Uwagi o rządzie Polski - Jean-Jacques Rousseau (polska biblioteka online .txt) 📖

class="anchor" href="annotations.xhtml#annotation-142" id="anchor-142">142 stanowi tutaj wzór do naśladowania z powodu ułatwień, jakie przynosi. Byłoby rzeczą wygodną i łatwą prowadzić w każdym grodzie dokładny wykaz wszystkich szlachciców, którzy przy wymaganych warunkach mieliby przyznany wstęp i głos na sejmikach; wpisywano by ich do rejestru powiatowego, w miarę jak osiągają wymagany przez prawo wiek, a tych, których należałoby wyłączyć od udziału w sejmikach, wykreślano by, skoro tylko zasłużą na to, zaznaczając przyczynę wyłączenia. Na podstawie tych rejestrów, którym należałoby nadać charakter urzędowy, łatwo byłoby wyróżnić zarówno prawowitych członków sejmików, jak osoby uprawnione do wyboru na posła; a długość rozpraw na ten temat skróciłaby się znacznie.

To pewna143, że lepsza dyscyplina na sejmach i sejmikach byłaby rzeczą bardzo pożyteczną, ale — nigdy zbyt często tego powtarzać nie mogę — nie trzeba pragnąć równocześnie dwóch rzeczy przeciwnych. Dyscyplina jest dobrą rzeczą, ale wolność warta więcej, a im bardziej będziecie krępować wolność formami, tym więcej owe formy nastręczą sposobności do uzurpacji. Wszystkie formy, jakich użyjecie, by zapobiec rozluźnieniu porządku prawodawczego, jakkolwiek same w sobie dobre, zostaną użyte prędzej czy później na jego pognębienie. Wielkim złem są długie i próżne mowy, marnujące czas tak drogi, ale gorsze to, jeżeli dobry obywatel nie śmie mówić, gdy ma coś pożytecznego do powiedzenia. Skoro na sejmach tylko niektóre usta będą mogły przemawiać i skoro nie będzie im wolno powiedzieć wszystkiego, niebawem będą mówić to tylko, co może podobać się możnym.

Po przeprowadzeniu koniecznych zmian w mianowaniu na urzędy i w rozdawnictwie łask prawdopodobnie mniej będzie i mów próżnych, i pochlebstw, pod tą formą skierowanych do króla. Aby do pewnego stopnia usunąć zagmatwanie i plątaninę w słowach, można by przecież zobowiązać każdego mówcę do wygłoszenia na samym początku mowy wniosku, który zamierza postawić, a po przedstawieniu swych racji do podania ogólnych wniosków, tak jak to czynią prokuratorowie królewscy w sądach. Jeśliby to mów nie skróciło, przynajmniej powstrzymywałoby tych, którzy chcą mówić tylko dlatego, by nic nie powiedzieć i tracić czas na niczym.

Nie wiem dobrze, jaka jest forma ustanowiona na sejmach dla nadawania prawom sankcji, ale to wiem, że dla wyżej wymienionych powodów forma ta nie powinna być taka, jaka jest w parlamencie Wielkiej Brytanii; że senat w Polsce ma mieć władzę administracji, a nie prawodawstwa, że w każdej ustawodawczej sprawie winni senatorowie głosować tylko jako członkowie sejmu, a nie jako członkowie senatu, i że należy zliczać razem głosy pojedyncze, w obu izbach oddane. Prawdopodobnie stosowanie liberum veto przeszkodziło przeprowadzeniu tego rozróżnienia, ale będzie ono konieczne po zniesieniu liberum veto, a to tym bardziej, że izba posłów straci przez to olbrzymią korzyść; nie przypuszczam bowiem, by senatorowie, a tym mniej ministrowie, mieli kiedykolwiek udział w tym prawie. Veto posłów polskich przedstawia veto trybunów ludu w Rzymie: otóż ci nie wykonywali tego prawa w charakterze obywateli, ale w charakterze przedstawicieli ludu rzymskiego. Zniesienie liberum veto stanowi zatem stratę jedynie dla izby posłów, a senat, nic na tym nie tracąc, tym samym zyskuje.

