Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

Gdy to zostało uczynione, oświadczyła, że już trzeciego dnia przybędzie mleko i żadna czarownica go już nie odbierze.

I poszła Cyganka, a babka przez trzy dni kury nie żałowała, ale gdy po trzech dniach i później żadnego skutku nie było, i krowy jak przedtem, tak i później mleka nie dawały, wtedy dopiero poczęła żałować, mówiąc, że Cyganka kurę wykusiła, ale już było nierychło, bo kura już dawno była zjedzona.

Była także w Dzikowie taka guślarka. Wprawdzie miejscowi mało do niej chodzili, bo ją dobrze znali i wiedzieli, co warta, ale za to z innych wsi ludzie do niej ciągnęli, a nawet furami po nią przyjeżdżali, a na odwrót, nasi chodzili do guślarzy na obce wsie.

Co do tej guślarki w Dzikowie, była taka wiara w okolicy, że jest na wszystkim wyznana: pannom wyrabiała tak, że wychodziły za mąż, za kogo chciały; chorych potrafiła wykurować nawet z takich słabości, z jakich żaden doktor nie potrafił; krowy, które nie dawały mleka, umiała naprawiać; nawet na sędziów mogła wpływać tak, że każdy, kto się do niej zwrócił, miał wygrać proces, jednym słowem, obiecywała każdemu takie szczęście, jakie tylko mieć sobie życzył, choć sama była chudobna.

Raz zmówiła się z jednym gospodarzem, który miał proces, i przyrzekła mu, że proces wygra, bo ona potrafi na sędziego odpowiednio wpłynąć, tylko chciała, żeby jej chłop dawał wszystkiego, czego zażądała. I tak było. Chłop dał najpierw pieniędzy, potem w ciągu procesu przywoził masło, ser, słoninę, kaszę itp., co mu kazała, a wszystko to miał sędzia od niej odbierać i zjadać i proces miał się skończyć pomyślnie. Tymczasem chłop ze wszystkim proces przegrał i pokazało się, że sędzia o niczym nie wiedział, bo ona wszystko brała dla siebie i zjadała. Nawet jej nie skarżył, bo nie chciał więcej do niej dołożyć, a ludzie się z niego wyśmiali i na tym się skończyło.

Ale jak mówią — przyjdzie czas i trafi swój na swego. Przyjechał raz o nią gospodarz ze Stalów, żaląc się, że mu się na obejściu nie wiedzie, i chudoba167 mu zdycha. Wziął babę ze sobą, ażeby temu zaradziła. Skoro stanęli na miejscu, baba zaczęła obchodzić całe podwórze i wróżyć, jak zwyczajnie guślarka: „Sąsiady — powiada — stoją wam na zdradzie, macie tu zakopaną jakąś padlinę, dobrze ją czuję; dajcie rydla, to ją wyszukam i wykopię”.

Chłop czym prędzej dał rydla, a następnie trop w trop chodził za babą, bo choć w gusła święcie wierzył, ale chciał naocznie widzieć, co też ona wykopie. Baba zaś chodziła dalej po podwórzu i wąchała, ale gdzie grzebnie rydlem, padliny nie ma, bo chłop dobrze jej patrzy na ręce. Nareszcie pod stajnią zaczęła kopać większy dołek, aż wykopała do kolan i z rękawa puściła kawałek płuca cielęcego, które przywiozła ze sobą, ale tym razem jakoś się jej nie udało, bo chłop to spostrzegł. Upuściwszy ten kawałek, tarmosiła go rydlem i nogami, a następnie niby to wykopała i, pokazując go chłopu, rzecze: „Widzicie, mówiłam, że macie zakopaną padlinę”.

Ale chłop już temu wiary nie dał, tylko wręcz odparł: „To wyście to przecie upuścili”, a że baba upierała się przy swoim, więc wszczęła się sprzeczka: chłop mówił swoje, a baba swoje. W końcu chłopa rozzłościło, że baba mu w żywe oczy zaprzecza, złapał pałę, zaparł wrota i babę tak przetrzepał, że jak się za wrota wydarła, to już nie czekała na wóz, ale piechotą do domu się dowlokła. Później długo na plecy narzekała, mówiąc, że się gdzieś potłukła.

