O literaturze rosyjskiej i naszym do niej stosunku dziś i lat temu trzysta - Aleksander Brückner (nowoczesna biblioteka szkolna .txt) 📖

z Kijowa, zaraziło kler nowogrodzki i przedostało się do Moskwy, znalazło popleczników nawet u metropolity i na dworze wielkoksiążęcym; aby zażegnać niebezpieczeństwo, kazał Genady przekładać traktaty antysemickie Piotra Liry i Wawrzyńca Valla, z łaciny na cerkiewszczyznę; tłumaczy znalazł w osobach Mikołaja Niemca (aptekarza) i djaka poselskiego Dymitra Gerasimowa, znanego z udziału w licznych poselstwach zagranicznych Wasyla IV i z opowiadań Pawłowi Jowjuszowi w Rzymie. Wyprzedzają nas nawet ci Rosjanie, bo o trzydzieści lat wcześniej mieli ów przekład z Valli, niż my, skoro u nas dopiero 1538 wydano Epistoła albo list Rabi Samuela żyda ku drugiemu Rabi Isaakowi żydowi posłany, że Jesus Nazarański prawdziwym jest Mesjaszem i wszego świata zbawicielem a iże żydowie próżno innego Mesjasza oczekawają (czeskie tłumaczenie wyszło w druku 1528 r., lecz Czesi mają je i w rękopisach XV wieku). Tensam Gerasimow przełożył i wykład psalmów św. Brunona, jeden z najbardziej w średniowieczu popłacających (wydany jeszcze niedawno, 1890 r. przez Kartuzjanów); przełożył i gramatykę łacińską, Donata „mniejszego”, żeby ułatwić naukę języka łacińskiego — z jakim skutkiem, dowodzą kopje zachowane, opuszczające właśnie łacińskie wzory odmiany tak, że z takiej gramatyki żadnego języka nie można się było wyuczyć. Ktoś inny przełożył Lucydarjusza, czyli jak słuszniej Maksym Grek w Moskwie nazwał, Tenebrarjusza (nie światło, lecz ciemności płodzącego), rodzaj teologji i kosmografji w pytaniach i odpowiedziach. Niedawno odnaleziono inny ciekawy zabytek z tych samych czasów i miejsc, Dwojesłowie (t. j. djalog, tak tłumaczono, bo w owym dja — upatrywano mylnie greckie dyo — dwa) Zycia i Śmierci to jest spór Zycia z Śmiercią, przetłumaczony dosłownie z wierszy dolnoniemieckich, dodanych do ryciny, przedstawiającej rycerza i śmierć — formę wierszów niemieckich zatracono, lecz rodzaj męski (der Tod) zachowano ku wielkiemu zaambarasowaniu czytelnika słowiańskiego; późniejsze liczne przeróbki zmieniają i to i inny tytuł noszą i różnią się znacznie (Prienje i t. d.). Co najciekawsze, tekst ruski zastępuje nam niemiecki, bo z niemieckiego ocalały tylko wycinki, naklejone na starym modlitewniku rękopiśmiennym; próbka mała da pojęcie o obopólnym stosunku: Bistu ein meier, so meie din korne Unde lat van mi dines torne, Du enhefst hir nicht to schaffen, Darumme scholt du mi nicht straffen — w przekładzie staroruskim: (żywot recze) i ty kosec kosi twoj płod a ot mene otwleki gniew twoj, ty zdie ne imaszi dieła, togo radi mia ne imaszi kazniti i t. d. Lecz z wszystkich owych tłumaczeń, zachowanych w bardzo rzadkich odpisach, nic, z wyjątkiem owego Sporu życia z śmiercią, nie rozeszło się szerzej, nie stało się popularnym — równą rzadkością stały się i przekłady z hebrajskiego (z biblii, z modlitw, z ksiąg Majmonidesa), podejmowane w interesie „żydowstwujących”. Wszystko to odosobnione, przemijające, nie zrobiło wyłomu w murze, dzielącym Ruś od Zachodu: tu należą i przekłady części Biblji, dokonane przez dominikana Benjamina dla archiepiskopa Genadjusza, dla dopełnienia jego biblji słowiańskiej.

