Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

Haskla, który szedł od domu do domu i w te słowa każdemu ogłaszał wyrok: „Cesarsko-królewski sędzia daje nakaz, żeby do trzech dni borg za wódkę był zapłacony, bo jak nie, to będzie fantowanie”. Przy tym — choć czytać nie umiał — potrząsał w rękach ze złością papierem, bo chłopi się wtenczas każdego papieru bali, zwłaszcza jak była na nim pieczątka. Po tych odwiedzinach Hasklowych każdy, bojąc się fantowania, jak mógł starał się należność w terminie uiścić, bo choć wszyscy pili, przecież wstydzili się tego, jak kto był za wódkę fantowany, zwłaszcza wstydziły się kobiety, gdy brano im za fanty poduszki.

W sprawach karnych, jeżeli chodziło o mniejszą winę, oskarżony bez wszelkiego protokołu dostawał kilka kijów na ławie i na tym koniec. Ale trudniejsza była sprawa, gdy obwiniony przeczuwał, że go czeka większa kara; wtenczas już tak łatwo na wezwanie nie szedł, ale uciekał i krył się, gdzie mógł. Jeżeli go zaś policjanci ujęli, a był mocny, to obu nabił i dalej się ukrywał. Za takim była nieraz robiona nagonka, zwłaszcza gdy chodziło o większego winowajcę. Nieraz do pomocy policjantom (ponieważ żandarmów w Tarnobrzegu jeszcze nie było) byli przyzywani strażnicy pograniczni (finanswachy), pełniący służbę nad Wisłą od Królestwa Polskiego. Zdarzało się jednak, że jak się obwiniony dobrze ukrywał, to go nigdy nie mogli złapać, i w końcu cała sprawa ucichała.

Najwięcej do czynienia było wówczas ze złodziejami, których po wsiach nie brakowało. W samym Dzikowie byli tylko szkodnicy polni, co wypasali końmi zboże, wykopywali ziemniaki itp., ale po innych wsiach, zwłaszcza położonych w lasach, kradli konie i bydło ze stajni i pastwiska, podkopywali się do komór i brali zboże, słoninę, odzież, korale, po drogach i lasach grasowały całe bandy złodziejów i rabusiów i złodziejstwo rzadko się wykryło. Dopiero jak nastali żandarmi, kradzieże i rabunki zaczęły powoli ustawać i dziś po wsiach bardzo rzadko się trafiają.

Grubsze sprawy cywilne, np. gruntowe, przeprowadzał nie mandatariusz, ale sędzia (justicjariusz), który urzędował w Nisku, a nazywał się Jan Alss, ale chłopi do niego mniej spraw miewali.

*

Byłem już sporym chłopakiem, jak skończyło się urzędowanie mandatariuszów, a w Tarnobrzegu nastał urząd powiatowy, obejmujący dzisiejszy powiat sądowy tarnobrzeski. I ten urząd sprawował te czynności, które obecnie spełnia starostwo i sąd, to znaczy miał władzę administracyjną i sądowniczą, a było wszystkiego trzech głównych urzędników, mianowicie: Bissachini (Niemiec) był starostą, a dwóch innych: Mokrego (Czecha) i Święcickiego tytułowali sędziami lub komisarzami. I Tinz, były mandatariusz, był przydzielony do tego urzędu powiatowego i prowadził dział wojskowy aż do samej emerytury.

Urzędowali oni tu, gdzie obecnie mieści się starostwo, tj. w klasztorze oo. Dominikanów.

Nad tymi urzędami pozostały z dawna urzędy obwodowe, czyli cyrkuły, a powiat tarnobrzeski należał do cyrkułu rzeszowskiego. Nie słyszałem jednak, żeby chłopi ze sprawami tam się udawali, ja sam byłem w Rzeszowie dopiero wtedy, jak zostałem sędzią przysięgłym.

Językiem urzędowym był niemiecki, przy czym urzędnicy do polskich ludzi starali się mówić po polsku (ale niejeden nie umiał się dobrze po polsku rozmówić), protokoły jednak i pisma z urzędu były w języku niemieckim. Toteż często bywało, że ludzie nie chcieli podpisywać protokołów czy innych kawałków pisanych po niemiecku, bo się bali, że może napisane co innego, nie to, co sobie życzyli, i w ogóle narzekali na to urzędowanie niemieckie i nie dowierzali mu.