Powyższe zdarzenie opisałem nie tylko dlatego, że dawniej ludzie byli tacy zabobonni i łatwowierni, ale więcej dla nauki, bo i w dzisiejszych czasach nie brak jeszcze guślarzy i ludzi nieoświeconych, dających się oszukiwać. Niechże nikt w żadne czary i gusła nie wierzy, bo to i niemądrze, i obraza boska.

Sam na przykład we własnym gospodarstwie przekonałem się, dlaczego dawniej mleka nie było, a co ongiś było przypisywane czarownicom, że je krowom odbierają. Dopóki się koło krów chodziło po dawnemu i żywiło się je tylko czystą karmą ze zboża, to krowy ledwo żyły i mleka brak było, tak że nieraz cztery krowy tyle mleka nie dały, żeby w domu — jak to mówią — do barszczu wystarczyło. Dzisiaj zaś mam tylko jedną krowę, ale dobrze ją żywię sieczką z otrębami, burakami i ziemniakami, a przy tym koniczyną, toteż mam mleka tyle, że w domu go nie pragnę i jeszcze zbywające odsprzedaję.

*

Praktyki religijne były dawniej bardzo ściśle przestrzegane, posty na przykład były tak zachowywane, że cały rok w piątki i soboty nawet z mlekiem nie wolno było jeść, a gdy nadszedł czas wielkiego postu, od Środy Popielcowej168 do Wielkiej Niedzieli nabiału przez cały czas zupełnie nie używali, a strawę maścili tylko olejem. Nawet przed małymi dziećmi chowali serwatkę, żeby się jej nie napiły i postu nie złamały. Kogo by zaś dojrzeli, że w dni postne jadł z nabiałem albo co gorsza z mięsem, ten był wytykany palcami jako heretyk i był znienawidzony.

Po domach wieczorami i nade dniem rozlegały się pieśni pobożne i godzinki.

Dawali też nieskąpe ofiary. Jeżeli gospodarz miał od krowy pierwsze cielę, to za żadne pieniądze go nie sprzedał ani sam na swoją potrzebę nie zużył, ale zaniósł do księdza i dał na ofiarę.

W jesieni po zbiorach jeździł ksiądz z parafii „po petycie”, zbierał snopki. Z każdego domu dostawał mniej więcej dwa snopki niemłócone; była to ofiara dobrowolna. Osobno jeździł wtedy organista i zbierał snopki dla siebie, a po gminach najbliższych jeździł też braciszek od księży dominikanów z Tarnobrzega. Po Bożym Narodzeniu zaś do Gromnic169 chodził ksiądz z organistą po kolędzie. Gdyby wtedy czyjś dom ominął, nie odwiedził go, uważali to za hańbę dla tego domu, znaczyło to, że mieszka w nim jakiś zatwardziały grzesznik: pijak, złodziej, cudzołożnik itp. W niektórych domach przyjmowali księdza przekąską, a w każdym dawali mu jako kolędę mniej więcej reńskiego, albo też garniec jakiego zboża, kaszę, kiełbasę, jajka itp. Tak po petycie, jak po kolędzie jeździli wikariusze z parafii i to był ich dochód.

Prócz tego jeszcze dwa razy w roku obchodził wieś organista: przed Bożym Narodzeniem „z kolędą”, czyli opłatkami, i przed Wielkanocą „po spisnem”, tj. spisywał w każdym domu, ile osób należy do spowiedzi wielkanocnej i zostawiał im kartki, które miały służyć do kontroli, czy wszyscy obowiązani spowiedź wielkanocną odbyli. Tak za opłatki jak za kartki płacono organiście 20–30 centów albo też dawano coś z domu, np. kaszę, jajka, kiełbasę itp.

Księży miał lud w wielkim poszanowaniu, uważając ich za wybrańców bożych, za święte już na tym świecie osoby i zwracał się do nich z zupełnym zaufaniem.

Dopiero gdy począł się polityczny ruch ludowy, stosunek ten zmienił się nieco, ale obecnie znowu się poprawia, dzięki gorliwej działalności zwłaszcza młodszego duchowieństwa, podejmującego poza obowiązkami kościelnymi pracę społeczną między ludem.

Życie religijne mieszkańców Dzikowa skupiało się głównie w pobliskim kościele oo. Dominikanów w Tarnobrzegu, gdzie w wielkim ołtarzu znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Dzikowskiej, koronowany wśród wielkich uroczystości w roku 1904. W klasztorze tarnobrzeskim bywało zawsze za mojej pamięci po dwóch, trzech księży, odbywały się piękne nabożeństwa i uroczystości i było wielkie przywiązanie wśród okolicznej ludności do kościoła klasztornego. Kościołem parafialnym dla Dzikowa, podobnie jak dla Tarnobrzega, był kościół w Miechocinie, oddalony o dwa kilometry.

