Wstęp do filozofii - Stanisław Brzozowski (zdalna biblioteka txt) 📖

i Schellinga jeden z najważniejszych przedstawicieli idealizmu niemieckiego. Zredukował filozofię do problematyki moralnej. [przypis edytorski]

71. przystać (daw.) — zgodzić się. [przypis edytorski]

72. animizm — pogląd, wedle którego wolą i uczuciami jest obdarzony cały świat: zwierzęta, rośliny, przedmioty wykonane ręką ludzką i obiekty występujące w przyrodzie naturalnie. [przypis edytorski]

73. genealogia — pochodzenie. [przypis edytorski]

74. scholastyka — w średniowieczu rodzaj filozofii, która starała się wywieść prawdy dotyczące świata z dogmatów religijnych. Później synonim skomplikowanego, sformalizowanego sposobu myślenia, które jest bezwartościowe naukowo, ponieważ wszelkie wnioski wyprowadza z nieweryfikowanych autorytetów i twierdzeń. [przypis edytorski]

75. ens realissimum — łac. byt najbardziej rzeczywisty; określenie Boga, które zostało wywiedzione z tezy, że realność, tak samo jak np. dobroć, jest stopniowalna. Ponieważ zatem Bóg jest bytem ostatecznym, z którego wywodzą się wszystkie inne, jest jednocześnie bytem najbardziej rzeczywistym. [przypis edytorski]

76. par exellence — fr. w całym znaczeniu tego słowa. [przypis edytorski]

77. proletariat — klasa robotnicza, która wg teorii Marksa próbuje zawładnąć środkami produkcji. Osiągnięcie tego celu miało doprowadzić do zmiany kapitalizmu w komunizm. [przypis edytorski]

78. burżuazja — klasa bogatych mieszczan, według teorii Marksa w kapitalizmie władająca środkami produkcji, przez co żyli nie z własnej pracy, ale dzięki wyzyskowi. [przypis edytorski]

79. lubo (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

80. non plus ultra — łac. nic ponadto; tu: doprowadzone do samego końca. [przypis edytorski]

81. qui pro quo — łac. wzięcie czegoś za coś innego, pomyłka, nieporozumienie. [przypis edytorski]

82. inwektywa — obelga, zarzut. [przypis edytorski]

83. scholastyczny — tu: odnoszący się jedynie do definicji i szczegółowych rozróżnień, nie zaś do rzeczywistości; w znaczeniu dosłownym scholastyka to nurt filozofii średniowiecznej. [przypis edytorski]

84. nieoględność (daw.) — niedelikatność, nieostrożność. [przypis edytorski]

85. z podziwem — tu: ze zdziwieniem. [przypis edytorski]

86. Spencer, Herbert (1820–1903) — angielski filozof i socjolog. Stosował prawa ewolucjonizmu w naukach społecznych, twórca teorii organicyzmu, w myśl której społeczeństwo jest jak jeden organizm: wszystkie warstwy i instytucje społeczne są wzajemnie powiązane, a społeczeństwo będzie zdrowe tylko wtedy, jeśli wszystkie „organy” będą działały poprawnie. [przypis edytorski]

87. eudajmonizm — pogląd etyczny, według którego najwyższym dobrem jest odczuwanie szczęścia i dlatego osiągnięcie go jest celem człowieka. [przypis edytorski]

88. Przybyszewski, Stanisław (1868–1927) — poeta, dramaturg i skandalista, redaktor krakowskiego pisma „Życie”. Postać ważna także dla literatury niemieckiej, dzięki pisanym w młodości poematom prozą, później przetłumaczonych na polski. [przypis edytorski]

89. Pascal, Blaise (1623–1662) — francuski matematyk i fizyk, filozof religii. Uważał, że religia i wiara oraz nauka i rozum należą do dwóch odrębnych porządków poznania, dlatego nie można poznać rzeczywistości nadprzyrodzonej inaczej, niż używając wiary i serca. Jego najważniejsze dzieło filozoficzne to Myśli (1670), które obrazuje ewolucję jego światopoglądu od sceptycyzmu, przez racjonalizm do mistyki. Jego filozofia była inspiracją dla egzystencjalistów XIX i XX wieku, rozpatrujących tragizm człowieka zagubionego w niezrozumiałym dlań świecie. [przypis edytorski]