Ustaliwszy to, widzę w sejmie wadę, którą należy naprawić, mianowicie, że liczba senatorów dorównuje prawie liczbie posłów, przez co senat wywiera zbyt wielki wpływ na obrady i dzięki swemu znaczeniu w stanie rycerskim łatwo może pozyskać tę małą liczbę głosów, jakiej mu potrzeba, aby zawsze utrzymać przewagę.

Mówię, że to jest wada, albowiem senat, będąc osobnym ciałem w państwie, ma z konieczności, jako grupa, swoje interesy odrębne od interesów narodu, a te odrębne interesy mogą być nawet pod pewnymi względami przeciwne interesom narodu. Otóż prawo, będąc jedynie wyrazem woli powszechnej, jest wypadkową wszystkich poszczególnych interesów, skombinowanych i przez swą rozliczność zrównoważonych; ale interesy grupy ważące nazbyt wiele zwichnęłyby równowagę i dlatego nie powinny być kładzione na szalę zbiorowo. Każda jednostka powinna mieć głos; żadne ciało zbiorowe, jakiekolwiek by ono było, głosu mieć nie powinno144. Otóż gdyby senat ważył w sejmie zbyt wiele, nie tylko wnosiłby tam własny interes, ale sprawiłby, że ten jego interes stałby się przeważającym.

Przeciw tej wadzie samo przez się nasuwa się lekarstwo: powiększenie liczby posłów; lękam się jednak, by to nie spowodowało zbyt wielkiego poruszenia w państwie i nie zbliżyło się zanadto do demokratycznego zgiełku.

Gdyby stanowczo trzeba było zmienić stosunek, wolałbym, zamiast powiększyć liczbę posłów, zmniejszyć liczbę senatorów. I w gruncie rzeczy, skoro na czele każdej prowincji stoi wojewoda, nie widzę, na co potrzebni są jeszcze kasztelanowie145. — Ale nie traćmy z oczu ważnej zasady, by nic nie nie zmieniać bez koniecznej potrzeby, ani dla usuwania, ani dla dodawania.

Według mnie, lepiej jest mieć radę mniej liczną, a zostawić więcej wolności tym, którzy ją tworzą, aniżeli powiększać liczbę jej członków, a krępować wolność rozpraw, jak to zawsze musi się robić, gdy liczba ta staje się za wielka. Do czego dodałbym jeszcze — jeśli wolno przewidywać zarówno dobro, jak zło — że należy unikać tworzenia sejmu tak licznego, jak liczny być może, a to by nie pozbawiać się możności dopuszczenia do sejmu, bez wywołania zamieszania, nowych posłów, jeśli kiedy dojdzie się do uszlachcenia miast i do wyzwolenia poddanych, jak tego życzyć należy dla siły i szczęścia narodu.

Szukajmyż więc na innej drodze środka dla zapobieżenia tej wadzie tak, by o ile możności jak najmniej zmian trzeba było przeprowadzać.

Wszystkich senatorów mianuje król, wskutek tego są oni jego ludźmi; nadto senatorowie są dożywotni i z tego tytułu tworzą ciało niezależne tak od króla, jak od stanu rycerskiego, ciało mające swoje odrębne interesy i dążące do uzurpacji. A nie należy mi tutaj zarzucać sprzeczności dlatego, że przyjmuję senat za ciało odrębne w Rzeczypospolitej, chociaż go nie przyjmuję za stan będący częścią składową Rzeczypospolitej — bo to są całkiem różne rzeczy.

