O literaturze rosyjskiej i naszym do niej stosunku dziś i lat temu trzysta - Aleksander Brückner (nowoczesna biblioteka szkolna .txt) 📖

Mędrców (antifeministyczne, bo o zdradzie niewieściej głównie); historje Rzymskie; apoftegmaty Budnego (anegdoty z świata starożytnego); facecje polskie. Niektóre z tych rzeczy drukuje się jeszcze i dzisiaj dla ludu rosyjskiego.

Dawne polskie egzemplarze tych powieści tak zaczytano, że należą do największych rzadkości; posiadamy je najczęściej w późnych przedrukach XVIII wieku. Rosyjskie opierają się o teksty polskie XVII wieku i mogą nam na razie zastąpić starsze polskie, póki tych nie odnajdziemy. Np. Meluzynę przełożył Marcin Siennik r. 1569, my posiadamy dziś ułomek wydania z r. 1671, zresztą tylko wydania XVIII wieku, tłumaczenia rosyjskiego dokonano r. 1677; podobnie ma się z Ottonem i t. d. Świeżo przedrukowano u nas Historje Rzymskie wedle najdawniejszych dochowanych egzemplarzy z końca chyba XVII i początku XVIII wieku, ale rosyjskie tłumaczenie polega na wydaniu polskim z r. 1663 i przedstawia tekst nieraz znacznie lepszy, niż ów polski późniejszy.

Wielkie Zwierciadło przykładów (w tłumaczeniu Wysockiego) przenosi nas od powieści do askezy, bo są to przykłady budujące, cuda Matki Boskiej i pod., przetłumaczono ich wybór raczej, z olbrzymiego foljantu jezuickiego. Jezuici stanowią wybitny kontyngens w tych przekładach, szczególniej lubowali sobie Rosjanie w alegorjach ascetycznych i modlitewnikach słynnego Jezuity Drekseljusza, którego u nas i kanclerz Albrycht Radziwił tłumaczył. Sięgano i do dawniejszych, np. do dzieła papieża Innocentego III O wzgardzie świata czyli o nędzy żywota ludzkiego; alegorję hiszpańską o Dezyderozie-pątniku, niby pendant do słynnej purytańskiej alegoryi anglika Bunyana, znacznie późniejszej, również u Rosjan odnajdziemy (z przekładu Wilkowskiego-Sakowicza). Jest i „Infirmerja chrześcjańska” ks. Mościckiego, są i dziełka z Marjologii, których oryginałów polskich nie znam. „Postępek prawa czartowskiego” dostał się tłumaczowi rosyjskiemu już niezupełny, brakowało mu kart ostatnich; dziwi nas tylko, jakim sposobem on wpadł na książkę, całkiem zapomnianą w Polsce samej.

Od literatury ludowej gotowe przejście i do naukowej: senniki i kalendarze je ułatwiają. A więc wykład snów Danielowy (my byśmy dziś powiedzieli, sennik egipski) mamy w tłumaczeniu rosyjskim wcześniejszym niż druki polskie zachowane; dalej figurują tu kalendarze Niewieskiego i i., Niewieskiego rzecz o kometach i; t. d. Niepotrzebnie siągnęli tłumacze i po rzecz XVI wieku, dawno nie drukowaną więcej, Mimera Dobrego zdrowia rządzenie czyli przepisy szkoły salernitańskiej wierszami, jak chować żywot w rozmaite pory roku i t. p. Nie brak i innego zabobonnego materjału, Problemata albo gadki niby Arystotelesowe, t. j. nauka, jak po znamionach zewnętrznych (cerze, włosach i t. d.) poznać charakter człowieka, fizjognomika niby, i fizjologja pokarmów i początki anatomji — w formie pytań i odpowiedzi, przetłumaczono z wydania polskiego, którego nie posiadamy, rzecz w XVII wieku stanowczo już przestarzałą.