90. Laforgue, Jules (1860–1887) — francuski poeta z kręgu symbolistów, jeden z twórców wiersza wolnego. Eksperymentował z językiem wzorem Artura Rimbauda. Inspirował się buddyzmem i filozofią niemiecką, zwłaszcza pesymizmem Schopenhauera i teorią nieświadomości Hartmanna. Jego twórczość wywarła duży wpływ na wczesne utwory T.S. Eliota, a pośrednio również na dwudziestowieczny klasycyzm. [przypis edytorski]

91. Prometeusz (mit. gr.) — tytan, który ulepił z gliny pierwszych ludzi i opiekował się nimi, ucząc wielu przydatnych umiejętności, w tym rzemiosł. Ponieważ bogowie nie pozwalali ludziom poznać tajemnicy ognia, Prometeusz ulitował się i wykradł z Olimpu płonącą żagiew, by im ją podarować. Za karę został przykuty do zbocza w Górach Kaukaskich, skazany na tortury zadawane mu przez sępa, który codziennie rano wyżerał mu odrastającą przez noc wątrobę. [przypis edytorski]

92. hymny wedyckie a. Rigweda — najstarszy zabytek literatury indoaryjskiej (część tekstów jest datowana na XV w. p.n.e.), zbiór 1028 hymnów wchodzący w skład Wed, hinduskich świętych ksiąg. Utwory mają charakter pochwalny, służyły przede wszystkim do celów kapłańskich, takich jak zaproszenie bóstw do wzięcia udziału w ofierze. Można w nich znaleźć liczne odniesienia natury religijnej i kulturowej, a także zaczątki rozważań filozoficznych. Powoływanie się Brzozowskiego na hymny wedyckie i Upaniszady jest śladem silnej fascynacji orientem, która była wspólna dla całej kultury okresu Młodej Polski. [przypis edytorski]

93. Upaniszady — najpóźniejsze teksty wchodzące w skład Wed, hinduskich świętych ksiąg, powstałe w VIII–III w. p.n.e., o treści religijno-filozoficznej. [przypis edytorski]

94. tragedia grecka — sztuka wywodząca się ze starożytnej Grecji, uprawiana zwłaszcza w czasie Wielkich Dionizji, świętu poświęconemu Dionizosowi, bogowi wina. Według Arystotelesa tragedia powinna być tak skonstruowana, by umożliwić widzowi przeżycie katharsis, czyli oczyszczającego działania silnych emocji (takich jak żal i współczucie). Treść sztuki odwoływała się go mitologii, a bohaterem był człowiek pochodzący z wysokiego rodu, poddany nieuchronnemu działaniu fatum (losu, przeznaczenia), które niezależnie od podjętych przez bohatera prób poprawy swojego losu doprowadzało go do zguby. Najsłynniejsi tragicy greccy to Sofokles, Ajschylos i Eurypides. [przypis edytorski]

95. Petzoldt, Józef (1862–1929) — niemiecki filozof zajmujący się empiriokrytycyzmem. Spopularyzował i rozwinął myśl Avenariusa. [przypis edytorski]

96. idealiter (niem.) — w sposób idealny. [przypis edytorski]

97. Hume, Dawid (1711–1776) — szkocki filozof, historyk i pisarz. Jako filozof praktykował sceptycyzm poznawczy, co doprowadziło go do postulatu ograniczenia opisywania świata do idei, które jawią się w umyśle (matematyka) i czystych faktów, czyli zjawisk takich, jak jawią się umysłowi, bez rozróżnienia na to, czy są prawdziwe, czy nie, ponieważ ta kwestia nie jest rozstrzygalna. Przeprowadził również słynną krytykę związku przyczynowo skutkowego, twierdząc, że jeśli zjawiska są przedstawiane w ten sposób, to wcale nie znaczy, że faktycznie łączy je relacja wynikania, ale że do tej pory zawsze występowały koło siebie. [przypis edytorski]

98. Montaigne, Michel de (1533–1592) — francuski filozof i pisarz, prekursor eseju (Próby). [przypis edytorski]

99. centr — dziś popr.: centrum. [przypis edytorski]

100. rentierstwo — utrzymywanie się z dochodów uzyskiwanych dzięki posiadanemu kapitałowi, np. odsetek od inwestycji lub lokat. [przypis edytorski]

101. episjer — dosł.: właściciel sklepu kolonialnego lub korzennego; przen.: człowiek nastawiony na maksymalizowanie zysku z drobnego przedsięwzięcia. [przypis edytorski]