Był wtedy w Dzikowie gospodarz Michał Kaput znający skądś język niemiecki, więc gdy raz we wsi była komisja w sprawach serwitutowych, starszyzna gminna przyzwała go, żeby się przysłuchiwał, co urzędnicy do siebie po niemiecku będą mówili, czy nie będą się naradzali na jaką szkodę gminy. A gdy chłopi nie mogli się z komisją dogadać, wysunęli Kaputa, żeby się po niemiecku rozmówił, co też nastąpiło. Zdziwili się niemało wówczas urzędnicy, że jest chłop znający po niemiecku, a jeszcze większy był dla Kaputa podziw w całej gminie; mówili, „że się ciął z urzędnikami, co ony do niego przepowiedziały, to on do nich” i wszyscy się go wypytywali, o czym wtedy mówił.

*

Urządzenia powyższe dotrwały do roku 1867, a w tym roku nastały te, które istniały do upadku państwa austriackiego, mianowicie: weszła w życie nowa, obecnie jeszcze obowiązująca ustawa gminna i rady powiatowe176, nastąpiło oddzielenie sądownictwa od administracji, czyli nastały sądy i starostwa, ustaliła się ostatecznie konstytucja w całym państwie austriackim177, a wreszcie niedługo potem językiem urzędowym w Galicji stał się język polski178. W owym więc czasie nastąpił przełom w stosunkach wewnętrznych Galicji i zaczął się nowy okres w jej życiu179.

*

W gminie po roku 1867 przestała zbierać się cała gromada, a na podstawie nowej ustawy nastały rady gminne, wybierane z początku na trzy lata, później zaś, jak i obecnie, na sześć.

Tak przy pierwszych, jak i przy późniejszych wyborach gminnych nikt nie ubiegał się o to, żeby go wybrali na radnego, a ten, co szedł na wybór, do ostatniej chwili nie wiedział, na kogo da głos i przy głosowaniu wymieniał tych, na których drudzy przed nim głosowali albo którzy mu wleźli na oczy. Dużo też było takich, co zupełnie nie przychodzili na wybór, bo nie chcieli być nigdzie wybranymi, a jeżeli byli wybrani, to się okupywali poczęsnym, ażeby ich zwolnić od tego obowiązku.

Z początku po nastaniu rad gminnych wójtem w Dzikowie był Wojciech Mróz, gospodarz niepiśmienny, jak wszyscy poprzedni wójtowie. Za niego dopiero nastał pierwszy pisarz gminny w Dzikowie, a był nim Jan Kuraś z Wielowsi180, a potem Tarczyński, który był zarazem pisarzem, czyli sekretarzem w gminie tarnobrzeskiej. Mróz, jak dostał jakie pismo, przychodził też radzić się do mnie; ja przeczytałem i dawałem wyjaśnienie, więc już wtedy zapoznałem się dosyć ze sprawami gminnymi, a następnie w roku 1873 zostałem na wójta obrany. Mróz, zdając mi urzędowanie, wręczył mi pieczęć gminną i skrzynkę drewnianą, w której było kilka papierów, tj. arkusz majątku gminnego i parę poleceń z rządu, niemających już wartości, i na tym koniec.

Odtąd pieczęć wójtowska długo miała pozostawać w moich rękach, byłem bowiem wójtem z przerwami do roku 1918. Natomiast w radzie gminnej zasiadam bez przerwy od czasu ich nastania do dnia dzisiejszego.

Tak Kuraś, jak i Tarczyński, który był pisarzem w Dzikowie i za mojego wójtostwa, brali za pisarkę tylko piętnaście reńskich rocznie. Ja zaś jako wójt przez pierwszy okres, trwający wtedy trzy lata, nie pobierałem żadnej płacy, podobnie jak wszyscy przede mną wójtowie.