Przede wszystkim należy odebrać królowi mianowanie senatu, nie tyle z powodu władzy, jaką stąd nad senatorami zachowuje, a która może być niewielka, ile z powodu władzy, jaką ma nad tymi wszystkimi, którzy dążą do godności senatora, a przez nich nad ogółem narodu. Poza tym, że zmiana ta oddziała na ustrój, wyniknie z niej nieoceniona korzyść, polegająca na stłumieniu u szlachty dworackiego ducha, a zastąpieniu go duchem patriotycznym. Nie widzę w tym nic niekorzystnego, by senatorów mianował sejm, a widzę owszem wiele dobrego, aż nadto zrozumiałego, bym to potrzebował szczegółowo określać. To mianowanie można od razu w sejmie uskuteczniać albo naprzód na sejmikach, w formie przedstawienia pewnej liczby osób na każde wakujące miejsce w danych województwach. Z tych kandydatów sejm wybierałby senatorów albo też spośród nich wybierałby mniejszą liczbę, a można by pozostawić jeszcze królowi prawo wybierania z tej liczby senatorów. Ale — żeby od razu wziąć sposób najprostszy — dlaczegóż by każdy wojewoda nie miał być wybierany ostatecznie przez sejmik swojej prowincji? Jakąż to niekorzyść dostrzeżono w wyborze przez sejmiki wojewodów połockiego, witebskiego i starosty żmudzkiego146 i jakież by zło w tym było, gdyby przywilej tych trzech prowincji stał się prawem ogólnym wszystkich? Nie traćmy z oczu znaczenia, jakie ma dla Polski zwrócenie konstytucji w kierunku formy federacyjnej, celem usunięcia o ile możności zła, związanego z wielkością, a raczej z rozległością państwa.

Po wtóre: osłabicie znacznie interes senatu, jako grupy dążącej do uzurpacji, jeśli przeprowadzicie to, by senatorowie nie byli dożywotni. To przedsięwzięcie ma jednak swoje trudności: naprzód dlatego, bo ciężką jest rzeczą dla ludzi przyzwyczajonych do zarządzania sprawami publicznymi, gdy widzą się nagle bez własnej winy zepchniętymi na stanowisko osób prywatnych; następnie, bo stanowiska senatorskie łączą się z tytułami wojewodów i kasztelanów i z przywiązaną do nich władzą miejscową, a ustawiczne 1 przechodzenie tych tytułów i tej władzy na coraz to inne jednostki wywołałoby nieporządek i niezadowolenie. Wreszcie czasowość ta nie może obejmować biskupów, a może nie powinna obejmować ministrów, bo ich stanowiska wymagają szczególniejszych talentów i nie zawsze jest łatwo dobrze je sprawować. Jeśliby sami tylko biskupi byli dożywotni, wzmógłby się znacznie autorytet duchowieństwa, już i tak zbyt wielki; a ważne jest, by ten autorytet został zrównoważony przez senatorów, którzy byliby dożywotni tak jak biskupi i którzy nie więcej niż oni obawialiby się utraty swych stanowisk. Oto co bym obmyślił dla zapobieżenia tym różnym stronom ujemnym: chciałbym, by stanowiska senatorów pierwszego rzędu nadal pozostały dożywotnie. Zaliczając do nich, prócz biskupów i wojewodów, wszystkich kasztelanów większych, byłoby 89 senatorów stałych.

Co się tyczy kasztelanów mniejszych, chciałbym, żeby wszyscy byli czasowi, bądź to na przeciąg dwóch lat, tak by każdy sejm dokonywał nowych wyborów, bądź na dłużej, jeśliby to uważano za stosowne; żeby jednak zawsze ustępowali ze swoich stanowisk za nadejściem terminu — przy czym sejm mógłby na nowo wybrać tych, których chciałby zatrzymać, na co pozwoliłbym, ale tylko przez pewną ilość razy, stosownie do projektu, który poniżej będzie można znaleźć.

Przeszkoda z racji tytułów byłaby słaba, bowiem tytuły te, niedające żadnych prawie innych funkcji prócz zasiadania w senacie, można by znieść bez wszelkiej niedogodności, a zamiast kasztelanami mniejszymi mogliby się tytułować senatorami-posłami. Ponieważ w następstwie reformy senat, wyposażony we władzę wykonawczą, byłby stale zebrany w pewnej liczbie swych członków, pewna stosunkowa liczba senatorów-posłów byłaby również obowiązana do obecności w senacie w porządku kolejności. — Ale nie idzie tutaj o tego rodzaju szczegóły.

