał się z tego wszystkiego, mówiąc, że mu tylko na tyłku postawili pijawki, żeby zepsutą krew ściągnęły.

Jak kogo wzięli do wojska, to go trzymali w obcych krajach: w Czechach, na Węgrzech lub w krajach włoskich, należących dawniej do Austrii. Częste też były wojny, w których krew dla obcej sprawy trza było przelewać.

Żołnierz wracał do domu w ubraniu, czyli w mundurze, który nosił w wojsku, i ubierał się weń w niedziele i święta tak długo, aż go zdarł do ostatka. Po wysłużeniu w wojsku mówił źle po polsku, a niektórzy udawali, że nie umieją nic po polsku, i bałwanili coś z niemiecka, z czeska, słowem, językami wszystkich ludów austriackich, a tylko nie mówili swoim własnym językiem, w którym się pacierza uczyli i który powinni byli szanować i znać najlepiej175.

Opowiadali na przykład, jak jeden żołnierz, powróciwszy z wojska, szwargotał tak, że go matka zrozumieć nie mogła. Na ciepły piec mówił: „czapli piec”, co matka tak rozumiała, że syn chce, aby mu czaplę upiekła, i tłumaczyła się, że nie ma czapli, to mu kurę upiecze. Syn się gniewał, że go matka nie rozumie, i szwargotał coraz gorzej, a matka płakała, że nie może się z synem porozumieć i czymś go ucieszyć. Dopiero sąsiadka doradziła jej, żeby synowi nie podsuwała jedzenia, to on w końcu pokaże albo sam sobie weźmie, co mu będzie do smaku. Matka tak zrobiła, syn nie jadł dzień jeden, drugi, ale skoro widział, że mu matka nic nie podaje, przemówił po polsku i już odtąd tym językiem mówił, bo nawet innego nie znał.

Trafiało się to do ostatka za czasów austriackich, że żołnierz, jak wrócił do domu, gdzie mógł, wtrącał w mowie przekręcone niemieckie słowa i dość było głupoty między ludźmi, że nie rozumieli, iż dobrze jest znać inny język, ale należy nim mówić tam, gdzie potrzeba, a Polak z Polakiem i u siebie w domu powinien mówić swoim rodowitym językiem i czysto po polsku.

Wychowanie w wojsku zmierzało do tego, ażeby u żołnierza zniszczyć świadomość narodową, ogłupić go pod tym względem. W końcu więc niejeden nucił z zapałem wojskową śpiewkę: „My sobie Poloki, dobre Austrioki!!”.

*

Prócz wójta i przysiężnych byli jeszcze po gminach tzw. deputowani, czyli pełnomocnicy gromady, odpowiadający dzisiejszym pełnomocnikom, wyznaczonym przez radę gminną. Deputowani, raz wybrani przez gromadę, należeli do wszystkich komisji, jakie się w gminie trafiły i załatwiali w imieniu gromady wszystkie najważniejsze sprawy; na ich też ręce przychodziły wszelkie pisma w tych sprawach.

Bywali nimi chłopi starsi i majętniejsi, a przy tym tacy, którzy umieli się odezwać i postawić tam, gdzie trzeba było. Mieli też w gromadzie wielkie znaczenie; znaczyli nieraz więcej niż wójt i przy wyborze wójta najczęściej któryś z deputowanych wskazywał gromadzie, kogo wybrać.

W Dzikowie, jak zapamiętałem, deputowanymi byli: Wincenty Stala, Józef Krzyżek i Jan Szczytyński. Oni występowali imieniem gminy w sprawach serwitutów, czyli służebności pastwiskowych i lasowych, które wtedy były regulowane z dworem.

Jeszcze bowiem w dwadzieścia lat po ustaniu pańszczyzny, tj. do roku 1868, pastwisko dzikowskie należało do dworu, czyli — jak się wtedy mówiło — do państwa dzikowskiego, a chłopi z Dzikowa mieli na obszarze pastwiska tylko serwitut, czyli służebność, mianowicie prawo paszy. Drzewa rosnące na pastwisku, jak jabrzędzie, olszki, topole nadwiślańskie, sosny stanowiły wyłączną własność hrabiego i chłopom nie wolno było ich ścinać. Na pastwisku mogło się paść także bydło dworskie.

