O literaturze rosyjskiej i naszym do niej stosunku dziś i lat temu trzysta - Aleksander Brückner (nowoczesna biblioteka szkolna .txt) 📖

(nie Bellarmina!!), przełożone przez K. Wilkowskiego, wydane ponownie przez Sakowicza, 1625 r. — liczne odpisy przekładu; wydano go drukiem r. 1785.

7. Drekseljusz, Słonecznik albo porównanie woli ludzkiej z wolą Bożą, 1630 i częściej, tłumaczył kanclerz Albr. Radziwił — Sołnecznik ili urawnenije woli i t. d., w r. 1688 przez hierodjakona Teofana w czudowskim klasztorze w Moskwie przełożony; odpisy liczne; inne, późniejsze tłumaczenie (z łaciny?) wychodziło i z druku 1784 i 1785 r.

8. Kąpiel duszna albo ćwiczenie żywotu duchownego tłumaczył z łaciny Rochowicz 1609 — Kupel’ duszewnaja ili uczenije i t. d., 1684 przez tegoż Teofana przełożone.

9. Mościcki, Infirmarja chrześcjańska 1626 — Infirmarja christjanskaja t. j. pri smerti bolaszczemu razsużdenije i t. d., tłumaczył 1676 r. M. Pazuchin; dwa odpisy.

10. Kratkoje udobstwo razsużdenija i poznanija spiejanija duchownago, tłumaczone w Moskwie 1685, krótki sposób roztrząsania sumienia, oryginał zdaje się polski.

11. Pouczenie o kometie, rodzaj kazania jakiegoś księdza polskiego?

12. Żitije sw. Merkurija Smolenskago (na 24 listopada — wybawił swój gród od Batego i Tatarów) — tłumacz zapewnia, że legenda (liczne odpisy) była spisana w języku cerkiewnym, przełożona na polskie (chyba rękopiśmiennie) i że teraz z polskiego na cerkiewne powtóre ją przekłada.

13. Zwiezda preswietłaja, 1668 r. przez jakiegoś Nikitę przełożony zbiór cudów Maryjnych 339 w 15 rozdziałach z „białoruskiej książki drukowanej” — białoruska nieznana chyba z polskiego źródła wyszła; odpisy liczne; jest to coś w rodzaju Nieba Nowego Galatowskiego.

14. Sużdenie djawoła protiw roda czełowieczeskago jest to r. 1687 przełożony Postępek prawa czartowskiego z r. 1570; tłumacz wychwala nadzwyczaj zalety tego dzieła i poświadcza, że, ponieważ egzemplarz jego od dawności ostatnie karty utracił, on sam dokończył go czteroma powieściami z Wielkiego Zwierciadła, odstraszającymi od złego, i wykładem modlitwy Pańskiej; kilkanaście odpisów. Odpisy rosyjskie zachowały nam początek, utracony w jedynym znanym egzemplarzu polskim Postępku (u Czartoryskich).

15. Skazanije o smerti niekojego mistra i t. d., djalog o śmierci Polikarpa z połowy XV wieku; trzy odpisy, tylko jeden (moskiewski) dociąga rzecz do końca, acz ją bardzo skraca.

16. List z nieba, apokryf ludowy o święceniu niedzieli, w dwu odmiennych redakcjach przełożony.

17. Drekseljusz, obraz wieczności, 1626 r., przełożony r. 1645 przez W. Lecewicza.

18. Drekseljusza zwierciadło żywota człowieka chrześcjańskiego 1640 (? nieznany tytuł i druk polski), przełożono r. 1657 — będzie to chyba ”Obrazu wieczności część wtora, drukowana r. 1640, traktująca jednak o wieczności piekielnej; pierwsza część o dwunastu znakach przejrzenia do nieba, wyszła pod tytułem „Droga do wieczności abo 12 znaków” i t. d., 1632 r., ma nadpis nad stronicami Zodyakus abo droga do wieczności; tento Zodjak przetłumaczono na cerkiewne r. 1685 z polskiego.

19 i 20 dwa dzieła z polemiki prawosławnych unitów, polskie, Lithos Mohiły i Perspektywa Sakowicza; Lithos przetłumaczono jeszcze przed r. 1666.

21. Zwierciadło wielkie — Zercało welikoje, przetłumaczone r. 1677 na rozkaz carski; do druku jego nie przyszło. Liczne odpisy, około 30, i jeszcze liczniejsze wypisy świadczą o rozpowszechnieniu i wpływie tego zbioru „przykładów” ascetycznych; najważniejsze to dzieło z całej tej rubryki.

