Uwagi o rządzie Polski - Jean-Jacques Rousseau (polska biblioteka online .txt) 📖

Jest to punkt ważny. Właśnie wychowanie winno nadawać duszom kształt narodowy i tak kierować ich zapatrywania i umiłowania, by były patriotyczne przez skłonność, namiętność, konieczność wewnętrzną. Otwierając oczy, winno dziecię ujrzeć ojczyznę i aż do śmierci winno tylko ojczyznę widzieć. Każdy prawdziwy republikanin wyssał z mlekiem matki miłość ojczyzny, tzn. praw i wolności. Ta miłość tworzy jego istotę; widzi on tylko ojczyznę, żyje tylko dla niej — z chwilą gdy jest sam, staje się zerem; z chwilą gdy nie ma ojczyzny, przestaje istnieć; a jeżeli nie umarł, jest gorzej niż umarły.

Wychowanie narodowe jest właściwe tylko ludziom wolnym; tylko ich łączy wspólność bytu i ich wiążą naprawdę prawa. Francuz, Anglik, Hiszpan, Włoch, Rosjanin — wszyscy oni są mniej więcej takimi samymi ludźmi; wychodzą już ze szkół zupełnie urobieni dla rozpusty, tzn. dla niewoli. Polak, mając lat dwadzieścia, nie powinien być nikim innym, winien być Polakiem. Pragnę, by ucząc się czytać, czytał o swym kraju; by w dziesiątym roku życia znał całą jego wytwórczość, w dwunastym wszystkie prowincje, drogi, miasta, by w piętnastym znał całą historię, w szesnastym wszystkie prawa104 — by w całej Polsce nie było takiego czynu pięknego ani takiego znakomitego człowieka, o których by nie wiedział, których by całym sercem nie kochał i natychmiast o nich nie mógł opowiedzieć. Stąd można wywnioskować, że nie kazałbym dzieciom odbywać studiów zwyczajnych, kierowanych przez cudzoziemców i księży. Prawo powinno normować treść, porządek i formę studiów105. Młodych Polaków winni uczyć tylko Polacy, o ile możności żonaci, odznaczający się dobrymi obyczajami, uczciwością, rozsądkiem, wiedzą, przeznaczeni w przyszłości na urzędy — nie ważniejsze i zaszczytniejsze, bo to nie jest możliwe, ale mniej uciążliwe i świetniejsze, skoro przez pewną liczbę lat będą sprawowali urząd nauczycielski. Przede wszystkim starajcie się o to, by ze stanu pedagoga nie robić zawodu. Każdy publiczny człowiek w Polsce ma mieć tylko jeden stały stan, tj. stan obywatela106. Wszystkie zajmowane przezeń urzędy, przede wszystkim zaś tak ważne, jak stanowisko pedagoga, należy uważać za próbne stanowiska, tworzące stopnie do dojścia wyżej, stosownie do zasługi. Wzywam Polaków, by zwrócili baczną uwagę na tę zasadę, którą często jeszcze będę akcentował; uważam ją za klucz do najważniejszej sprężyny w państwie. Poniżej okaże się, w jaki sposób, wedle mego zdania, można tę zasadę uczynić wykonalną i stosować ją bez wyjątku. Nie lubię tych podziałów w szkołach średnich i akademiach, wedle których wychowuje się oddzielnie i różnie szlachtę bogatą a szlachtę ubogą. Wszyscy, będąc równymi na mocy konstytucji państwowej, winni być wychowywani wspólnie i w taki sam sposób; i o ile nie można zaprowadzić wychowania publicznego całkowicie bezpłatnego, trzeba przynajmniej oznaczyć takie jego koszta, by niezamożni mogli je zapłacić. Czy nie dałoby się ustanowić w każdej szkole średniej pewnej ilości miejsc zupełnie bezpłatnych, tzn. takich, których koszta państwo ponosi, a które we Francji nazywają bursami? Miejsca te, nadawane dzieciom ubogiej, ale ojczyźnie dobrze zasłużonej szlachty, nie w charakterze jałmużny, ale jako nagroda za zasługi ojców, byłyby uważane za zaszczytne i mogłyby dać podwójną korzyść, której nie można lekceważyć. W tym celu należałoby zastrzec, by obsadzanie tych miejsc nie było samowolne, ale by się odbywało w drodze pewnego rodzaju sądu, o którym niżej będzie mowa. Zajmujący te miejsca byliby nazwani „dziećmi Państwa” i wyróżnialiby się jakimiś odznakami zaszczytnymi, nadającymi im pierwszeństwo miejsca przed innymi dziećmi w ich wieku, nie wyłączając dzieci magnatów.