102. Spencer, Herbert (1820–1903) — angielski filozof i socjolog. Stosował prawa ewolucjonizmu w naukach społecznych, twórca teorii organicyzmu, w myśl której społeczeństwo jest jak jeden organizm: wszystkie warstwy i instytucje społeczne są wzajemnie powiązane, a społeczeństwo będzie zdrowe tylko wtedy, jeśli wszystkie „organy” będą działały poprawnie. [przypis edytorski]

103. Taine, Hipolit (1828–1893) — francuski psycholog, filozof, historyk sztuki i krytyk literacki. Stworzył teorię, wedle której na kształt charakteru człowieka wpływają trzy elementy: jego pochodzenie, środowisko, w którym się kształtował i moment historyczny, w którym żył. Jego przemyślenia były szczególnie ważne dla dziewiętnastowiecznych pisarzy, zwłaszcza z kręgu naturalistów, wywarły znaczny wpływ na kształt ich dzieł. [przypis edytorski]

104. Renan, Ernest (1823–1892) — francuski pisarz, filolog i historyk, orientalista i semitolog, znawca historii chrześcijaństwa. Traktował Biblię jako zbiór mitów, których nie da się potwierdzić w sposób empiryczny, zatem wszystkie zawarte w niej treści nadprzyrodzone należy traktować jako fikcję. W Żywocie Jezusa (1863), swojej najbardziej znanej książce, dokonał całkowitej reinterpretacji postaci Chrystusa, opisując go jako niezwykle szlachetnego człowieka, który jednak ani nie był synem Boga, ani się za niego nie uważał. Renan został uznany za bluźniercę, niemniej jego prace silnie wpłynęły na kształt kultury przełomu XIX i XX wieku. [przypis edytorski]

105. Avenarius, Richard (1843–1896) — niemiecki filozof, przedstawiciel empiriokrytycyzmu (tzw. drugiego pozytywizmu), nurtu w filozofii przełomu XIX i XX wieku. Rewolucyjność jego podejścia do polegała na próbie stworzenia filozofii naukowej, opartej na czystym doświadczeniu, czyli opisie empirycznym niezpośredniczonym takimi wartościującymi pojęciami jak dusza, jaźń, ale także np. atom. Postać Avenariusa była szczególnie ważna dla samego Brzozowskiego, który poświęcił mu kilka osobnych studiów. [przypis edytorski]

106. Kartezjusz — René Descartes (1596–1650), francuski fizyk, matematyk i filozof, prekursor europejskiej filozofii nowożytnej. W swoich rozważaniach wyszedł z założenia, że wobec każdego stwierdzenia możliwe jest sformułowanie twierdzenia przeciwnego. W wątpliwość nie można poddać tylko samego wątpienia, które jest aktem myśli, zatem musi istnieć też ktoś, kto te myśli formułuje: dubito ergo cogito ergo sum (łac. wątpię więc myślę, więc jestem). Posługując się metodą dedukcji zbudował najważniejszy od czasów Arystotelesa system filozoficzny, zawarty w jego Rozprawie o metodzie (1637). [przypis edytorski]

107. introjekcjonistyczny — tu: subiektywizujący; od introjekcja, włączanie w obręb własnej świadomości (charakteru, przekonań) czynników zewnętrznych, przejmowanie norm oraz wzorców i czynienie ich swoimi własnymi. [przypis edytorski]

108. materializm (filoz.) — pogląd, który stanowi, że materia jest pierwotna wobec świata duchowego, który jest wytworem przyrody i społeczeństwa i pozostaje w ścisłej wobec nich zależności. [przypis edytorski]

109. rękojmia — gwarancja. [przypis edytorski]

110. petitio principii — łac. żądanie podstawy; błąd polegający na formułowaniu wniosków na podstawie niedostatecznych przesłanek. [przypis edytorski]

111. filozofia krytyczna a. filozofia transcendentalna — system filozoficzny rozwijany przez Kanta w jego okresie krytycznym, kiedy to powstały: Krytyka czystego rozumu, Krytyka praktycznego rozumu, Krytyka władzy sądzenia, stanowiła rozwinięcie projektu powszechnego rozumowego (krytycznego) rozważenia rzeczywistości, który wg Kanta został zapoczątkowany przez oświecenie. Jednak to dopiero on poddał krytyce sam rozum. [przypis edytorski]