Dopiero w drugiej połowie XVI wieku rozwija się ruch na Rusi litewskiej i polskiej; propaganda protestancka Budnego szerzy katechizmy i pieśni luterskie drukiem ruskim; wychodźcy moskiewscy, mnich Artemi, książę Kurbski, drukarze Iwan Fedorowicz i Piotr Mścisławiec, uchodzący przed czernią moskiewską, zasilają prawosławie wołyńskie, wileńskie, lwowskie, pismami, tłumaczeniami, drukami. Trzymają się silnie prawosławia i literatury cerkiewnej, np. Artemi, wojujący z „Lutorami”; drukują jej twory, a więc biblję, jak ją Genady w Nowogrodzie ułożył, wydaje książę Konstanty Ostroski swoim sumptem (pierwsza to biblja „słowiańska”, t. j. cerkiewna, z r. 1581), a niebawem z swojej biblioteki łoży koszty na druk u znanych Mamoniczów wileńskich Gramatyki słowienska jazyka (1586 r.), t. j. średniowiecznego traktatu „o ośmiu częściach słowa” (mowy), przełożonego na południu słowiańskim z greczyzny. Nie było jednak możliwym, wobec naporu świata zachodniego i kultury łacińskiej, zadowalać się owymi okruchami z greckiego stołu wiedzy; już książę Kurbski uczył się na stare lata łaciny, aby stawiać w polemice czoło Rzymianom i niebawem w samym Ostrogu, Wilnie i Lwowie rugują łacina, polszczyzna, teologja scholastyczna, jej djalektyka, retoryka spółczesna, w końcu poezja szkolna grekę i cerkiewszczyznę z ich posiadłości. Nie pomagają wymowne protesty fanatyków prawosławia, jak ów mnich na Atosie, Iwan Wiszeński, odstraszający rodaków i spółwierców od niebezpiecznych dla duszy wymysłów łacińskich; gramatyka, a za nią wszystkie inne artes (t. j. studjum „filozoficzne”) wkraczają tryumfująco na Ruś, do jej własnych szkół i „akademji”, do szkół brackich po miastach, klasztornych, wreszcie do najwyższej, do kolegjum kijowskiego Piotra Mohiły, przemienionej w XVIII wieku w akademję, acz kształcącej tylko duchownych, polemistów, kaznodziei, teologów. I rychło dopędzają ci nowi przybysze na „Parnasie” i innych siedliskach Muz pierwowzorów. Gdy jeszcze książę Ostroski obcym, kalwinom i arjanóm, prawosławia przeciw Skardze bronić kazał, bo własnym obrońcom nie stawało sił, wyhodowały niebawem te szkoły zdolnych szermierzy, między którymi rej wodził Smotrycki, póki do unji nie przystąpił, potym inni w długim szeregu. Tryb szkolny i umiejętny, polsko-łaciński, utrwalił się w tych szkołach prawosławnych, które nawet panegiryki wierszem i prozą, na Mohiłów i innych, i praktykę widowisk teatralnych, t. j. dramat szkolny od Jezuitów przyjęły. I pojawiają się w Kijowie najpierw, potym po innych „seminarjach”, szkołach duchownych, dramaty, biblijne głównie, a obok nich intermedja, sceny komiczne, przeplatujące poważne tyrady i retorykę nabożną właściwego dramatu, scenami komicznymi z kozakami, żydami, Litwinami, z unjatami i prawosławnymi. Wiersze nabożne polskie, kanty, przechodzą do „spiwannykow”, do zbiorów wierszy treści mieszanej, gdzie jednak erotyczne kuranty ustępują rychło miejsca pieśniom o marności świata, o śmierci niechybnej i i.

