Żołnierz samochwał - Plaut (czytac .TXT) 📖
Najbardziej znana i jedna z najlepszych sztuk Plauta. Swoją sławę zawdzięcza postaci żołnierza-samochwała, która stała się w literaturze europejskiej pierwowzorem licznych podobnych błazeńskich wojaków, tchórzliwych, lecz chełpiących się swoimi zmyślonymi zwycięstwami, przekonanych o własnej dzielności i powodzeniu u kobiet.
Pyrgopolinices, zakochany w sobie żołnierz-samochwał, pod nieobecność młodego ateńczyka Pleuksidesa porwał i wywiózł do swego domu w Efezie jego ukochaną imieniem Filakomazjum. Spieszący powiadomić o tym Pleuksidesa jego niewolnik, Palestrio, wpadł w ręce piratów i przypadkowo trafił do domu tego samego żołnierza. Rozpoznawszy Filakomazjum, bystry Palestrio potajemnie wysłał list do swojego poprzedniego pana, ściągnął go do Efezu i umieścił w gościnie u znajomego z sąsiedniego domu. Niestety, Sceledrus, wierny niewolnik żołnierza, przypadkowo staje się świadkiem schadzki dwójki młodych w domu sąsiada. Zmusza to Palestria do szybkiej reakcji. Sprytnym sposobem udaje mu się nie tylko przekonać Sceledrusa o niewinności Filakomazjum i zażegnać niebezpieczeństwo. Palestrio zauważa, że dzięki temu nadarza się okazja, by od żołnierza uzyskać dla Filakomazjum i dla siebie o wiele więcej. Aranżuje intrygę, w której oprócz dwojga kochanków weźmie udział także starszy sąsiad oraz najęta specjalnie w tym celu kuta na cztery nogi hetera Akroteleutium ze swą nie mniej rezolutną służącą.
- Autor: Plaut
- Epoka: Starożytność
- Rodzaj: Dramat
Czytasz książkę online - «Żołnierz samochwał - Plaut (czytac .TXT) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Plaut
Z tejże samej sławnej rodziny Alazonów, co Plautowski Pyrgopolinices, pochodzi i nasz Albertus. Przedstawiają go, oprócz Komedii rybałtowskiej (1615), sztuki takie, jak np. Wyprawa Albertusa na wojnę (z r. 1590), Albertus z wojny (1596), Albertus rotmistrz (1640) i in. Śmieszność Albertusa, typowego rybałta64 czy sprytnego półchłopa polega głównie na kontraście między przesadnym jego rynsztunkiem wojennym, a ciągłym wykręcaniem się od walki. Stały teatr na dworze Władysława IV, istniejący od r. 1637, wystawiał prócz oper i baletów także jakieś komedie, zwane commedie zannesche, czyli po prostu sztuki z repertuaru komedii dell’arte, która, jak wiadomo, okazuje wielką zależność od motywów komedii rzymskiej i Plautowskiej. Najczęstsze zaś na scenie Władysławowskiej były typy: głupiego a kochliwego staruszka Pantalone i samochwałów takich jak kapitan Fracassa, Spavento, Scaramuccio.
Toteż i współcześni zestawiali te typy z Plautowskimi, jak to wskazuje w jednej ze swych satyr Opaliński, obeznany najwidoczniej nieźle z Plautem i Terencjuszem:
Na pełnych próżnej chwały i o sobie rozumienia:
(Sat. IV. 4)
I w komedii jezuickiej nie brak „bohaterów”, przechwalających się zupełnie tak, jak Plautowscy żołnierze, np. w sztuce Leve opum pondus, granej w r. 1722/3 w kolegium kaliskim:
Mości panie bracie, jam po pas brodził w posoce bisurmańskiej68. Vivat kawaleria!
MILES VJa jednego mego pałasza zamachem 160 głów i pół położyłem na placu!
MILES VIU mnie, mości panowie, 50 karawanów demeszami69 tureckimi napakowanych dyszy!
