Wstęp do filozofii - Stanisław Brzozowski (zdalna biblioteka txt) 📖

22. δάὒμάξειν (gr.) — wyśnienie. [przypis edytorski]

23. bukaszka (daw.) — chrząszcz. [przypis edytorski]

24. tarakaszka (daw.) — karaluch (zdr. od tarakan). [przypis edytorski]

25. eter — w filoz. przyrody nazwa hipotetycznej substancji, która miała wypełniać puste przestrzenie we wszechświecie. Teoria eteru rozpowszechniła się w XIX wieku (jego istnieniem tłumaczono np. rozchodzenie się fal świetlnych w przestrzeni kosmicznej), upadła pod wpływem szczególnej teorii względności Alberta Einsteina. [przypis edytorski]

26. Ryszard — bohaterowie w tym dialogu mają imiona znaczące, pożyczone od tych filozofów, których myśl jest dla nich najbardziej reprezentatywna. Postać Ryszarda odwołuje się do Avenariusa, najważniejszego dla Brzozowskiego przedstawiciela empiriokrytycyzmu. [przypis edytorski]

27. owym tytanie, który odzyskiwał siły, ile razy zetknął się z matką swoją ziemią (mit. gr.) — Antajos a. Anteusz, najsilniejszy z gigantów, synów Gai. Ostatecznie pokonany przez Heraklesa podczas powstania gigantów przeciw bogom olimpijskim. Syn Zeusa uniósł go daleko od ojczystej ziemi i tam zabił. [przypis edytorski]

28. Emanuel — imię odsyłające do filozofii krytycznej Immanuela Kanta. [przypis edytorski]

29. hipoteza — założenie uznane za prawdopodobne, które jednak należy udowodnić przed uznaniem go za prawdziwe. [przypis edytorski]

30. Krytyka czystego rozumu (niem. Kritik der reinen Vernunft) — I wyd. 1781, II wyd. zmienione 1787; najważniejsze i najpowszechniej znane dzieło Immanuela Kanta, w którym analizuje on w sposób krytyczny pojęcia i zasady, dzięki którym rozum pracuje, nie posługując się doświadczeniem zmysłowym (empirią). [przypis edytorski]

31. Kant, Immanuel (1724–1804) — niemiecki filozof, profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim. Twórca filozofii krytycznej, która miała na celu wszechstronne rozważenie z perspektywy rozumu władzy poznania, w tym sfer takich jak religia, prawo i polityka, wcześniej nie poddawanych podobnej refleksji, oraz sam rozum. Projekt zrealizowany głównie w trzech krytykach Kanta: Krytyce czystego rozumu, Krytyce praktycznego rozumu i Krytyce władzy sądzenia. Kant zniósł rozziew między racjonalizmem i empiryzmem: wg niego do pełnego poznania potrzebny jest zarówno rozum, jak i doświadczenie, a jedno bez drugiego jest niemożliwe. [przypis edytorski]

32. Faust — cz. I wyd. 1808, cz. II wyd. pośmiertnie 1833; najważniejsze dzieło J. W. Goethego, uznawane za syntezę jego poglądów. Dramat został osnuty wokół zakładu Boga z Mefistofelesem o duszę tytułowego Fausta, który zgodził się oddać ją diabłu w zamian za przywrócenie młodości i umożliwienie ponownego życia w poszukiwaniu szczęścia. [przypis edytorski]

33. Goethe, Johann Wolfgang (1749–1832) — najwybitniejszy poeta niemiecki przełomu XVIII i XIX wieku. W młodości jako autor powieści epistolarnej Cierpienia młodego Wertera przedstawiciel nurtu burzy i naporu (niem. Sturm und Drang), który poprzedzał rozkwit romantyzmu. W dojrzałej twórczości zwolennik klasycyzmu. [przypis edytorski]

34. Tako rzecze Zaratustra. Książka dla wszystkich i dla nikogo (niem. Also sprach Zarathustra. Ein Buch für Alle und Keinen) — wyd. w częściach 1883–1885, wyd. pol. 1905 w tłum. Wacława Berenta, najważniejsze dla przedstawicieli Młodej Polski dzieło Fryderyka Nietzschego. Jest to czteroczęściowa praca w formie krótkich przypowieści, w których wiodącą postacią jest Zaratustra, prorok nadczłowieka. [przypis edytorski]