Lecz nieskończyło się na treści — te nowe wpływy odbiły się i na języku. Wszyscy ci Rusini, od księcia Ostroskiego począwszy, władali polszczyzną lepiej nieraz niż ruszczyzną, mówili i pisali tylko lub głównie po polsku niegdyś — należy czytać ich listy, np. listy metropolity unickiego Pocieja (i dzieła jego polskie), aby ocenić doskonałość tej polszczyzny. Więc cóż dziwnego, że ci wszyscy działacze kulturalni, nawet pisząc po rusku, myśleli po polsku, tak, że nieraz ma się wrażenie, czytając ich utwory, jakby to była polszczyzna, przyobleczona tylko w ruskie końcówki i pismo cyrylickie.

Tak narosła powoli na Rusi cała nowa literatura, przedewszystkim teologiczno-polemiczna, która wyłącznie z polskich i łacińskich źródeł czerpała. Na tym się nie skończyło. Później i w Moskwie, gdy się skutków własnego zacofania przestraszono i poznano, że droga absolutnej ignorancji do niczego nie prowadzi, chwycono się rady i pomocy Kijowian, powoływano ich do Moskwy i oni zaszczepili literaturę polsko-ruską na gruncie moskiewskim. I powstał w drugiej połowie XVII wieku cały szereg pisarzy: Baranowicz, Galatowski i t. d., którzy nieraz jedno i to samo dzieło najpierw po polsku piszą, a potym na ruskie tłumaczą i carom i ich synklitowi, t. j. senatowi, ofiarują, wyraźnie zaznaczając, jak car i synklit lubuje się w języku i piśmie polskiem.

Cały szereg autorów i dzieł, oryginalnych a przeważnie tłumaczonych należałoby przedstawić i wyliczyć. W tłumaczeniach ruskich zachowały się nieraz rzeczy, których już w oryginałach polskich albo wcale nie mamy, albo niezupełne; możemy je z owych ruskich dosłownych tłumaczeń uzupełniać. Np. pisemko jedno ciekawe: „Postępek prawa czartowskiego” z r. 1570, t. j. „Proces szatana z człowiekiem przed trybunałem boskim” posiadamy w jednym tylko egzemplarzu, któremu brak pierwszych kart, ale te karty możemy dopełnić z ruskich tłumaczeń, których wiele jest, jeden egzemplarz rękopiśmienny nawet we Lwowie. Najlepszy wiersz polski z XV wieku, djalog między śmiercią a mistrzem Polikarpem, najciekawsza rzecz w polskiej literaturze średniowiecznej, zachował się w jednym odpisie, któremu znowu brak końca.

Otóż ten djalog o śmierci z XV wieku, o którym u nas zresztą absolutnie głucho, istnieje przetłumaczony w literaturze rosyjskiej. Przekład nie jest jednak całkowity, urywa w połowie, czy może przekładacz nie czuł się na siłach przełożyć całości — rozstrzygnąć nie potrafię. Są i inne rzeczy, których dotąd w Polsce nie odszukaliśmy, a o których tradycja ruska twierdzi, że z polskiego są przełożone. Należałoby dalej scharakteryzować bliżej te przekłady, gdyż moskiewskie różnią się od kijowskich. W Kijowie umiano po polsku, w Moskwie nie; polonizmy kijowskie w Moskwie raziły, więc pozbawiano w Moskwie przekłady wybitnych cech polskich, zastępywano słowa polskie cerkiewnymi, rzadziej rosyjskimi. I tak możnaby jeszcze cały szereg cech znamiennych wykazać co do dzieł np., jak wybierano nieraz najdziwaczniejsze, przeważnie rzeczy beletrystyczne, romanse t. j. powieści ludowe, wiersze dydaktyczne i to tak, że się te wiersze prozą przekładało, albo że pierwszy nieforemny wiersz rosyjski, ów t. zw. sylabiczny (nie zważający na akcent ruski, liczący tylko zgłoski), formowano; takim wierszem pisał jeszcze Kantemir około 1730 r. swoje satyry, pierwszy oryginalny (na poły) świecki utwór muzy rosyjskiej.