U Bohomolca mamy dwóch samochwałów, którymi są: „Markiz de Kuraż” z Chełpliwca (pochodzący, zdaje się, poprzez Goldoniego od Thrasona Terencjuszowskiego) i „Robert” z Junaka.
W innych komediach tego okresu zaliczyć tu należy takie postaci, jak „Burzywoj, burda zajazdowiec, lecz niemężny” z Sarmatyzmu Zabłockiego, „Bitnicki” i „Oblężnicki” z Rycerza zakochanego Gurskiego, „Kłótnicki” ze sługą „Burdeckim” z Junaka Mycielskiego, które to postaci przeważnie obok tradycyjnych, klasycznych cech samochwałów, okazują rysy rodzime, narodowe. Wszędzie tu oczywiście wzory pośrednie są możliwe, a nawet bardzo prawdopodobne.
Do potomków rodziny Pyrgopolinicesa należy wreszcie Hektor Kasper Morderski z Wychowanki Fredry, a zwłaszcza Papkin z Zemsty. Nie jest rzeczą pewną, czy istotnie cała intryga Zemsty opiera się na fabule Żołnierza Plautowskiego70, ale śmiało rzec można, że intryga ta (jakkolwiek oparta na zdarzeniu rzeczywistym) w ujęciu sztuki ma nadzwyczaj mało prawdopodobieństwa71, a ze względu na swą treść, raczej poważną, miejscami nawet wzniosłą, czy sentymentalną, dałaby raczej sztukę typu nudnej comédie larmoyante72, gdyby nie postać Papkina, którego Fredro wprowadził zupełnie świadomie jako postać rozweselającą, jako urzędowego śmieszka czy błazna, na wzór rozmaitych maschere73 w włoskich komediach. Ale też ten nie byle jaki błazen, ten „lew północy, rotmistrz sławny i kawaler” opanował po prostu całą sztukę, która stała się właściwie jak gdyby tłem dla jego występów. Z marnej „figurki”, jak go pierwotnie określał sam Fredro, stał się w ostatecznej redakcji najefektowniejszą postacią całej komedii, i nadając po prostu ton, styl i nastrój większości wszystkich scen, zadecydował — on właśnie — o głównych wartościach komicznych Zemsty.
Prawda, że na postać tę złożyły się oprócz rysów żołnierza także pewne rysy „i Arlekina z komedii włoskiej, i błazna z dramatu hiszpańskiego, i totumfackiego pieczeniarza z dawnych pańskich dworów”, ale „na czoło wysuwa się” właśnie ów „zakrój i ton żołnierza-samochwała”, i tu są szczególnie wyraźne te cechy, które żywcem przypominają nam Plauta. Wystarczy przypomnieć to natrętne przechwalanie się zmyślonymi przewagami wojennymi, czyli cały ten „zapał zgrozo-krwawy” — by użyć słów Fredrowskich — którym tak jaskrawo charakteryzuje się również Plautowski Pyrgopolinices (choćby zaraz w pierwszej scenie), gdy w istocie jeden i drugi bohater jest mocno tchórzem podszyty — lub tę pewność rzekomego powodzenia u płci pięknej, przy czym powtarzają się te same niemal przechwałki i „narzekania”:
(I. 2. 111, 185–186)
(I. 4. 268 i n.)
A u Plauta:
(w. 1607 i n.)
(w. 69 i n., por. w. 1239 i n.)
Nawet i niektóre cechy zewnętrzne są wspólne między Papkinem a Pyrgopolinicesem. Jeśli Papkin mówi:
(II. 2. w. 105 i n.)
to brzmi to, jak gdyby parafraza Plautowskich słów:
(w. 58 i n.)
Papkinowska wreszcie „Artemiza”, o której pan jej mówi:
(IV. 2. w. 68 i n.)
jest tak samo uosobiona jak szabla Pyrgopolinicesa:
(w. 5 i n.)
