Modernizm polski - Kazimierz Wyka (biblioteka ludowa .txt) 📖

i słowo, Lwów 1913, s. 7; przypuszczenie, że „doba neoromantyzmu chyli się ku kresowi”, wypowiedział Feldman już w roku 1908 pod wrażeniem zgonu Wyspiańskiego i klęski rewolucji (Współczesna literatura polska. Wyd. V, Warszawa 1908, s. 604). [przypis autorski]

787. Latka płyną, już szósty krzyżyk zbliża się bez mała (...) Jeszcze ciągle „młodości” mej biją oklaski — Szopka krakowska „Zielonego Balonika”. Napisał Boy Taper, Kraków [1911], s. 44–47. [przypis autorski]

788. pracę o literaturze lat porewolucyjnych ogłosił Antoni Mazanowski jeszcze w roku 1914 — A. Mazanowski, Pogłosy Młodej Polski w dramacie, powieści i krytyce literackiej, „Przegląd Powszechny” 1914, 1917. [przypis autorski]

789. W okresie międzywojennym termin ten usankcjonowany został w opracowaniach syntetycznych, zwłaszcza podręcznikowych — M. Szyjkowski, Współczesna literatura polska z wypisami, Poznań 1923; A. Galiński [L. Stolarzewicz], Młoda Polska, Łódź 1928; M. Kridl, Literatura polska XIX wieku. Część V. Młoda Polska, Warszawa 1933. [przypis autorski]

790. W okresie międzywojennym termin (...) [p]rzyjęli (...) również krytycy marksistowscy — H. S. Kamieński, Pół wieku literatury polskiej, I, Moskwa 1931; I. Fik Rodowód społeczny literatury polskiej, Kraków 1938. [przypis autorski]

791. protestów Żeromskiego przeciw zaliczaniu „do jednego obozu tak zwanej Młodej Polski” pisarzy (...) jednocześnie byli młodymi ludźmi — S. Żeromski, Projekt Akademii Literatury Polskiej 1918, w: Pisma literackie i krytyczne, Warszawa 1963, s. 32. [przypis autorski]

792. Młoda Polska to nazwa, mnemotechniczna kategoria (...) dla tych, którzy nie są w stanie śledzić ciągłości Myśli Polskiej — S. Przybyszewski, Szlakiem duszy polskiej, Poznań 1917, s. 127. [przypis autorski]

793. Boy-Żeleński (...) wyjaśniał, że (...) „Młoda Polska to byłby (...) zespół pisarzy (...), którzy zjawili się między rokiem 1890 a 1910” — Młoda Polska. Wybór poezji, oprac. Tadeusz Żeleński (Boy), Wrocław 1947, s. 3. Przesmycki nie zgodził się na zamieszczenie swych wierszy w tej antologii, pisząc do wydawnictwa Ossolineum (24 II 1939): „Ta grupa literacka powstała gdzieś po mnie i nie znalazła w wydawanej przeze mnie »Chimerze« żadnego akcesu” (J. Detko, Boy, Miriam i Młoda Polska, „Współczesność” 1964, nr 24). [przypis autorski]

794. „Młodą Polskę” zaczyna wypierać niekiedy „modernizm” — T. Grabowski, Krytyka literacka w Polsce w epoce realizmu i modernizmu, Poznań 1933; tenże Historia literatury polskiej, t. II, Poznań 1936. Tę tendencję terminologiczną zapowiadały uprzednio prace: E. Boyé, U kolebki modernizmu, Kraków 1922; A. Szymankiewicz, Z historii modernizmu w literaturze polskiej, „Przegląd Humanistyczny” 1923, z. 1–2, a także rozprawy S. Kołaczkowskiego. Za terminem „modernizm”, a przeciw „neoromantyzmowi” opowiedział się również S. Cywiński: Sprawa podziału dziejów literatury polskiej na okresy, w: Prace historycznoliterackie. Księga zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Kraków 1936, s. 56, 60. [przypis autorski]

795. „Młodą Polskę” zaczyna wypierać (...) częściej „neoromantyzm” — G. Korbut, Literatura polska.... t. IV, Warszawa 1931; K. Czachowski, Obraz współczesnej literatury polskiej 1884–1934, t. I i II, Lwów 1934; J. Kleiner, Zarys historii literatury polskiej, t. II, Lwów 1939. [przypis autorski]