Dzięki tej zaledwo wyczuwalnej zmianie kasztelanowie ci albo senatorowie-posłowie staliby się także przedstawicielami sejmu, przeciwważącymi ciało senatu i wzmacniającymi stan rycerski na zgromadzeniach narodu; tak, że senatorowie dożywotni, aczkolwiek wzrośli we władzę zarówno dzięki zniesieniu veta, jak uszczupleniu władzy królewskiej i władzy ministrów, wtopionej po części w ciało senatu, nie będą jednak mogli zapewnić przewagi w senacie interesowi senatu jako grupy; a senat, złożony w ten sposób w połowie z członków czasowych, w połowie z członków dożywotnich, będzie zbudowany, jak tylko można najlepiej, by stać się władzą pośredniczącą między izbą posłów a królem, będąc równocześnie dostatecznie spójnym, by kierować administracją, i dostatecznie zależnym, by zachować uległość wobec praw. Ta zmiana wydaje mi się dobra, bo jest prosta, a bardzo skuteczna.

Jest propozycja, by w celu zmniejszenia nadużyć veta liczyć głosy nie według posłów, ale według województw147. Dobrze trzeba się zastanowić, zanim się przyjmie tę zmianę, chociaż ma ona swoje korzyści i sprzyja formie federacyjnej. Głosy wzięte w masie i kolektywnie nie padają tak wprost ku ogólnej korzyści, jak głosy wzięte oddzielnie, według jednostek. Bardzo często będzie się zdarzać, że wśród posłów jakiegoś województwa jeden z nich na osobnej naradzie uzyska wpływ na innych i pozyska dla swojego zdania większość, której by nie miał, gdyby każdy głos pozostał samodzielny. W ten sposób korumpujący będą mieli mniej do roboty i lepiej będą wiedzieli, do kogo mają się zwracać. Poza tym lepiej będzie, jeśli każdy poseł za siebie będzie musiał odpowiadać przed swym sejmikiem, tak by nie mógł wymawiać się innym, by nie pomieszano niewinnego z winnym i by sprawiedliwości łatwiej stało się zadość. Nasuwa się wiele argumentów przeciw tej formie, która bardzo rozluźniłaby wspólne węzły i mogłaby narazić państwo na podzielenie się przy sposobności każdego sejmu.

Uzależniając bardziej posłów od instrukcji i mocodawców, zyskuje się mniej więcej tę samą korzyść, bez żadnej niekorzyści. Prawda, że przy takim założeniu głosowanie odbywałoby się nie pisemnie, ale ustnie, tak by postępowanie i opinia każdego posła w sejmie były znane i by za nie odpowiadał on sam osobiście. Skoro jednak sprawa głosowania należy do tych, które roztrząsnąłem z największą starannością w Umowie społecznej148, przeto149 zbyteczne, bym się tu powtarzał.

Co się tyczy wyborów, to może z początku napotka się na pewne zamieszanie przy mianowaniu na każdym sejmie równocześnie tylu senatorów-posłów i w ogóle przy wyborach wielkiej liczby spomiędzy jeszcze większej liczby, które to wybory powtórzą się jeszcze czasem w projekcie, jaki zamierzam zaproponować; ale wprowadziwszy w tej sprawie głosowanie pisemne, można by łatwo uniknąć tego zamieszania, posługując się drukowanymi i numerowanymi kartkami, rozdawanymi wyborcom w przeddzień wyborów, a zawierającymi nazwiska wszystkich kandydatów, spośród których wybór ma być dokonany. Nazajutrz wyborcy przychodziliby kolejno składać wszystkie swoje kartki w koszyku, oznaczywszy każdy na swojej tych, których wybiera, względnie tych, których wyklucza, stosownie do pouczenia umieszczonego w nagłówku kartek. Zaraz wobec zgromadzenia sekretarz sejmu odczytywałby te kartki, przy asystencji dwóch innych sekretarzy ad actum150, mianowanych na miejscu przez marszałka spośród obecnych posłów. Dzięki tej metodzie postępowanie stałoby się tak krótkie i proste, że bez rozpraw i hałasu w ciągu jednego posiedzenia uzupełniłby się cały senat. Prawda, że potrzeba by ponadto przepisu o sposobie ustalania listy kandydatów, ale ta rzecz znajdzie się jeszcze na właściwym miejscu i nie będzie pominięta.

Pozostaje jeszcze mówić o królu, który przewodniczy sejmowi i który na mocy swego stanowiska winien być najwyższym wykonawcą praw.