W każdej szkole średniej należy założyć gimnazjum107, tzn. plac ćwiczeń fizycznych dla dzieci. Ten punkt, tak zaniedbany, jest według mnie najważniejszą częścią wychowania, nie tylko dla tworzenia temperamentów krzepkich i zdrowych, ale bardziej jeszcze dla celu moralnego, albo zaniedbywanego albo ziszczanego w drodze mnóstwa pedantycznych i czczych przepisów, co jest puszczaniem słów na wiatr. Nigdy nie przestanę powtarzać, że dobre wychowanie musi być negatywne. Zapobiegnijcie powstawaniu wad, a zrobicie dosyć dla cnoty. W dobrym wychowaniu publicznym środek do tego jest niezwykle prosty: ustawicznie zatrudniać dzieci, nie nudnymi naukami, których nie rozumieją i które zaczynają nienawidzić już dla tego samego, że zmuszają je do siedzenia na miejscu — ale ćwiczeniami, które są im miłe, zaspokajają potrzebę ruchu rozwijających się ciał, a mają dla nich urok, zasadzający się zresztą nie na tym tylko wyłącznie.

Nie powinno się pozwalać na to, by bawiły się oddzielnie, według swojej fantazji, ale trzeba, by bawiły się wszystkie razem i jawnie, tak by zabawy te przedstawiały zawsze jakiś cel wspólny, do którego by wszyscy dążyli i który by budził współzawodnictwo i rywalizację. Rodzice, przenoszący108 wychowanie domowe i wychowujący dzieci swe pod własnym kierunkiem, winni posyłać dzieci na te ćwiczenia. Wychowanie ich może być domowe i specjalne, ale ich zabawy winny być zawsze publiczne i wszystkim wspólne; nie chodzi tu bowiem tylko o to, by je zająć, by dać im krzepką budowę, by je uczynić zręcznymi i zgrabnymi, ale o to, by je przyzwyczaić od młodu do karności, do równości, do braterstwa, do współzawodnictwa, do życia na oczach swych współobywateli i do pożądania publicznej pochwały. Dlatego nagrody i odznaczenia powinni rozdawać zwycięzcom nie kierownicy ćwiczeń czy naczelnicy szkół według własnego uznania, ale sami widzowie przez aklamację według swego sądu; a można liczyć na to, że sądy te będą zawsze sprawiedliwe, zwłaszcza gdy się będzie dbało o to, by owe zabawy przyciągały publiczność, a więc gdy się je urządzi z pewną wystawnością i tak, by tworzyły widowisko. Należy przypuszczać, że wówczas wszyscy porządni ludzie i dobrzy obywatele będą uważali za obowiązek i przyjemność przypatrywać się tym zabawom.

W Bernie młodzi patrycjusze, wychodzący ze szkół, ćwiczą się w pewien szczególny sposób. Nazywają to „państwem zewnętrznym”. Jest to kopia w miniaturze wszystkich części składowych rządu republikańskiego: senat, avoyers109, urzędnicy, woźni, mówcy — sprawy, wyrokowania, uroczystości. „Państwo zewnętrzne” ma nawet swój mały rząd i pewne dochody; a ta instytucja, dozwolona i chroniona przez władzę zwierzchnią, jest szkółką mężów stanu, którzy kiedyś będą kierować sprawami publicznymi na tych samych stanowiskach, które naprzód zajmują w zabawie.

Jakikolwiek kształt otrzyma wychowanie publiczne, którego szczegółów tutaj nie przedstawiam, uważam za rzecz stosowną utworzenie kolegium z urzędników pierwszej rangi, które miałoby najwyższy zarząd wychowania, które mianowałoby, odwoływało i według swej woli zmieniało zarówno nauczycieli głównych i naczelników szkół — co sami także, jak powiedziałem, będą kandydatami na wysokie urzędy — jak i kierowników ćwiczeń, bo i tych zapał i czujność trzeba również pobudzać przez nadzieję na wyższe stanowiska, otwarte dla nich, względnie zamknięte, zależnie od tego, jak się wywiążą ze swego zadania. Ponieważ od tych zakładów zależy nadzieja republiki, sława i los narodu, wyznaję, że przypisuję im znaczenie, jakiego, ku memu zdziwieniu, nigdzie dotąd przyznać im nie pomyślano. Żal mi ludzkości, że tyle idei, według mnie dobrych i użytecznych, chociaż dałyby się w czyn wprowadzić, tak daleka odległość dzieli od tego, co się robi.

Zresztą ograniczam się tutaj tylko do dania wskazówek, ale to wystarczy tym, do których się zwracam. Te licho rozwinięte idee pokazują z daleka drogi, po których starożytni wiedli ludzi do tej dzielności duszy, do tej gorliwości patriotycznej, do tego szacunku dla zalet naprawdę indywidualnych — a niezwracania uwagi na