796. Termin „symbolizm” w zastosowaniu do całej niewerystycznej twórczości Młodej Polski zużytkowany został tylko przez czeskiego badacza Jana Machała — J. Máchal, O symbolizmu v literatuře polské a ruské, Praha 1935; książka w Polsce zupełnie niezauważona. [przypis autorski]

797. w koncepcji dwuprądowości procesu historycznoliterackiego, zarysowanej przez Juliana Krzyżanowskiego — [por.] J. Krzyżanowski, Barok na tle prądów romantycznych, „Przegląd Współczesny” 1937, nr 2–3; tenże Od średniowiecza do baroku, Warszawa 1938. [przypis autorski]

798. Modernizm polski natomiast zacieśniony został przez Kazimierza Wykę (...) do „wcześniejszej, przygotowawczej fazy twórczości pokolenia Młodej Polski (...) związanej (...) z przesyceniem (...) liryzmem i symboliką — K. Wyka, Modernizm polski, Kraków 1959, s. 3. [przypis autorski]

799. Termin (...) »modernizm« (...) zarówno podstawy filozoficzne kierunku, jak rodzaj górującej wówczas osobowości, jak wreszcie typ artyzmu — K. Wyka, Modernizm polski, Kraków 1959, s. 4. [przypis autorski]

800. W marksistowskich pracach powojennych pojawił się pod wpływem Lukacsa nowy termin (...) „literatura polska epoki imperializmu” — po raz pierwszy w artykule J. Z. Jakubowskiego, Materiały do dziejów literatury epoki imperializmu, „Polonistyka” 1948, nr 2. [przypis autorski]

801. później wrócono do [terminu] Młodej Polski — por. J. Z. Jakubowski, Młoda Polska i Stanisław Wyspiański, „Przegląd Humanistyczny” 1958, nr 2. [przypis autorski]

802. użyteczność tego terminu [„Młoda Polska”] zakwestionował tylko Marian Des Loges (...) założenia o wiele głębsze i ogólniejsze — M. Des Loges, Impresjonizm w literaturze, Sprawozdania z posiedzeń Wydziału I Językoznawstwa i Historii Literatury Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. R. XLI, 1948, s. 43. [przypis autorski]

803. panowanie uczucia (...) życiowych konsekwencji w sferze działania — M. Des Loges, Impresjonizm w literaturze, Sprawozdania z posiedzeń Wydziału I Językoznawstwa i Historii Literatury Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. R. XLI, 1948, s. 44. [przypis autorski]

804. nieumotywowany ideologicznie (...) sprzeciw artystyczny wobec mieszczańskiej akademickości dziewiętnastowiecznej i rutyniarstwa — J. Zagórski, Szkice, Kraków 1958, s. 48. [przypis autorski]

805. wylewanie się energii artystycznej (...) skojarzone z poszukiwaniem „duchowej przygody” — J. Zagórski, Szkice, Kraków 1958, s. 61. [przypis autorski]

806. „neoromantyzm” (...) niknie z powojennych prac historycznoliterackich (...). Odosobnionym jej [tejże nazwy] rzecznikiem jest Julian Krzyżanowski — J. Krzyżanowski, Neoromantyzm polski, Wrocław 1963. [przypis autorski]

807. Okazał się on jednak [termin „neoromantyzm”] (...) nieużyteczny (...) choć zapewne stworzył niektóre wybitne i trwałe osiągnięcia — W. Kayser, Kleines literarisches Lexikon, t. I, Bern 1961, s. 168. Jako ciekawostkę warto zanotować ironiczną interpretację ortograficzną w książce R. Hamanna i J. Hermanda, Impressionismus (Berlin 1960): Neuro-mantische Stimmungskunst; autorzy traktują ją jako odmianę późnego impresjonizmu. [przypis autorski]

808. Historycy literatury niemieckiej proponują dziś (...) nazwę (...) Jugendstil — Np. V. Klotz, Jugendstil in der Lyrik, „Akzente” 1957; E. Klein, Jugendstil in deutscher Dichtung, Köln 1958; C. David, Stefan George und der Jugendstil, w: Formkräfte der deutschen Dichtung vom Barock zur Gegenwart, Göttingen 1963. Por. też J. Hermand, Jugendstil, ein Forschungsbericht, „Deutsche Vierteljahrschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte” 1964, nr 1–2. [przypis autorski]

809. „ekspresjonizm”. W okresie międzywojennym (...) jedni stosowali ją [tę nazwę] do grupy poznańskiego „Zdroju” — K. Klein, Ekspresjonizm polski, „Przegląd Humanistyczny” 1932, nr 4–5; S. Kasztelowicz, Tragicy doby bez kształtu, Cieszyn 1933. [przypis autorski]