Drzewo opałowe i budowlane brali chłopi w tym czasie z rozległych lasów w Dęby i Żupawie, należących do dóbr dzikowskich. W lasach tych przysługiwała chłopom z Dzikowa, — podobnie jak chłopom z innych wsi należących do państwa dzikowskiego — służebność, tj. prawo do poboru drzewa na opał i budowę. Do poboru drzewa opałowego uprawnieni byli wszyscy: kmiecie, zagrodnicy, komornicy, do poboru drzewa budowlanego tylko kmiecie i zagrodnicy.

Dopiero w kilkanaście lat po ustaniu pańszczyzny regulowane były sprawy służebności pastwiskowych i lasowych, mianowicie dwór odstępował gminom za prawo poboru paszy i drzewa pewien obszar pastwiska i lasu na własność. Chłopi jednak w owych czasach i ich pełnomocnicy nie byli w tych sprawach należycie uświadomieni; nie umieli ich dopilnowywać i przeprowadzić z korzyścią dla siebie i gmin.

Kiedy komisja rządowa prowadziła obliczenia, ile jest koni, bydła rogatego, trzody chlewnej w gminie, starali się podawać zaledwie część tego, co mieli, resztę chowali w domu, wyganiali w krzaki, bo się obawiali, że skoro przedstawią wszystko do obliczenia i większy dostatek, to rząd nałoży na nich większe podatki czy inne ciężary, albo będzie więcej zabierał w razie wojny dla wojska, byli też przekonani, że gmina dostanie mniej pastwiska na własność, skoro się okaże, że gospodarze dobrze się mają i są zamożni. Tymczasem, przeciwnie, należało wykazać prawdziwy stan inwentarza żywego, bo — jak się później pokazało — obszar pastwiska przydzielany był stosownie do wykazanej liczby tego inwentarza.

Kiedy znowu regulowana była sprawa służebności lasowej i komisja rządowa sporządzała opisy i pomiary typowych budynków mieszkalnych i gospodarskich, starali się pokazać zabudowania najmniejsze i najlichsze, bo mówili, że jakby komisja stwierdziła, że gospodarze są bogaci i mają zabudowania dobre i duże, to orzeknie, że nie trza im dużo lasu, i mniej lasu dostaną na własność. Tymczasem właśnie obszar lasu przydzielany był na własność stosownie do rzeczywistej, stwierdzonej potrzeby uprawnionych do poboru drzewa.

Później tego żałowali, skoro się przekonali, że źle zrobili, że mało bydła podawali i najskromniejsze budynki pokazywali, bo gmina otrzymała mniej pastwiska i lasu.

Nikt jednak wtedy nie oświecał chłopów w tych sprawach, nie było gazet, w których by to było wyjaśnione, rząd nie prostował błędnych pogłosek, rozchodzących się między chłopami i szedł wtedy we wszystkim na rękę dworom. Za to właściciele dworów dobrze sprawę rozumieli i starali się wykazać wszystkiego najwięcej.

W Dzikowie co do pastwiska gmina zawarła z dworem w roku 1867 ugodę, na podstawie której otrzymała na nieograniczoną własność siedemdziesiąt dziewięć morgów pastwiska zamiast stu czterech morgów serwitutowych.

Ugoda była dla gminy stosunkowo korzystna. Inne gminy, które nie chciały się dobrowolnie pogodzić i ustąpić z obszarów serwitutowych, wychodziły na tym gorzej. W takich razach bowiem wyrok wydawała komisja rządowa, a chłopów w razie oporu usuwało przemocą z pastwiska wojsko, jak było np. w Cyganach, przy czym nie obeszło się bez bicia i różnego poniewierania ludźmi.

Sprawa serwitutu lasowego — jak już pisałem — została załatwiona wyrokiem, na podstawie którego gmina za prawo poboru drzewa opałowego i budowlanego otrzymała na własność dwadzieścia trzy morgi lasu w Dęby.