22–23. Galatowskiego archimandryty dzieła niektóre tłumaczono na język cerkiewny z polskiego, i tak Alkoran z r. 1683, poświęcony obu carewiczom (Joanowi i Piotrowi) i Łabędź z piórami swymi i t. d. z r. 1679 (również przeciw Mahometanom zwrócony).

24 Zercało czełowieka christianskago, t. j. rozmyślania nabożne na każdy dzień.

Do najciekawszych, bo najstarszych tłumaczeń, jeszcze na końcu XV lub w początkach XVI wieku na zachodniej Rusi dokonanych, a później i do moskiewskiej przechodzących, należą cztery dziełka: legenda o trzech królach, legenda o św. Aleksym, Męka Pańska i ewangelja Nikodemowa. Uczeni rosyjscy, pp. Władimirow, Karskij i i., obniżając znaczenie literatury polskiej wobec rosyjskiej, twierdzą, jakoby dziełka te przełożyli Białorusini z łaciny i czeszczyzny na język cerkiewno-ruski; lecz to są bajki, jeden Białorusin przełożył je wszystkie z polskiego i zachował nam w tym swoim przekładzie cztery średniowieczne teksty polskie, których wobec zmarnowania dawnych naszych zasobów rękopiśmiennych w brzmieniu polskim już nie posiadamy wcale albo ich dotąd nie odszukaliśmy jeszcze.

Historię o trzech królach polską posiadamy w odpisie z r. 1544, nieco skróconą; tekst ruski dowodzi jednak, że mieliśmy w XV wieku inne zupełnie, obszerniejsze tłumaczenie polskie; że Rusin z tego polskiego tekstu tłumaczył, dowodzi namacalnie np. ustęp o górze „ukraszonej skałami zyoły i drzewami” — to ruskie niezrozumiałe zyoly jest polskie zioły (ziołami) takich polonizmów, nawet najrzadszych, albo też i najzwyklejszych (np. wniwecz, wżdy, krechkosć, obcowanie, wzdraz, poczliwie i t. d.), jest w tym tekście moc.

Legenda syryjska o „Bożym człowieku” (anonimie w oryginale, którego później dopiero Aleksym ochrzczono), tak ulubiona u nas w średnich wiekach, na Rusi i później, dostała się od nas na Ruś w dwu przekładach: jeden w obrębie Dziejów Rzymskich, z nimi i z nich przełożony z polskiego na ruskie; drugi dawniejszy, ze Złotej Legendy łacińskiej na polskie, a stąd na ruskie przełożony, czego znowu polonizmy ruskiego tekstu niezbicie dowodzą.

Męka Pańska, Strasti Christowy, taki tytuł obejmuje kilka dzieł, wszystkie zdaje się, z polskiego przełożone — jedno (z druku krakowskiego) ulubili sobie starowiercy rosyjscy i drukowali je nieraz w Supraślu; drugie, dawniejsze znacznie (może jeszcze z XV-go wieku?), istnieje w rękopisach — wydali je niedawno Tupikow i Sobolewskij, r. 1901; dosłowny to przekład z niezachowanego tekstu polskiego, bardzo ciekawego dla szczegółów apokryficznych (o srebrnikach Judaszowych, niegdyś Józefowych, potym Salomonowych; szczególniej zaś szczegóły o Piłacie, pochowanym w Wiedniu, Lozanie i t. d. i burzach, jakie trup jego wzniecał), zapełniających ten „wykład”.

Rękopisy te Męki Pańskiej obejmują i tłumaczenie słynnego apokryfu o zejściu Pańskim do piekła i walce z Szatanem, znanego pod tytułem Ewangelji Nikodemowej i rozpowszechnionego po całym średniowieczu, szczególniej zachodnim; już Kurbskij znał ten polski przekład, z którego ruskiego dokonano. Powtarzamy jednak, że przekładu tych czteru dzieł dokonano na Rusi litewskiej — kopiści moskiewscy zastępywali polonizmy, obce ich językowi, wyrazami cerkiewnymi ruskimi.

D. Praktyka i nauki ścisłe (lecznictwo, matematyka, astronomia, kalendarze i t. d.).

1. Frontina o fortelach wojennych księgi czwore 1609 — przełożone i dedykowane Piotrowi Wielkiemu r. 1692 przez Kariona Istomina.

2. Myślistwo z ogary Jana Ostroroga, wedle wydania z r. 1649 przełożone częściowo, zresztą zmienione zupełnie w XVIII wieku (odpis jeden z r. 1748); jeszcze raz odmienione wyszło drukiem w r. 1785 (Psowyj ochotnik).