W ostatnich czasach były starania o utworzenie parafii w Tarnobrzegu i wreszcie po wojnie światowej w roku 1922 na obszarze dotychczasowej wielkiej parafii miechocińskiej utworzone zostały cztery osobne parafie: w Miechocinie, Tarnobrzegu, Chmielowie, Tarnowskiej Woli. Przy dawnej parafii miechocińskiej pozostały wsie: Kajmów, Machów, Ocice, Nagnajów, Siedliszczany. Do parafii tarnobrzeskiej włączono wsie: Dzików, Mokrzyszów, Stale i parafię tę otrzymali oo. Dominikanie, a pierwszym proboszczem został o. Bruno Janiewski. Parafie w Chmielowie i Tarnowskiej Woli obejmują po trzy wsie i w parafiach tych rozpoczęła się budowa nowych kościołów.

*

Odbywali dawniej dalekie pielgrzymki, bo aż na Kalwarię Zebrzydowską 25 mil, do Częstochowy 30 mil i innych sławnych miejsc odpustowych.

Wielkie odpusty bywały też w Tarnobrzegu w klasztorze oo. Dominikanów, największe były tu na Zielone Świątki170, a zwłaszcza na Siewną171, 8 września. Przybywały wtedy do klasztoru liczne kompanie z powiatu naszego, mieleckiego i kolbuszowskiego, a także z Królestwa Polskiego, skąd dużo przechodziło granicę potajemnie „na ucieczkę”. Pątnicy nocowali w klasztorze na korytarzach, w Tarnobrzegu po domach katolickich, w Miechocinie, a najwięcej w Dzikowie, gdzie u każdego gospodarza nocowało przeciętnie po stu ludzi w stodołach i szopach. Pobliscy przyjeżdżali na dzień odpustu furami.

Największe jednak odpusty odbywały się w Leżajsku, gdzie jest klasztor oo. Bernardynów z cudownym obrazem Najśw. Marii Panny. Największe bywały tam na św. Antoniego172 w czerwcu, na św. Franciszka w październiku, na Matkę Boską Zielną, Siewną, Różańcową173 i na Zielone Świątki.

Ludzie od nas udający się na odpust do Leżajska, odległego stąd o dziewięć mil, gromadzili się najpierw w oznaczonym dniu w Krządce, gdzie był głośny przewodnik, który prowadził kompanię do Leżajska, zbierały się tam kompanie, wynoszące od pięciuset do sześciuset ludzi, z przewagą kobiet i dziewcząt dorosłych.

Przewodnik miał nad kompanią cały zarząd, był nad nią lepszym opiekunem niż wójt w gminie. Przestrzegał porządku w kompanii, żeby się komu co złego nie stało, żeby nie zaginął, za porządek i całość kompanii odpowiadał przed opinią ogółu.

W kompanii wszyscy nawzajem nazywali się „braćmi” i „siostrami”, a przewodnika zawsze mianowali „bratem” i później, gdziekolwiek się z nim zeszli.

Jeżeli w kompanii zaszło coś złego, np. ktoś zaginął wskutek zabójstwa, uważali to za ciężki grzech i — jak wtedy mówili — cała kompania szła w rozsypkę i na tułaczkę przez rok i sześć niedziel. Nie wolno było nikomu z takiej kompanii wracać wcześniej do domu, nawet matce do małych dzieci. Taką pokutę naznaczał ksiądz albo nawet sami dobrowolnie szli na tułaczkę. Pamiętam też, jak jeszcze za życia babki zgłaszali się do nas na nocleg tacy, co opowiadali, że są już na tułaczce już tyle a tyle czasu z powodu jakiegoś wypadku w kompanii odpustowej.

Przodem przed kompanią szło kilku mężczyzn i z tyłu też: ci pilnowali, żeby uczestnicy nie wybiegali naprzód i nie zostawali za kompanią, żeby nie było wypadku, żeby kto w drodze nie zaginął.