810. „ekspresjonizm”. W okresie międzywojennym (...) drudzy rozszerzali ją [te nazwę] na niektórych poetów dwudziestolecia (Tuwim, Iłłakowiczówna) — S. Kołaczkowski Uzupełnienie do: W. Feldman, Współczesna literatura polska, Kraków 1930, s. 647–653, 666. Por. też Ekspresjonizm w powieści historycznej, „Prosto z mostu” 1938, nr 34. [przypis autorski]

811. Forma ekspresjonizmu (...) tłumaczy koncentrację i sugestywność Wyspiańskiego, śmiałość „nierealnych” Micińskiego obrazów — W. Feldman, Współczesna literatura polska, 1907–1918, t. III, Warszawa 1919, s. 180. [przypis autorski]

812. w roku 1951 Wyka charakteryzował ekspresjonizm jako „sztukę wyrazu dla idealistyczno-subiektywnych syntez rzeczywistości” — za G. Lukácsem: Grösse und Verfall des Expressionismus, w: Schicksalwende, Berlin 1948. [przypis autorski]

813. sztukę wyrazu dla idealistyczno-subiektywnych syntez rzeczywistości (...) składnicą chwytów czerpanych z różnych stylów — K. Wyka, Zarys literatury polskiej. 1884–1925, Kraków 1951, s. 177. [przypis autorski]

814. swoiste wzmożenie ekspresyjności formy (...) rozdrażnienie formy artystycznej, które przekracza ramy impresjonizmu, nastrojowości czy naturalizmu — K. Wyka, Zarys literatury polskiej. 1884–1925, Kraków 1951, s. 44. [przypis autorski]

815. zaszeregowano do ekspresjonizmu również „Ginącemu światu” — zob. J. Kasprowicz, Dzieła wybrane, t. I, Kraków 1958. [przypis autorski]

816. model symbolizmu konstruowany jest bardzo rygorystycznie — np. A. Sandauer, Poeci trzech pokoleń (1955), Warszawa 1962, s. 161; M. Głowiński: Poetyka Tuwima a polska tradycja literacka, Warszawa 1962, s. 77; J. Sławiński w recenzji Szkiców literackich Leśmiana, oprac. Jacek Trznadel, „Pamiętnik Literacki” 1962, z. 1; J. Nowakowski, Symbolizm i dramaturgia Wyspiańskiego, „Pamiętnik Literacki” 1962, z. 4. W najnowszych jednak pracach, opublikowanych już po napisaniu tej rozprawy (M. Podraza-Kwiatkowska, Zagadnienie polskiego symbolizmu, „Ruch Literacki” 1966, nr 1; J. Kwiatkowski, U podstaw liryki Leopolda Staffa, Warszawa 1966, s. 57–73) powraca symbolizm jako jeden z głównych kierunków literackich Młodej Polski. [przypis autorski]

817. Np. neoromantyzm polski (...) jest odmienny od neoromantyzmu niemieckiego (...) . Zawodzi tu po prostu cała terminologia — K. Irzykowski, Przegląd tendencji w literaturze niemieckiej ostatnich lat, „Maski” 1918, nr 24. [przypis autorski]

818. Badacze, którzy przekraczają granice sformułowań programowych, dochodzą najczęściej do definicji tak obszernych, że ogarniają one swym zasięgiem niemal całą współczesną poezję — por. np. G. Picon, Poésie contemporaine, w: Encyclopedie de la Pléiade. Histoire des littératures, t. II, Paris 1956, s. 217 (o pracy M. Raymonda, De Baudelaire au surréalisme) i R. Brinkmann, Expressionismus. Forschungsprobleme 1952–1960, Stuttgart 1961, s. 80 (o pracy W. Sokela, The Writer in Extremis). [przypis autorski]

819. podobno wielu widziało, ale nikt nie umie powiedzieć, jak wygląda (...) sens dzisiejszych rozważań Richarda Brinkmanna — R. Brinkmann, Expressionismus. Forschungsprobleme 1952–1960, Stuttgart 1961. [przypis autorski]

820. zakres pojęcia „modernizm” (...) obejmują nim niekiedy całą eksperymentującą literaturę dwudziestego wieku (...) w Związku Radzieckim tę, której dają ocenę negatywną — por. np. Elsberg Realizm i modernizm, w: Realizm i jego sootnoszenija s drugimi tworczeskimi metodami, Moskwa 1962. [przypis autorski]