Jest jednak wielce prawdopodobne, że te (i inne jeszcze) cechy76 doszły do Fredry od Plauta nie drogą bezpośrednią, ale przez lekturę komedii włoskich i francuskich, w których te rysy, wraz z całą postacią żołnierza-samochwała niewątpliwie od Plauta pochodzące, stały się konwencjonalnymi i prawie nieodzownymi. Dlatego to możliwe są zestawienia postaci Papkina z analogicznymi włoskimi lub francuskimi kreacjami, takimi jak kapitanowie Goldoniego lub Markiz z Gracza Regnarda.77
Ale Papkin ma jeszcze inne rysy, których nie ma ani Pyrgopolinices, ani żaden inny żołnierz-samochwał z grecko-rzymskiej komedii, jako to stale niezaspokojony apetyt, zachłanność na pieniądze i wysługiwanie się panom, które to cechy stanowią mniej więcej charakterystykę innych typów, a mianowicie pieczeniarzy klasycznych, choćby takich jak Artotrogus z Żołnierza. Złączenie tych dwojakich cech w jednej postaci Papkina tłumaczyłoby się najlepiej w ten sposób, że Fredro zespolił w jedną osobę dwie, w komediach najczęściej razem występujące postaci: żołnierza-samochwała i jego nieodstępnego towarzysza, pieczeniarza, do czego mógł wziąć asumpt78 właśnie z pierwszej sceny Żołnierza samochwała. Taką samą zresztą kombinacją rysów samochwała i pieczeniarza jest wspomniany wyżej „Burzywoj” Zabłockiego.
Wspomnieć nareszcie wypada, że i poza Europą odnajdują się pewne analogie do sztuki Plautowskiej, bo zupełnie podobny motyw jak w pierwszej zwłaszcza części Żołnierza znajduje się w jednej noweli z Tysiąca i jednej nocy, a mianowicie w opowiadaniu „o garbarzu (inna wersja: o złotniku), jego żonie i żołnierzu”; spotykamy tu ten sam pomysł przebicia ściany, potajemnego przejścia, którym schodzi się żona garbarza z żołnierzem, jako też ten sam, co u Plauta, motyw rzekomej bliźniej siostry, w którą silnie wierzy poczciwy garbarz, chociaż na własne oczy widzi swą żonę u owego żołnierza. Tak samo bowiem jak Plautowska Filokomazjum i ona umie szybko przebiegać z jednego mieszkania do drugiego. O ile chodzi o wyjaśnienie zachodzących tutaj związków, to może tu być mowa oczywiście tylko o greckim pierwowzorze Plauta i są tu dwie możliwości: albo mamy do czynienia z jakąś starszą nowelą grecką, która dostała się na Wschód razem z armią Aleksandra Wielkiego, albo — co może prawdopodobniejsze — jest to opowiadanie wyrosłe na tle awanturniczego życia żołnierzy i oficerów z wojennej epoki hellenistycznej, które dostało się do komedii wraz z całym typem Alazona-żołnierza i, wraz z komedią roznoszone po całym świecie przez wędrowne trupy aktorskie, dotarło aż na Wschód do nowel arabskich, stanowiących zbiór Tysiąca i jednej nocy.
*
Pierwsze (i jedyne dotychczas) wydanie Żołnierza w Polsce pochodzi dopiero z początku wieku XIX, z okresu mickiewiczowskiego, a to dzięki opracowaniu Jana Stanisława Hryniewicza, ucznia i następcy słynnego Groddecka, pt.: Miles Gloriosus e rec. Ben. Fr. Schmiederi, Vilnae (Zawadzki) 1823.
Pierwszy zaś znany polski przekład sztuki Plautowskiej pt. Żołnierz-Samochwał zawdzięczamy wybitnemu profesorowi filologii klasycznej w b. Szkole Głównej, a później w Uniw. Warsz., Janowi Wolframowi (1824–1870), wydany przez P. Chmielowskiego w Warszawie w r. 1891 wraz z Bliźniętami. Te same dwie sztuki przełożył również Zygmunt Węclewski pod tytułami Junak i Bliźniacy, ale pozostały one w rękopisie.