Przewodnik zawodził śpiewy nabożne, więc musiał mieć dobry głos. Dobierał do siebie najlepsze śpiewaczki i śpiewaków. Śpiew był przez całą drogę i czynił drogę lekką, jedną strofę śpiewali mężczyźni, drugą kobiety. Pieśni było dużo, były osobne książki z pieśniami — „kantyczki”. Rano, wychodząc, śpiewali Kiedy ranne wstają zorze, wieczór Wszystkie nasze dzienne sprawy, w drodze: Bądź pozdrowiona Panienko Mario, Idźmy, tulmy się jak dziatki do serca Marii Matki, Kto się w opiekę, Boże w dobroci nigdy nie przebrany, Do Ciebie Panie pokornie wołamy i wiele innych. W ciągu całej drogi i na noclegach nie było przerwy w śpiewie, a coraz były inne. Śpiewali też różaniec.

Kompania szła wolno za traktem, przestrzegali porządku w śpiewie, więc śpiew był ładny i cały pochód był piękny i wdzięczny. Ze wsi wychodzili ludzie, żeby się temu przyjrzeć, przysłuchać pieśniom i spragnionym chętnie podawali wodę i mleko.

Szło się tak od nas do Leżajska dwa dni, pierwszy nocleg wypadał w Łętowni, gdzie nocowało się u gospodarzy po stodołach. Żywność każdy miał z sobą, do karczem wstęp był wzbroniony, w dni postne przestrzegali najściślej postu.

Niedaleko Leżajska pod kaplicą przewodnik miał przemowę do kompanii. Przemawiał z pagórka, kompania otaczała go, słuchali go jak księdza i odmawiali pacierze na intencje naznaczone przez niego.

Pod samym Leżajskiem, w odległości może jednego kilometra, kompania zawsze się zatrzymywała, przewodnik zbierał składkę po kilka centów i zanosił ją do klasztoru, wychodził za to ksiądz, kropił zgromadzonych święconą wodą, miał przemowę i prowadził kompanię uroczyście do kościoła.

Gromadziły się wtedy w Leżajsku na odpustach ogromne rzesze narodu z Galicji i Królestwa Polskiego. Pątnicy brali udział w nabożeństwach, słuchali kazań, które odbywały się pod gołym niebem, i przystępowali do spowiedzi i komunii świętej. Dawali też ofiary na msze święte, a szczególnie drobne ofiary do skarbonek kościelnych i jałmużnę dziadom. Toteż wielka skarbonka przed świętym Franciszkiem objętości może pół korca bywała całkiem wypełniona drobną monetą, dużo pieniędzy leżało na wierzchu.

Nocleg w Leżajsku był utrudniony. Wielka liczba pątników przepędzała noc w zbitej masie na korytarzach klasztornych, inni nocowali po domach mieszczańskich, na strychach, gdzie nawet słomy nie było i płacili za nocleg od pięciu do dziesięciu centów.

Nazad wracali nie w kompaniach, ale w większych lub mniejszych gromadach. Każdy chciał jak najprędzej stanąć w domu, więc szedł na krótsze drogi, nie trzymając się traktu, za tymi, co znali mniej uczęszczane dróżki i ścieżki przez pola i lasy.

Na odpustach w Leżajsku bywałem za młodych lat, najpierw pod wspomnianym przewodnikiem z Krządki, następnie sam parokrotnie prowadziłem kompanie z Dzikowa i wsi okolicznych. Kompanie te wychodziły z naszego klasztoru oo. Dominikanów.

Bywałem też na mniejszych odpustach w Radomyślu nad Sanem na Pocieszenie razem z babką. Babka była tam znana, więc miewaliśmy nocleg wygodny w Rynku nr 11 u jednego murarza, który nas przyjmował jak najbliższych krewnych, za co później wywdzięczaliśmy się, gdy oni przychodzili na odpust do Dzikowa. Znał babkę i proboszcz tamtejszy i witał przy spotkaniu.

*

Co do moralności, to dawniej obok takich wad, jak pijaństwo, były także dobre obyczaje i cnoty, które dziś, niestety, zaginęły. Na przykład kara aresztu była dawniej dla ludzi hańbiącą i bardziej się jej wstydzili niż kary cielesnej. Jak kto siedział w areszcie za jakie przewinienie, to mu to długo wspominali, zwłaszcza przy jakichkolwiek zwadach wołali na niego: „Ty hereśtańcie!” lub „Ty hereśtantko!”, a jak kto był aresztem więcej