112. neokantyzm — kierunek filozoficzny powstały w drugiej poł. XIX w., był odejściem od dominujących w tym czasie heglizmu i materializmu przyrodniczego. Twórcą neokantyzmu był F. A. Lange; sam nurt szybko podzielił się na wiele odłamów, z których najważniejsze to: szkoła marburska, która filozofię sprowadzała do logiki, przedmiotem poznania była myśl ludzka, a nie świat zewnętrzny i szkoła badeńska, która skupiła się na rozwijaniu metodologii nauk humanistycznych, filozofię traktując jako naukę o ponadczasowych wartościach ogólnoludzkich: pięknie, prawdzie, dobru itd. [przypis edytorski]

113. Lange, Friedrich Albert (1828–1875) — niemiecki filozof, ekonomista, pedagog i teolog. Jego myśl tworzyła się w obrębie szkoły neokantyzmu fizjologicznego: Lange przyjął Kantowski model struktury poznania, ale poddał go dużym modyfikacjom (odrzucił m.in. pojęcie noumenu). Uważał, że myślenia nie da się wyjaśnić samą fizjologią, ponieważ mimo takiej samej struktury organizmu różnice między efektami badań filozoficznych i naukowych poszczególnych ludzi zbyt różnią się między sobą. Należy zatem zająć się badaniem struktury umysłu, ponieważ to on zajmuje się porządkowaniem postrzeganych fenomenów. [przypis edytorski]

114. naturalizm (filoz.) — odłam materializmu; pogląd ontologiczny, wedle którego istnieje tylko rzeczywistość materialna, podległa prawom przyrody, a rzeczywistości duchowej albo nie ma, albo wynika ona z praw natury i jest im podległa. [przypis edytorski]

115. psychologia fizjologiczna — gałąź psychologii badającej fizjologiczne (tj. fizyczne i chemiczne) czynniki wpływające na kondycję psychiczną człowieka. [przypis edytorski]

116. Fichte, Johann Gottlieb (1762–1814) — filozof niemiecki, obok Hegla i Schellinga jeden z najważniejszych przedstawicieli idealizmu niemieckiego. Zredukował filozofię do problematyki moralnej. [przypis edytorski]

117. Ustanowiłbym jako zasadę pedagogiczną, aby nikt nie brał do ręki historii filozofii, póki sam nie będzie w posiadaniu własnej filozofii, póki nie będzie miał własnej filozoficznej wiary i przekonań — w tym miejscu poglądy Emanuela pokrywają się z poglądami samego Brzozowskiego (por. Zamiast wstępu). [przypis edytorski]

118. parweniusz — nowobogacki, dorobkiewicz, który dzięki swojemu majątkowi może obracać się w wyższych kręgach społecznych, ale brak mu odpowiedniej ogłady. [przypis edytorski]

119. de Gourmont, Rémy (1858–1915) — francuski poeta z kręgu symbolistów i wpływowy krytyk literacki. W swojej twórczości nawiązywał do średniowiecznej poezji łacińskiej. Jego wiersze oscylowały wokół tematyki religijnej, od naiwnej pobożności do bluźnierstwa. Wywarł znaczny wpływ na kolejne pokolenia twórców. [przypis edytorski]

120. Upaniszady — najpóźniejsze teksty wchodzące w skład Wed, hinduskich świętych ksiąg, powstałe w VIII–III w. p.n.e., o treści religijno-filozoficznej. [przypis edytorski]

121. Fichte, Johann Gottlieb (1762–1814) — filozof niemiecki, obok Hegla i Schellinga jeden z najważniejszych przedstawicieli idealizmu niemieckiego. Zredukował filozofię do problematyki moralnej. [przypis edytorski]

122. embriologia — nauka o embrionie i fazach życia płodowego, bardzo szybko rozwijająca się na początku XX wieku; obserwowane fazy rozwoju embrionu są pośrednim dowodem przemawiającym na korzyść teorii ewolucji. [przypis edytorski]

123. zawisnąć — tu: zależeć. [przypis edytorski]

124. Cornelius, Hans (1863–1947) — niemiecki filozof zaliczany do neokantystów. [przypis edytorski]

125. O inteligencji — fr. De l’intelligence, dzieło Hipolita Taine’a, w którym przedstawia on świat jako fantazję i złudzenie, uzasadniając te twierdzenia tym, że poza umysłem ludzkim nic w sposób obiektywny nie istnieje. Próbował również udowodnić, że podobną iluzją jest pojęcie „ja” jako wyodrębnionego,