U nas zapomniano o tym znaczącym epizodzie polsko-ruskim najzupełniej. Nie zaginęła wprawdzie pamięć o Baranowiczu, Galatowskim i t. d., jako utrwalona drukami; tym bardziej zato z niej wyszedł ów objaw znamienny, owo zwrócenie się „kniżników” rosyjskich do skarbów dawnej naszej literatury, czerpanie z nich długoletnie i obfite. Objaw ten uszedł naszej uwagi tym łatwiej, im bardziej druki rosyjskie, spółczesne, o nim milczą; prasy rosyjskie XVII wieku, ustawione na dworcu patrjarszym, służyły wyłącznie celom cerkiewnym, drukowały księgi wiary, biblję i t. d.; przekłady z polskiego, przeznaczone dla nie wielu, nie wychodziły z poza rękopisów; sama ich treść całkiem świecka, nieraz nawet swywolna, nie dozwalała, aby wychylały się na świat, w którym panował zawsze jeszcze nastrój bizantyński, ascetyczny, wrogi każdemu, choćby najniewinniejszemu objawowi świeckiemu, upatrujący w prostej pieśni ludowej tylko „biesowstwo”, posądzający całą zachodnią mądrość o „jelinstwo”, t. j. o bałwochwalstwo, czarnoksięstwo i inne nieczyste sztuki. Kwiat społeczeństwa rosyjskiego, Zofja regentka, książę Golicyn i i., tym bardziej smakował sobie w odgłosach tych innego świata, myśli wyzwolonej z pęt ascetycznych, fantazji rycerskiej, zmysłu badawczego, wiadomości dziejowych, przyrodniczych i i. niewyczerpanych. Ta literatura polska w przekładach rosyjskich, t. j. mniej lub więcej cerkiewnych, sztywnych, szerząca się w nielicznych odpisach, wprowadzała, mimo całej niedołężności formy, nienaturalności języka, braku jasności przecież w świat europejski, świat ogłady, uobyczajenia, obcych zamkniętemu ściśle, obwarowanemu na wsze strony życiu moskiewskiemu, t. j. bizantyjskiemu, z jego formalizmem i nieruchomością i obawą wszelkiej myśli. Uczeni rosyjscy wydobywają z wiekowej niepamięci te rękopisy, wypadaż i nam — o nas tu przecież chodzi, o naszę kulturę dawną, przekraczającą zwycięsko strzeżone dotąd gorliwie progi rosyjskie — choć w zarysach ogólniejszych poznać te czasy i prace. Z uczonych rosyjskich należy tu wymienić głównie prof. Szlapkina, co w dziele o Dymitrze Rostowskim wyliczył w krótkości zasoby tej literatury, i akademika Sobolewskiego, co poświęcił osobne studjum owemu „zachodniemu wpływowi w piśmiennictwie rosyjskim”, lecz ograniczył się wyliczeniem przekładów i ich rękopisów, poprzytaczał pierwsze ich i ostatnie słowa, wskazał też najczęściej polskie źródło, chociaż niezawsze trafnie. Z naszych uczonych jedyny prof. St. Ptaszycki, zasłużony, niezmordowany badacz całej naszej dawnej literatury, Rejowej mianowicie i powieściowej, opracował wzorowo i wyczerpująco kilka epizodów tych dawnych polsko-ruskich stosunków, najdokładniej stosunek ruskich Dziejów Rzymskich do polskich, potym przekłady kronik Bielskiego (ojca i syna, czyli ciąg dalszy Kroniki Świata) i Stryjkowskiego i i.