35. Nietzsche, Friedrich Wilhelm (1844–1900) — jeden z najważniejszych filozofów dla kształtującej się na przełomie XIX i XX wieku intelektualnej formacji modernistycznej. Dokonał radykalnej krytyki chrześcijaństwa i cywilizacji zachodniej przy jednoczesnej gloryfikacji kultury starożytnej Grecji (z wykształcenia był filologiem klasycznym). Głosił śmierć Boga, pochwałę woli mocy i nadczłowieka oraz wieczny powrót, hasła często rozumiane opacznie jako nihilistyczne. Sam Nietzsche za nihilistów uważał właśnie tych, którzy nie są w stanie zdobyć się na samodzielne konstruowanie swojego systemu wartości (przewartościowania wartości) i zamiast tego przyjmują za jedynie właściwy system obowiązujący i z założenia nie kwestionują obowiązującego porządku. Stanisław Brzozowski był jednym z najlepszych znawców jego filozofii na początku XX wieku. [przypis edytorski]

36. quantum (łac.) — ustalona ilość. [przypis edytorski]

37. Petzoldt, Józef (1862–1929) — niemiecki filozof zajmujący się empiriokrytycyzmem. Spopularyzował i rozwinął myśl Avenariusa. [przypis edytorski]

38. Wstęp do filozofii czystego doświadczenia — Einführung in die Philosophie der Reinen Erfahrung, tom I wyd. 1900, II wyd. 1904. Nieprzetłumaczony na język polski. [przypis edytorski]

39. Marks, Karol (1818–1883) — niemiecki filozof i ekonomista, działacz rewolucyjny. Współzałożyciel Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (tzw. Pierwszej Międzynarodówki), koordynującej działania organizacji robotniczych w różnych krajach. Razem z Fryderykiem Engelsem opracował teorię materializmu dialektycznego a. historycznego, który zakładał, że cała realna rzeczywistość jest materialna, a rozwój dziejów wynika ze ścierania się interesów klasy posiadającej i klasy pracującej, tzw. walki klas o środki produkcji (surowce, urządzenia, pomieszczenia, ludzka praca). Według określeń Marksa sztuka, nauka, kultura i religia to nadbudowa, której kształt jest uwarunkowany przez środki produkcji, czyli bazę. [przypis edytorski]

40. Darwin, Karol (1809–1882) — angielski przyrodnik. Stworzył teorię ewolucji, w myśl której wszystkie obecnie żyjące gatunki wywodzą się z gatunków niegdyś żyjących, dzięki ciągłemu adaptowaniu się do zmieniających się warunków i przetrwaniu najsilniejszego (najlepiej przystosowanych organizmów), co nazwał doborem naturalnym. Teoria ewolucji okazała się bardzo nośna także dla nauk humanistycznych: historii, religioznawstwa itd. [przypis edytorski]

41. Spencer, Herbert (1820–1903) — angielski filozof i socjolog. Stosował prawa ewolucjonizmu w naukach społecznych, twórca teorii organicyzmu, w myśl której społeczeństwo jest jak jeden organizm: wszystkie warstwy i instytucje społeczne są wzajemnie powiązane, a społeczeństwo będzie zdrowe tylko wtedy, jeśli wszystkie „organy” będą działały poprawnie. [przypis edytorski]

42. Haeckel, Ernst (1834–1919) — niemiecki filozof, podróżnik, biolog, zwolennik darwinizmu. Dokonał przełomowych odkryć w biologii ewolucyjnej, tworząc pierwsze kompletne drzewo ewolucyjne organizmów żywych i uwzględniając w nim człowieka. [przypis edytorski]

43. Avenarius, Richard (1843–1896) — niemiecki filozof, przedstawiciel empiriokrytycyzmu (tzw. drugiego pozytywizmu), nurtu w filozofii przełomu XIX i XX wieku. Rewolucyjność jego podejścia do polegała na próbie stworzenia filozofii naukowej, opartej na czystym doświadczeniu, czyli opisie empirycznym niezpośredniczonym takimi wartościującymi pojęciami jak dusza, jaźń, ale także np. atom. Postać Avenariusa była szczególnie ważna dla samego Brzozowskiego, który poświęcił mu kilka osobnych studiów. [przypis edytorski]

44. empiriokrytycyzm a. drugi pozytywizm — nurt filozoficzny z przełomu XIX i XX wieku. Znosił różnicę między idealizmem a materializmem poprzez wysunięcie tezy o psychologicznej naturze zdarzeń. Głównym postulatem było rozróżnienie między wiedzą naukową (opartą na empirii, czyli na doświadczeniu zmysłowym) i nienaukową (opartą na metafizyce). Najważniejsi przedstawiciele: Richard Avenarius i Ernst Mach. [przypis edytorski]