Przekład niniejszy opiera się na tych samych zasadach, co wydane poprzednio, tj. Bracia (Bibl. Nar. wyd. 2, Ser. II, Nr 33, Wstęp, s. 46) i Kupiec (tamże, Nr 46, Wstęp, s. 23).
BibliografiaWydania
T. M. Plauti Comoediae, ed. Goetz-Schoell, Lipsiae (Teubrier), I–VII, 1892–1896; ed. Friedr. Leo, Berolini (Weidmann), I–II, 1895–1896; ed. W. M. Lindsay, Oxonii (Oxford), I–II, 1903–1910 [=Li.]. — Z komentarzem: ed. I. L. Ussing, I–V, Hauniae (Kopenhaga) 1875–1887 (Miles Gloriosus w tomie IV, 1, z r. 1882); komentarz łaciński Ussinga stanowi podstawę wszystkich późniejszych [= Uss.]; Ausgewãhlte Komödien des T. Maccius Plautus, für den Schulgebrauch erklãrt von Julius Brix, Viertes Baãndchen: Miles Gloriosus, Dritte Auflage bearbeitet von Max Niemeyer, Leipzig–Berlin 1901 [=Niem.]. Plaute, Tome IV... par A. Ernout, Paris 1936, Les Belles Lettres.
Prace pomocnicze
K. Morawski, Historia literatury rzymskiej za Rzeczypospolitej, Kraków 1909.
K. Morawski, Zarys literatury rzymskiej, Kraków 1922.
W. Y. Sellar, The Roman Poets of the Republic, wyd. III, Oxford 1905.
F. Leo, Geschichte der römischen Literatur, I, Berlin 1913.
M. Schanz, Geschichte der römischen Literatur, I, wyd. IV, Hosius, München 1927.
W. S. Teuffels, Geschichte der römischen Literatur, wyd. VI, Kroll und Skutsch, Leipzig–Berlin 1916.
F. Leo, Plautinische Forachungen, wyd. II, Berlin 1912.
G. Michaut, Histoire de la Comédie Romaine, Sur les tréteaux latins, Paris 1912.
G. Michaut, Histoire de la Comédie Romaine, Plaute I–II, Paris 1920.
E. Frãnkel, Plautinisches im Plautus („Philologische Untersuchungen” 28), Berlin 1922.
G. Przychocki, Plautus, Kraków 1925 („Z historii i literatury”, nr 26, Krak. Sp. Wyd.).
T. M. Plautus, Bracia, tł. i oprac. G. Przychocki, Kraków (Bibl. Nar. Ser. II, Nr 33).
T. M. Plautus, Kupiec, tł. i oprac. G. Przychocki, Kraków (Bibl. Nar. Ser. II, Nr 46).
K. von Reinhardtstoettner, Plautus, Spãtere Bearbeitungen plautinischer Lustspiele, Leipzig 1886.
G. A. Galzigna, Fino a che punto i commediografi del Rinascimento abbiano imitato Plauto e Terenzio I–II, Capodistria 1899–1900.
C. C. Coulter, The Plautine Tradition in Shakespeare, „The Journal of English and Germanic Philology”, XVIII (1919), s. 66–83.
T. Sinko, Genealogia kilku typów i figur A. Fredry, Kraków 1918.
W. Folkierski, Fredro a Francja, Kraków 1925.
G. Przychocki, Papkin i Pyrgopolinices, „Pamiętnik Literacki”, XXV (1918), s. 276–280.
E. Kucharski, Fredro a komedia obca, stosunek do komedii włoskiej, Kraków 1921 („Z historii i literatury”, nr 5, Krak. Sp. Wyd.).
A. Fredro, Zemsta, oprac. E. Kucharski, Kraków (Bibl. Nar. Ser. I, Nr 32).
Przekład opiera się na tekście wydania Lindsay’a. Odstępstwa zaznaczone są w uwagach, z podaniem źródła.
Uwagi (0)