Z góry nasuwa się jedna uwaga. Przeważna ilość przekładów rosyjskich odnosi się do ostatniej ćwierci XVII wieku; dawniejsze bowiem należą raczej do wyjątków, np. przekłady Bielskiego Kroniki świata lub Herbarza, t. j. zielnika czy ogrodu zdrowia, pochodzące jeszcze z XVI wieku. Otóż możnaby myśleć, że przekłady te odbiją stan literatury polskiej spółczesny, wieku Sobieskiego — tymczasem tak wcale nie jest. I świadczy bardzo dobrze o poziomie umysłowym rosyjskim, o wymaganiach ludzi kulturalnych, że zwracają się oni przeważnie ku starszej literaturze polskiej, ku literaturze XVI wieku z jej istotnymi skarbami. Literatura spółczesna polska widocznie już upadała, już się zaznaczał powoli nadchodzący groźny zastój umysłowy saski, przeważały w niej potworne ascetyki i jeszcze potworniejsze panegiryki — przynajmniej w drukach i w narodowym języku. Więc nikt już w Polsce nie czytał Modrzewskiego o poprawie rzeczypospolitej, kronik Bielskiego, Stryjkowskiego, Gwagnina, a takie właśnie rzeczy, poważne, mądre, tłumaczyli sobie teraz Rosjanie, wybierali starannie, co im korzyść przynosić mogło.

Korzyść, pożytek dotykalny, więc rzeczy astronomiczne i kalendarzowe, dziejowe, medyczne, nawet sławna Cwierciakiewiczowa XVII wieku (Compendium ferculorum Czernieckiego) doczekały się zaszczytu tłumaczenia. Oprócz pożytku namacalnego dbano o lekturę budującą, tłumaczono dawniejsze, lepsze ascetyka — wyłączano tylko dzieła fantazji i smaku, przedewszystkiem poezję. Więc Kochanowski, chociaż jego psałterzem tak się w Moskwie cieszono (w Polsce już o nim zapomniano całkiem!), że pierwszy nadworny niby poeta carski, Simeon Połocki, własny przekład psalmów wydał, ażeby polski z rąk moskiewskich wytrącić — więc Szymonowic, więc Morsztynowie i i. nie dostali się na listę przekładów; nie umiano ich jeszcze cenić. Ale Paprockiego Koło rycerskie, ale Żabczyca Czwartak, ale Metamorfozy Owidjuszowe w przekładzie Otwinowskiego, ale Wojna Domowa Twardowskiego tłumaczy znalazły, chociaż ci formy wierszowej nie uszanowali; zagadkę ich powodzenia tłumaczy ich treść, ściśle dydaktyczna — Koło Rycerskie to zbiór bajek, Czwartak to polecanie lub ohydzanie różnych rzeczy, Wojna Domowa to historja szczera, niby Stryjkowski (wierszujący zawzięcie) lub Bielski, a przemiany Owidjuszowe podobały się już dla wykładu Otwinowskiego, który wedle ówczesnej manjery bajki klasyczne do biblijnych odnosił (potop i t. p. — tradycja biblijna to pierwotna, klasyczna z niej popsuta i odwrócona). Nie znoszono więc fantazji-poezji, jeśli nie wliczymy tu owych kantów pobożnych i kurantów lub innych tańców; formy jej wcale nie rozumiano należycie. Lubowano sobie natomiast w fantazji-prozie, w romansach, powieściach, facecjach. Dział beletrystyczny był już w staroruskiej literaturze, acz nader słabo, zastąpiony tłumaczeniami z greczyzny, romansu-historji o Aleksandrze Wielkim, romansu-alegorji o Barlamie i Józafacie (Buddzie), bajek i t. d.; tłumaczeniami z łaciny, nawet z włoszczyzny, idącymi od południowych Słowian, historji trojańskiej, powieści o Bowie korolewiczu (Buovo d’Antona), powieści o Tryszczanie (Tristan i Izolda z cyklu Arturowego); lecz teraz dopiero zbogacił się ten dział znaczniej. Przełożono wszystkie niemal romanse ludowe polskie, wychodzące „tego roku” dla warstw coraz niższych, rozchwytywane po jarmarkach, drukowane dziś jeszcze dla ludu, a więc Meluzynę, Magielonę czyli Piotra z złotymi kluczami, Ottona czyli cesarzowę Olundę, historję o kupcu Barnabaszu, co się o cnotę swej żony założył (z Bokacjusza), o hrabinie Altdorfskiej, romans polski o Aleksandrze Wielkim, jakby własną Aleksandrją (przybyłą od Słowian południowych), się nie zadowalano; historje Siedmiu