3. Dorohostajskiego Hippika 1603, wedle wydań późniejszych (1647 r. i i.) przełożone przez St. Gadzałowskiego r. 1685; jest i drugi przekład (w odpisie z r. 1752), równie nieudolny.

4. Inna księga o koniach, o aptece końskiej i t. d. z r. 1687 w spółczesnym przekładzie.

5. St. Czernieckiego Compendium ferculorum 1682 — odpis spółczesny przekładu.

6. Petrycy, Oekonomika Arystotelesowa 1603, przełożona r. 1676 przez stolnika carskiego Fedora Bogdanowa.

7. Haur, Skład albo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiej ziemiańskiej, we XXX traktatach r. 1689 — Sokrowiszcze izwiestnych tajn ekonomii zemskoj w jedynym odpisie z początku XVIII wieku; może i inny odpis, bardzo zniszczony, o gospodarstwie wiejskim, z Haura wyciągniono.

8. Jest wzmianka o jakiejś gramatyce polskiej, przełożonej przez Olferjewa 1586 r.

9. Dyleckiego gramatyki muzyczne, wydane w Wilnie (nieznane naszym bibljografom), przełożone przez niego w Moskwie 1677 i 1679 r. — nauka śpiewu, oparta głównie na dziełach polskich, więc nieobojętna może i dla dziejów naszej muzyki.

10. Płanetnik polski (wróżby wedle miesięcy, w którym się kto urodził), przełożony r. 1677; oryginału nie znam.

11–15. Kalendarze prognostyki, na r. 1664; na r. 1689 (Słowakowicza), tegoż na r. 1696: Ormińskiego na r. 1696; na r. 1699.

16 i 17. Zbiory traktatów astrologicznych i t. p., zawierają i tłumaczenie Snów wykład Daniela proroka — praktyka Pitagorasa i t. d. Kraków, Sekielowicz 1660.

18. Klucz prognostykarski (wydawany kilkakrotnie w XVIII wieku) — kilka odpisów, zawierających głównie „specyfikację królewstw, miast i t. d., jakim znakom zodjaku poddane są”.

19. Niewieski St., Komety r. 1680 i t. d., kilka odpisów przekładu (z rysunkami).

20. Problemata Arystotelesa, wedle wydania Szarfenberga z r. 1567 (nieznanego polskim bibljografom), przełożone roku 1677, w licznych odpisach; jest i drugi, nieco lepszy przekład, w sześciu odpisach; należy tylko zamiast kasztelana wileńskiego, jakim Chrysztoporski nigdy nie był, czytać: wieluńskiego.

21. Modrzewskiego de emendanda re publica, w przekładzie polskim — O isprawleniu grażdanskago żitija i t. d., przełożone r. 1678.

22. Lorichjusza księgi o wychowaniu i t. d. 1558 — jeden przekład (tylko początek raczej) z czasów Piotra Wielkiego.

23. Sennik nieznany polski; przekład cerkiewny w jedynym odpisie (bez początku i końca), 152 rozdziałów, ułożony w alfabetycznym porządku (anioły — ryby)?

24–26. Herbarz t. j. zielnik polski, przetłumaczony p. t. Trawnik dla wojewody Buturlina w Sierpuchowie w r. 1588 przez p. St. Stanczeskiego — polski tekst miał być spisany w Krakowie r. 1423 dla St. Gasztowta, wojewody trockiego!! Istniał i dawniejszy przekład zielnika z języka łacińskiego. Inne księgi medyczne tłumaczone z polskiego: Leczebnik i Prochładnyj Wertograd (Ogród zdrowia Siennika 1565 r.).

Uwaga. Spis ten nie jest zupełny; odnajdą się z czasem i nowe tłumaczenia czy odpisy i nowe do nich szczegóły. Również nie było moim zamiarem, układać spisu nowszych polsko-rosyjskich autorów (t. j. piszących w obu językach), albo tłumaczy. Z dziedziny, na której sam pracuję, mógłbym wyliczyć np. panów Baudouina de Courtenay i I. Łosia, językoznawców; historyków literatury, pp. St. Ptaszyckiego i M. Zdziechowskiego, uczniów uniwersytetu petersburskiego, i prof. Łamańskiego; dalej p. Blumentala-Belmonta, piszącego niegdyś i po rosyjsku i streszczającego najświeższe nowości literackie rosyjskie w „Kraju”. Lecz podobne wyliczania i charakterystyki przekraczałyby zupełnie ramki tego szkicu okolicznościowego.