Gdy na drugi okres byłem ponownie wybrany, nie chciałem przyjąć wyboru, ponieważ obowiązki wójtowskie wymagały dość czasu i miałem wskutek tego upadek w gospodarstwie, a Rada gminna przeciwną była uchwaleniu jakiegokolwiek wynagrodzenia dla wójta i niektórzy mówili, „że by to wstydem było dla gminy aż za pieniądze szukać wójta”. Więc byłem w tej sprawie wzywany do starostwa i gdy się tam wytłumaczyłem, dlaczego wyboru przyjąć nie mogę, starosta ówczesny, Stanisław Jakubowicz, osobiście przybył na posiedzenie rady gminnej i przemawiał za tym, żeby Rada płacę wójtowską uchwaliła. I dopiero wtedy została uchwalona pensja 30 złr na rok, jak ja wtedy żądałem, i taka pozostała aż do roku 1900.

*

Stosunek między wsią i dworem był w Dzikowie dobry. Ostatnim właścicielem Dzikowa za pańszczyzny był hr. Jan Bogdan Tarnowski, zmarły w roku 1850 w Królestwie Polskim. Mówiono o nim powszechnie, że był to pan dobry, nie pozwolił swoim poddanym najmniejszej krzywdy zrobić, przyjaźnie ich traktował, pierwszy często pozdrawiał.

I musiał być dla ludzi dobrym, bo wieść o jego śmierci wywołała wielki smutek, a gdy przyszła wiadomość, że zwłoki jego będą sprowadzone do Dzikowa przez Sandomierz, zgromadziły się w oznaczonym dniu na drodze z Dzikowa do Sandomierza tysiączne rzesze ludu włościańskiego ze wszystkich wsi, które do jego państwa należały. Pamiętam, jakie było wzruszenie, gdy zapowiedziano, że zwłoki już prowadzą, że są już w Sandomierzu, bo słychać, jak biją dzwony tamtejsze (i było je słychać, bo dzień był pogodny, cichy). Lud przejęty żalem nie czekał na miejscu, ale szedł naprzeciw ku Sandomierzowi, a jaka ogarnęła ludzi żałość, gdy ujrzeli trumnę, kryjącą zwłoki, wyrazić się to nie da. Opisuję to jako naoczny świadek, bo byłem tam razem z babką.

Żal był tym większy, że pomiędzy ludem włościańskim utrzymywała się pogłoska, że hrabia nie umarł zwykłą śmiercią, ale został z rozkazu rządu rosyjskiego rozstrzelany za jakąś polityczną działalność. Mówili, że otrzymał wezwanie od tegoż rządu, iż ma się stawić w oznaczonym dniu do usprawiedliwienia się pod zagrożeniem utraty dóbr, jakie posiadał pod panowaniem rosyjskim. Gdy się zaś tam zgłosił — mówiono — że już więcej żywy nie wrócił. W rzeczywistości — jak w późniejszych czasach mogłem sprawdzić — hrabia umarł nagle w drodze powrotnej z majątku swojej żony.

Żoną jego była Gabriela z Małachowskich. Tę dobroduszną panią dobrze zaznałem, gdyż jak umarła, miałem dwadzieścia lat. Zatem jej dobroć mogę sam stwierdzić. Odwiedzała chorych, szczególnie najbiedniejszych, dawała im wsparcie, chowała swoim kosztem umarłych. Ratowała każdego w najgorszej potrzebie, nikogo nie opuściła, toteż garnęli się do niej biedni jak pszczoły do ula. Założyła szkółkę dla dzieci chłopskich w Dzikowie.

Oboje mieli to sobie za zaszczyt i radość, gdy ich rodzina włościańska, nawet najbiedniejsza, poprosiła za chrzestnych ojców, szczególnie pierwszego dziecka w rodzinie. Toteż nie brakło im chrzestników po wsiach, a następnie dorosły chłopak czy dziewczyna chlubili się tym, że hrabstwo Tarnowskich mieli za chrzestnych rodziców.

W ogóle chłopi okazywali przywiązanie do dworu tutejszego, w roku 1846 w czasie rabacji gotowali się stanąć w obronie zamku i z tych to czasów pewnie pochodziła śpiewka ludowa.