Do tych szczegółów przystępują inne: jedno dzieło przekładano raz tylko i rozchodził się przekład jego w licznych odpisach, tak np. ulubione Dzieje czy Historje rzymskie, zdaje się, tylko jeden tłumacz przerobił. Inne dzieła doznawały kilku przekładów, np. Kronika Bielskiego i i., czy to, że jeden tłumacz o drugim nie wiedział, czy to, że pierwszy przekład nie zadowolił. Dalej mamy przekłady ruskie rozmaitego pochodzenia, jednych (mniej licznych, zato starszych znacznie, nieraz z XVI wieku) dokonywano na Rusi litewskiej i polskiej, drugich w moskiewskiej. Przekłady są rozmaitej wartości, jedne są bardziej mechaniczne, dosłowne, z zabawnymi nieraz pomyłkami sensu; tłumacz nie miał wyobrażenia o szczegółach życia zachodniego, rycerskiego i rażące popełniał błędy; inne przekłady są lepsze, mniej dosłowne, oddają raczej sens niż słowa. Jedne przekłady postępują ściśle za wzorem, powtarzają dzieło polskie od a do z; inne skracają je znaczniej albo dodają nowe szczegóły. Tak np. dodają ruskie Historje Rzymskie do 39 polskich jeszcze czterdziestą, której niema w żadnym polskim źródle; albo z Facecji Polskich czynią rosyjskie wybór i dodają nowych kilka, których byśmy napróżno w drukach polskich szukali, chociaż mimoto z Polski pochodzą, czego już sam ich język dowodzi. Takie i inne pytania należy przy każdym z tych przekładów osobno rozważać. Dalej osoby tłumaczów; są nimi czerńcy prawosławni, są liczniejsi pisarze-tłumacze zawodowi, z prikazu poselskiego, t j. niby z urzędu spraw zagranicznych i t d.

Główny zrąb całej tej literatury przekładów jest polski; wobec niego ustępują przekłady z łaciny, niemieckiego, holandzkiego, czeskiego. Przekłady łacińskie dotyczą głównie dzieł ciężko uczonych, np. Heweljusza (badacza polskiego) słynna Selenografja lub średniowiecznego Mefreta (węgra) obszerna postyla (kazania), przełożona na życzenia cara Aleksego; holandzkie dotyczą rzeczy geograficznych i nautycznych. Z nielicznych przekładów z czeskiego jedne wcześnie zaginęły, nie rozeszły się, np. traktat o Sybilach; jeden zato dobił się wielkiej popularności, historja o Bruncwiku, t. j. o bohaterze czeskim, synie Sztilfrida brunświckiego, co z dalekich i awanturniczych podróży i przygód przywiózł z sobą lwa wdzięcznego, posłusznego, niby piesek i do herbów czeskich go wsadził; rycerską baśń niemiecką przyswoili sobie Czesi dziwnym trafem, a od nich na Ruś moskiewską się dostała. Wszystkie te obce pozycje razem maleją jednak wobec polskich i mimo zapewnień prof. Sobolewskiego, coby terminu „polski” chciał z tych wpływów i czasów, jako nie rozstrzygający, nie przeważny, usunąć, musimy przy nim w całej pełni obstawać; statystyka, obliczenie tych pozycji dowodzi tego niezmiennie i dlatego w Dodatku wyliczamy pokrótce, wedle materjałów zebranych przez Szlapkina i Sobolewskiego z bibliotek rosyjskich, rosyjskie i ruskie tłumaczenia z polskiego.

Wybieramy z tych przekładów, zamiast dalszych uwag ogólnikowych, jeden, aby czytelnik sam ocenił zdolność i pracę tłumacza. Nie znamy go z nazwiska, ależ i u innych tłumaczy nie zawsze je znamy; z zadania swego, również jak inni, nie wywiązał się należycie, dobrze przetłumaczył tylko to, w czym nie sposób było zbłądzić; rzeczy nieco trudniejszych nie zrozumiał, opuszczał je, przekręcał sens i wykoszlawiał uwagi mądrego spostrzegacza, naszego Rochefoucaulda, wyprzedzającego o sporo dziesiątek lat księcia francuskiego i Andrzeja Maksymiljana Fredrę. Jest nim Jan Żabczyc, poeta-dworzanin, któremu nie udało się dorwać królewskiego dworu, więc po pańskich się przemykał. Trzymał się zrazu Mniszków i niby ich szermierz literacki, krwawego Marsa moskiewskiego przejścia i Maryny żegnania z ojczyzną i domem wierszem kreślił. Gdy komedja samozwańcza tragicznie się skończyła i niebyło co dalej w Samborze przesiadywać, szukał Żabczyc gdzie indziej służby, jak opowiada o nim anegdota w „Coś Nowego”, t. j. w ciekawym bardzo zbiorze polskich anegdot z połowy XVII wieku, świeżo w Bibliotece Pisarzów Polskich wydanym, który na Ruś się nie dostał; zmienił przytem Żabczyc również pracę literacką, od bojów (niedawno przedrukował te wiersze prof. Wierzbowski) przeszedł do bardziej popłacającej ascetyki i etyki. Napisał Traktat o zwiastowaniu Anielskim, t. j. o trzech królach przed Herodem (z r. 1617, omówiony przez prof. Windakiewicza w Teatrze ludowym w dawnej Polsce, str. 30 — 32), niby misterjum w formie dramatycznej, w trzech aktach — rzecz nie najgorsza; pisał Kolędę poborową (1627) i i. Ale najciekawsze są jego maksymy etyczne, które koniecznie wydać ponownie i głębiej ocenić należy. Spółczesni oceniali je należycie, liczne ich wydania dowodzą ich poczytności w pierwszej połowie wieku, druga powoli czytać zapominała wszystko co mądre; późniejsi okradali go haniebnie, przemilczając nazwisko autorskie. Dziwi bardzo, że nikt dotąd niewyzyskał należycie tych zasad dla scharakteryzowania środowiska, jakie je wydało; animusz rycerski zaznaczył się w nich głęboko — nie zależeli jeszcze pola Polacy; obok gospodarstwa koń w tych maksymach dziwnie góruje. Odznaczają się one nieraz nadzwyczajną trafnością; widać, że obserwował Zabczyc a dobrze, a uwagi swe w lapidarną umiał ubierać formę. Koniecznie należy się tym arcyciekawym utworom wznowienie — wydał je już Adalberg w Księdze Przysłów, ale porozrzucał je, poopuszczał wiele, a niektóre i cenzura warszawska, arcysroga wtedy, owałaszyła, np. łaska pańska, ruski dar, panieńskie ofiary radzi się odmieniają — ruski dar padł jej ofiarą. Dla niewczesnej pruderji opuścił np. Adalberg takie dictum Żabczyca: Koń do białejgłowy podobien w ochędóstwie i w kształcie; konia zastałego na piasku zapocić, chceszli nieodmienną powolność zastać. A towarzysza w pierzu zagrzać do zapocenia, chceszli większą wdzięczność poznać, bo alias i koń zrzuca i żona złaje. Albo takie: Przy paniej nie obłapić, nie urznąć palcata w lesie, mieć chleb a nie jeść, poszło na jałata (nikczemnika); albo: Husarzowi na koń ciżma, kozakowi bót, hajdukowi trzewik, burkownikowi baczmaga (co komu przystoi); albo: Komu żonka ale albo ej, takim łeb dużo zmiechrzony (silnie zawichrzony) i t. d.