821. symbolizmie, zazwyczaj bardzo szeroko rozumianym przez badaczy amerykańskich — por. np. E. Wilson, Axel’s Castle, New York 1931. [przypis autorski]

822. neoklasycyzm — O neoklasycyzmie pisał w związku z „Museionem” W. Feldman w wydaniu VI Współczesnej literatury polskiej (1919); zdaniem jednak L. H. Morstina (Życie artystyczne i umysłowe Krakowa i Paryża przed dwudziestu pięciu laty, „Museion”, Kraków 1934, s. 27) „klasycyzm »Museionu« niesłusznie nazwany został neoklasycyzmem”. [przypis autorski]

823. termin „secesja” (...) importowany z plastyki (...) uzupełnia dobrze impresjonizm i ekspresjonizm (...) termin „historyczny”, wskazujący na jednorazowość zjawiska — W artykule Próba periodyzacji nowożytnej literatury polskiej („Ruch Literacki” 1966, nr 2) wysunąłem inną propozycję — by dla zjawisk literackich, o których tu mowa, zastosować nazwę „modernizm”. [przypis autorski]

824. iż im mocniejsza reakcja, im gorętszy i bardziej burzycielski manifest czy dzieło pojawiają się w ciągu pewnej epoki, tym więcej między wierszami kryje się odrzuconego dziedzictwa i to międzywierszowe dziedzictwo jest dynamitem rewolucjonizmu literackiego — ta próba określenia dynamiki epoki literackiej rodzi się w znacznej mierze ze znakomitych wywodów Z. Łempickiego (Z. Łempicki, Literatura, poezja i życie) oraz F. Baldenspergera (La littérature. Création, succès, durée). I tak w szczególności z pomysłów Z. Łempickiego (Z. Łempicki, Literatura, poezja i życie, s. 40–41) czerpię szerokie, może zbyt tutaj szerokie ujęcie tradycji oraz pojęcie sytuacji ideowej, zwąc ją jednak, celem podkreślenia pierwiastka woluntatywnego, tendencją; do tych warunków przydaję tylko krótko przez Z. Łempickiego wskazany motyw pokolenia, o którym szerzej przy innej sposobności. („Ta sytuacja [ideowa] uległa pewnym zmianom i ewolucjom w pewnym rytmie wolniejszym czy przyśpieszonym, za którego podstawę przyjmuje się ostatnio pokolenie czy generacje”, Z. Łempicki, Literatura, poezja i życie, s. 40). Jeśli chodzi o podawane przez Baldenspergera warunki rozwoju literackiego, to wspólna tendencja w jego terminologii będzie się równać przemianie pojęć kierowniczych (la transformation des notions directrices), tradycja problemowa odwołaniu się do przeszłości narodowej i wpływów obcych (le recours au passé national, l’appel à l’étranger). Sprawy pokolenia Baldensperger zupełnie nie porusza. Szerzej o Z. Łempickim pisałem w roku 1938 w recenzji noszącej tytuł Problem i metoda (Stara szuflada, Kraków 1967, s. 102–107). [przypis autorski]

825. Epokę obecną, tę, w której żyjemy, zamknął Wyspiański (...) dawnym sposobem żyć już nie sposób — S. Lack, O literaturze kobiecej, „Nowe Słowo” 1903, nr 24. [przypis autorski]

826. umiejscowienie „Pałuby” i „Próchna” w dynamice wewnętrznej epoki Młodej Polski — słówko o poprzednikach. Pałubę zestawiał z Próchnem jeden jedyny St. Lack (O doktrynerach, „Nowe Słowo” 1903, nr 17), jednakże na terenie dalekim od obchodzących nas tu rozważań. Temat tej rozprawy migawkowo wskazany został przez K. L. Konińskiego (Katastrofa wierności. Uwagi o „Pałubie” K. Irzykowskiego, „Przegląd Współczesny” 1931, nr 109), gdzie autor wśród możliwych a pominiętych przez siebie przekrojów Pałuby wymienił: „»Pałuba« jako reakcja na Młodą Polskę”. Koniński wspomina również o możliwym „opracowaniu filologicznym” Pałuby, rozumiejąc przez to chyba przyjęcie przez krytykę. Częściowym, w miarę konieczności dowodu, spełnieniem tego postulatu pragną być poniższe uwagi. [przypis