Gmina czuła się tym wyrokiem pokrzywdzona i nie chciała przyjąć takiego równoważnika, czyli ekwiwalentu za prawo do poboru drzewa opałowego i budowlanego z lasów dworskich, a wójt Wojciech Mróz i pełnomocnik Wincenty Stala uciekli z lasu przy rozgraniczaniu i oddawaniu im tego skrawka lasu. W końcu jednak gmina objęła w posiadanie wyznaczone dwadzieścia trzy morgi lasu, skoro okazało się, że w razie nieprzyjęcia go straci jeszcze więcej, bo prawa serwitutowe zostaną spłacone pieniędzmi w kwocie 726 złr.

Sprawy powyższe przeprowadzała rządowa komisja w Nisku. Ze strony dworu występował właściciel hr. Jan Tarnowski osobiście, ze strony gminy wymienieni pełnomocnicy włościan. Ugodę-wyrok zatwierdziło Namiestnictwo we Lwowie.

*

Co do władzy stojącej ponad gminami to jeszcze po ustaniu pańszczyzny na całą okolicę, tj. w państwie hr. Tarnowskich, był jeden tylko urzędnik zwany mandatariuszem, a załatwiał wszelkie takie sprawy, które dziś należą do sądu i do starostwa. Nazywał się Andrzej Tinz, ludzie tytułowali go pospolicie sędzią. Mieszkał on i całe urzędowanie prowadził w budynku dworskim.

Co do sądownictwa, przeprowadzał sprawy cywilne i karne, jakie się nadarzyły. Jak zasądził, tak zawsze pozostało, nie słychać było, żeby jego osąd był zmieniony, bo przede wszystkim nie miał kto pisać rekursów, w okolicy bowiem nie było ani jednego adwokata i trudno było znaleźć kogo nawet do napisania listu. Więc ten Tinz przeprowadzał nie tylko takie sprawy, które obecnie przydzielone są starostwu i sądowi powiatowemu, ale, można powiedzieć, znaczył i tyle, co teraz sąd obwodowy i wyższy sąd krajowy, bo od wyroku jego nikt nie rekurował i chłopi bali się go więcej, niż teraz najwyższych dygnitarzy.

Jeżeli ktoś czuł się pokrzywdzonym przez władzę miejscową, to tak wtedy, jak i później jeszcze, nie odpowiadał rekursem do władzy wyższej, ale mówił, że „pójdzie do cesarza, to tam sprawiedliwość znajdzie”. Wierzyli, że nikt takiej sprawiedliwości nie wymierzy jak sam cesarz, i mówili, że „wszędzie zresztą jest tylko przekupstwo”.

W Dzikowie był wysłużony żołnierz austriacki, Józef Krzyżek, który, prowadząc długi proces o ojcowiznę, wybrał się do Wiednia po sprawiedliwość i nie było go w domu przez parę miesięcy. Gdy powrócił, opowiadał, że był u cesarza, i ten go upewnił, że sprawa będzie pomyślnie rozstrzygniętą. — „Idźcie — rzekł — do domu spokojnie, a ono tam za wami przyjdzie” i dał mu 25 złr na drogę. Naturalnie były to tylko przechwałki, bo grunt pozostał w rękach tego, komu go na miejscu przysądzono.

Tinz miał do pomocy dwóch policjantów, wysłużonych wojskowych, którzy nawet nie byli umundurowani, bo jeden z nich, chłop, nazwiskiem Pacyna, chodził w kamizieli, a drugi Żyd, Haskiel, chodził w chałacie. Wystarczyło, że mieli czapki z orzełkiem cesarskim.

Sprawy załatwiał w krótkiej drodze: na wniesioną skargę posyłał policjanta, ażeby oskarżonego sprowadził do kancelarii, i — w sprawach cywilnych — jeżeli druga strona miała słuszność, kazał ją zaraz zaspokoić, to czy owo oddać, i proces był skończony.

Był np. zwyczaj, że chłopi z Dzikowa brali w Tarnobrzegu w głównym składzie wódkę na kredyt, a działo się to szczególnie w czasie żniw i zabaw, a także często na miejscu w mieście „na borg” pili. Otóż co pewien czas, jak już tam każdy był coś winien, Żyd przynosił wykaz dłużników mandatariuszowi, a ten, nie przeprowadzając rozprawy, posyłał na wieś policjanta