Wydał Żabczyc trzy dziełka, Etyka dworskie z 1616 (trzy arkusze); Politica dworskie, 1616; Praktyka dworskie, te ostatnie znam tylko z wydania z. 1645 (cztery arkusze, to najmniej ciekawe, zbiór różnych reguł prawnych — na końcu dopiero rzecz lepsza, Leksykon dworskie, z takimi np. terminami, Xenion — kozubales, Calliope — muza w b... i. t. p.). Treść Etyków i Polityków bardzo zbliżona; w Etykach maksymę prozaiczną powtarzał Zabczyc i w dwuwierszach, czego w Politykach już nie robił. Inne wydania Etyków wychodziły pod tytułem Forma abo wizerunk postępków stanów wszelakich (znam wydania krakowskie 1633 i 1644, Adalberg cytuje to jako osobne dzieło, ależ to tylko powtórzone Etyka!); Polityka nie zmieniały tytułów (inne wydania, w Krakowie 1630?, b. miejsca i roku; w Lublinie u wdowy Konradowej 1637). Okradało te zbiory dziełko p. t. Gospodarstwo jezdeckie, strzelcze i myśliwcze z doświadczenia N. N. szlachcica polskiego napisane r. p. 1600 a teraz świeżo z dozwolenia starszych do druku podane w Poznaniu r. 1690, bo powtarza często maksymy Żabczycowe, nieraz z drobnymi odmianami i dodatkami. Czyż by owo zapewnienie o r. 1600 tylko mistyfikacją było? Plądrował go i Wójcicki w Przysłowiach. Lecz kara to zasłużona, skoro pod imieniem Żabczyca wyszedł i ów Leksykon dworski i Czwartak nowy w którym się wyrażają obyczaje ludziom rozmaitego stanu (znam wydanie, Kraków 1629, na czteru ćwiartkach, w 25 zwrotkach; inni cytują rok 1630 i t. d.), chociaż to dzieło nie jego, lecz Naborowskiego, co je swemu panu, księciu Radziwiłowi (Januszowi) w upominku ofiarował.