45. uroszczenie — zgłoszenie pretensji, żądanie czegoś. [przypis edytorski]

46. Mach, Ernest (1838–1916) — austriacki filozof i fizyk. Zaliczany do empiriokrytycyzmu, postulował usunięcie z nauki pojęć religijnych i metafizycznych, takich jak atom (!), siła, przyczyna, których nie można bezpośrednio zaobserwować. Uważał, że nauka nie powinna próbować stworzyć absolutnej i kompletnej wizji świata, tylko opisywać fakty w sposób możliwie prosty i skrótowy. [przypis edytorski]

47. subiektywny — zgodny z perspektywą osoby formułującej sądy i zależny od jej perspektywy. [przypis edytorski]

48. Euklides (II poł. IV w. p.n.e) — matematyk pochodzący z Aten. Elementy, jego najważniejsze dzieło, to praca sumująca ówczesną wiedzę matematyczną z zakresu geometrii i teorii liczb. Euklides jako pierwszy posłużył się aksjomatyką: swoje teorie wywodził z aksjomatów — twierdzeń, które uznaje się za prawdziwe dla danej dziedziny wiedzy, zatem niewymagające dowodzenia. Elementy Euklidesa, opatrywane glosami kompetentnych kopistów, były wielokrotnie tłumaczone i do końca XIX wieku używano ich jako podstawowego podręcznika geometrii. [przypis edytorski]

49. Shelley, Percy Bysshe (1792–1822) — poeta i dramaturg, jeden z najważniejszych twórców angielskiego romantyzmu. [przypis edytorski]

50. Schelling, Friedrich (1775–1854) — niemiecki filozof, inicjator romantyzmu. Był (podobnie jak Fichte i Hegel) jednym z najważniejszych przedstawicieli idealizmu niemieckiego, nurtu filozoficznego, według którego myśl (duch) jest pierwotna wobec materii i nadaje jej kształt. Czynnik empiryczny był przez idealistów lekceważony, co spowodowało w tym okresie gruntowny rozłam między niemiecką filozofią a nauką. [przypis edytorski]

51. na wskroś chrześcijaninem był Kant nie tylko w swojej etyce, lecz i w swojej teorii poznania — fragment odsyła do poglądów Nietzschego, który twierdził, że choć pozornie Kant odszedł od chrześcijańskiej perspektywy, zbudował swój system filozoficzny tak, by zgadzał się z chrześcijańskimi wartościami, sam zatem był ukrytym chrześcijaninem. Stwierdzenie to miało wydźwięk bardzo negatywny, ponieważ Nietzsche uważał wartości chrześcijańskie (współczucie, miłosierdzie, wybaczenie itd.) za słabość, której poddają się ci, co nie są w stanie walczyć o własną indywidualność. [przypis edytorski]

52. transpozycja — tu: przełożenie, przeniesienie, zmiana jednego ciągu pojęciowego na inny, pozornie nieprzystosowany do wyrażenia pewnych treści, co w rzeczywistości kreuje nową jakość. [przypis edytorski]

53. monistyczny — jednorodny, wywodzący całość bytu z jednej zasady. [przypis edytorski]

54. tuteczność i tameczność, jak wyrażali się polscy filozofowie — neologizmy Bronisława Trentowskiego (zob.); tuteczność — świat doczesny, realny; tameczność — świat metafizyczny, sfera idei, zaświaty. [przypis edytorski]

55. koincydencja — jednoczesność wystąpienia dwóch lub więcej zjawisk. [przypis edytorski]

56. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich (1770–1831) — filozof niemiecki, twórca systemu idealistycznego, w myśl którego świat jest poznawalny, ponieważ zjawiska dadzą się wydedukować z absolutu, o ile pojąć go jako rozwijającego się ducha. Stworzona przez niego metoda dialektyczna tłumaczy rozwój ducha jako ciągłe uzgadnianie się sprzeczności: po tezie (pierwszym stadium), następuje antyteza (drugie stadium, przeciwne pierwszemu), ostatecznie zastępowane przez syntezę (stadium trzecie, uzgadniające tezę i antytezę). Rozwój myśli filozoficznej wyglądał wg Hegla następująco: 1. logika, która tworzy abstrakcyjny schemat metodologiczny poznania ducha; 2. filozofia przyrody, która prowadzi do poznania ducha w jego fizycznych, materialnych przejawach; 3. filozofia ducha, która prowadzi do poznania ducha dzięki zyskanej w poprzednich etapach elementów umożliwiają uzyskanie samowiedzy. [przypis edytorski]

57. Spinoza, Baruch (1632–1677) — filozof niderlandzki. W swoich przemyśleniach próbował pogodzić mistycyzm z racjonalizmem i naturalizmem. Jego główne dzieło to Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona, która zawiera twierdzenia zapisane na sposób dowodów matematycznych, ułożone od najbardziej ogólnych do najbardziej szczegółowych — formie zapożyczonej od Euklidesa. Uważał, że cały świat wywodzi się z jednej substancji, która jest nieskończona i nie mogła być stworzona, zatem musi być Bogiem. Dlatego wszystko, co się z niego wyłoniło, również jest częścią Boga i jest przez niego determinowane, zatem przypadek nie istnieje, a wolność to zrozumienie sytuacji, w jakiej znajduje się człowiek. Wolna wola to jedynie złudzenie, wynikające z tego, że duch i materia to zasadniczo ta sama substancja, choć postrzegana na dwa różne sposoby. [przypis edytorski]

58. Bruno, Giordano (1548–1600) — doktor teologii, włoski humanista zajmujący się okultyzmem i filozofią hermetyczną. Uważał, że religia jest uproszczoną wersją filozofii. Wg niego wszechświat jest nieskończony, jednorodny i żywy, Boga zaś utożsamiał z przyrodą. Uważał, że dzięki poznaniu rozumowemu (następującemu po poznaniu przez zmysły i poznaniu przez rozsądek) świat jawi się jako harmonijna całość, w której panuje wolność. [przypis edytorski]

59. właśnie przez wiarę swą w poznawalność świata — jest tu oczywiście mowa o Schellingu z okresu jego Naturphilozophe, nie zaś o późniejszym filozofie „objawienia”. Nie znaczy to, aby w moim mniemaniu ta ostatnia faza filozoficznej działalności Schellinga zasługiwała na lekceważenie, z jakim się spotyka we współczesnych popularnych historiach filozofii. [przypis edytorski]

60. Krytyka czystego doświadczenia — niem. Kritik der reinen Erfahrung (1889–1890), najważniejsze dzieło Richarda Avenariusa, w którym zawarł swój wykład empiriokrytycyzmu i postulat filozofii naukowej, odchodzącej od używania pojęć metafizycznych, a opierającej się na „czystym doświadczeniu”. [przypis edytorski]

61. Powstawanie gatunku — właśc. O powstaniu gatunku, ang. On the Origin of Species (1859), przełomowe dzieło Karola Darwina, w którym badacz tłumaczył zróżnicowanie występujące w przyrodzie wśród organizmów żywych jako efekt dziedziczenia modyfikacji. [przypis edytorski]

62. Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej — niem. Das Kapital. Kritik der politischen Oekonomie (t. I. 1867, t. II 1885, t. III 1894), główne dzieło Karola Marksa, zawierające jego wykład ekonomii i krytykę kapitalizmu oraz współczesnego mu sposobu organizacji produkcji. [przypis edytorski]

63. preludium — tu: wstęp. [przypis edytorski]

64. de Maistre, Joseph (1753–1821) — sabaudzki filozof polityczny, dyplomata, jeden z najwybitniejszych pisarzy politycznych rewolucji francuskiej. Jego poglądy było konserwatywne i teocentryczne: uważał, że rewolucja francuska była wymierzona przeciw porządkowi zgodnemu z wolą Boga, realizowanemu w społeczeństwie przedrewolucyjnym. [przypis edytorski]

65. teodycea — usprawiedliwianie Boga; w teologii chrześcijańskiej próba znalezienia wyjaśnienia sprzeczności między tezą o dobroci Boga a złem dziejącym się na świecie. [przypis edytorski]

66. paralelizm — symetria, zbieżność między dwoma porównywanymi zjawiskami. [przypis edytorski]

67. wiązanie stropu — element łączący ze sobą elementy konstrukcyjne stropu. [przypis edytorski]

68. Rickert, Heinrich (1863–1936) — niemiecki filozof, profesor uniwersytetów w Heidelbergu i Fryburgu. Neokantysta, przedstawiciel szkoły badeńskiej. Uważał, że istnieją wartości uniwersalne, które obowiązują niezależnie od doświadczenia poszczególnych ludzi. [przypis edytorski]

69. lubo (daw.) — chociaż. [przypis edytorski]

70. Fichte, Johann Gottlieb (1762–1814) — filozof niemiecki, obok Hegla