Otóż poznali się Rosjanie na wartości Żabczyca i dwa dziełka jego przetłumaczyli: jedno (nie jego) Czetwertak, zachowując wyjątkowo formę wiersza; drugie „Politica”, tłumacząc je „Wydanije o dobronrawii” (t. j. o cnocie). Powiem coś o drugim; ruski tekst i polski (z egzemplarza u Zamojskich, drukowanego w Krakowie, z wydartym rokiem, 1630?) wydał Simoni w Petersburgu 1900 r. (w Sborniku akademickim klasy ruskiej, tom 66, str. 21–47, niestety na podstawie tylko jednego rękopisu, wcale błędnego). Pokazuje się to samo, cośmy zauważyli wyżej: tłumacz rosyjski opuszcza niejedno (np. w cytowanym wyżej aforyzmie przetłumaczył tylko rzecz o koniu: konia na piesku propotiti, jestli choszczesz cztob był powolen, o żonie — cyt!), wielu rzeczy nie rozumiał i przekręcał je fatalnie. Np. „Niemasz się do czego cisnąć — do konia którego pożyczają, do pana którym słudzy rządzą, do wioski we złym sąsiedztwie” tłumaczył tak: biegaj sich, łoszadi czto na wyjezd dajut, gospodina ot kotorago sługi biegajut (!!), derewni, gdie lichoj sosied żywet. Albo: „Okrągły stół, włoskie fochy, szat uwaga — skąpych kortezów (panów dworzan) figiel” tłumaczy: skupost’, krugłoj stoł, italjanskija jestwy, odeżda korotkaja — a więc wypuścił „kortezów figiel”, nie umiejąc tego przetłumaczyć; tu dodam, że okrągły stół, okrągło jadać znaczyło skąpy stół, skąpo jadać — niewiem skąd to poszło, może z odpowiedzi: na pytanie, jaki u niego stół, t. z. jak on jeść daje, ktoś odpowiedział, nie chcąc prawdy wyjawić — okrągły. „Prawo bez pieniędzy, zaloty (lub miłość) o głodzie, leki bez dostatku — jakoś nie smarownie (fałszywie, surowie) idą” tłumaczy się: Neczinno idut prawo bez deneg, findrigancija z gołodom błudnica, lekarstwo bez dowolstwa — findrigancja, zaloty, koperczaki, słowo gwarowe polskie (fidryganse t. p. ), dodane do błudnica. Tłumacz bardzo był skromny, więc gdzie Zabczyc powie, dobra myśl bez panien — małej wagi, powie tłumacz: mało czestno besieda bez ludej; aforyzm Żabczyca: „Białogłowa która poranu nabożna, u stołu mądra, na pokoju piękne pieścidło — szkoda nią gardzić” wyłożył ten sam tak: pochwalno jest czełowiek rano mołaszczejsia, a k tomu pri stole razumno siediaszczy — unikał ten nasz tłumacz czy przepisywacz niewiast jak ognia i nieraz zamiast panny Żabczyca kładzie starik!! (ktoś na boku poprawia to na żena!!), ale drugi nie ceremonjował się i napisał żena nie czełowiek, i dodał: na łożi ugodna. Inne aforyzmy Żabczyca wypadły w tłumaczeniu bez najmniejszego sensu, np. „na wsi — grosz spory, wolność większa, wczas pewniejszy, tylko zaś prawu, gościnie, miastu — uczynić pokoj” wypadło tak: należaszczeje k derewnie, dengi beregi, grańmi obmeżuj, wremja k pachanju bludi, po ułożenju podati płati! ! Następne równie źle wypadło: „uroda bez cnoty, wojsko bez hetmana, królestwo bez rządu — nie mogą w sławę iść” przetłumaczono: nesławna sut’ dorożnoj (!!) bez iskustwa, wojsko z bezumnym hetmanom, gosudarstwo bez ułożenija. Zawsze zachodzą niedokładności, np. aforyzm „Sługę z daleka dla sąsiada, psa w domu dla złodzieja, żyto na targ do Wisły — dobrze chować” wypadł tak: o bereżenii, sługab z sosiedom nemnogo znałsia, wdomu derżi sługu wierna a ne wora, chleb osmotrjaś pered nowym prodawaj. Rzadko tylko zachowano sens w całości. Uderzają staromoskiewskie terminy, np. zerszczik lub zernszczik dla szulera (właściwie kostkarza) i i. Wogóle tłumaczenie nad wyraz liche, parodja raczej niż tłumaczenie.

Rozwiedliśmy się tak szeroko nad tą próbką, ponieważ daje ona miarę, jak tłumaczenia polsko-rosyjskie nieraz wypadały — możemy zaraz dodać, jak cerkiewne — słowiańskie wszystkie, t. j. podle, mechanicznie, do słów się stosując, nieraz całkiem bezmyślne i musimy podziwiać cierpliwość, a raczej zupełny brak wymagań u ludzi, dobijających się przez gęstwę słów do — braku sensu. Nie dziw, że czasami tracili cierpliwość i dopisywali czytelnicy zgorszeni brakiem sensu: pisał siju knigu mużik. Bo cóż było np. poczynać z takim tekstem: w jednej z powieści o siedmiu mędrcach prowadził Merlin króla do sypialni, kazał odsunąć łoże „i ujrzeli pod łożem źródło, z którego płynęło siedm strumieniow wrzących”, lecz w ruskim tłumaczeniu „naszli pod posteleju zdroło a na niem siem stromentow woroczajutsa”, t. j. jakby