Woyciech Zdarzyński, życie i przypadki swoje opisuiący - Michał Dymitr Krajewski (gdzie czytać książki online .txt) 📖

przódków iest ustawą chwalebną, ale w tym nie dał się przekonać, aby uszanowanie, które czyniemy synowi, dlatego że miał oyca cnotliwego człowieka, było zachęceniem do cnoty. Szczycić się z cudzey sławy poczytał za próżność i za rzecz równie godną śmiechu, iak gdyby posąg ożywiony szczycił się z umieiętności tey ręki, która go zrobiła. „Chwała — mówił — iest iak cień142, która chodzi za ciałem maiącym z przeciwney strony iasność nieśmiertelnych czynów. Z odmianą ciała cień oraz staie się odmienną. To, co u was chlubą, iest dla nas wielkim ciężarem. Potomek biorąc na siebie imię przodków swoich, bierze oraz powinność, aby czynów ich nie skaził i własnemi zasługami starał się im wyrównać”.

Te uwagi starca poczytałem nayprzód za skutek nieumieiętności, ale mimo prostoty, która się wydawała w obyczaiach i sposobie myślenia tego narodu, zdziwiłem się, widząc nauki znacznie rozkrzewione.

Mądrzy ludzie są u nich w wielkim poważaniu; ale tę mądrość w ten czas im przyznaią, gdy łączą naukę z roztropnością i cnotą. Jeden z takich uczonych mimo cnotliwego życia i wielkiey nauki, wymazany był przy mnie z liczby ludzi mądrych, dlatego iż cały swóy maiątek marnie utracił, bo u Sielan nie iest to roztropnością, gdy kto więcey wydaie, iak może mieć intraty143. Drugi chociaż miał i naukę, i roztropność, za to iednak, że kłócił obywatelów szachrami, co u nas zowią niektórzy facyendą144, wysłany był do Magaty, bo zakłócić cudzy maiątek iest w zdaniu cnotliwych niemałym występkiem.

Naród ten naywiększe staranie swoie łoży około wychowania młodzieży. W początkach przebywania mego w Sielanie, gdy mi się przykrzyła ręczna praca, do którey od młodych lat nie byłem przyuczony, oświadczyłem Satumowi, iż chętnie bym się podiął być nauczycielem kraiowey młodzieży.

„Przyiacielu! — rzekł do mnie Starzec. — Wieszże, iż ta praca iest nayciężaza ze wszystkich? Trzeba bydź145 oycem dziecięcia, aby miłość, którą natura wpaia w serca rodzicielskie, przemogła nad chęć wolności, która nam iest wrodzona. Nie ma takiego na świecie, aby umiał wyręczyć miłość rodziców, a ieżeli by się znalazł, nie ma takiey nadgrody, która by wyrównała tey iego ofierze. Prawodawstwo nasze, gdy komu przyznaie tytuł oyca, wkłada zaraz na niego ten obowiązek, aby go próżno nie nosił. Nie ma zwyczaiu w kraiu naszym, aby powierzać dzieci przychodniom z obcey krainy; a ieżeli los uczyni które sierotą, naród bierze ie za swoie i wyznacza mu takich nauczycielow, którzy by w czasie swoim mogli się sprawić za iego postępki”.

To dało okazyą, iż mię zapytał Satumo o edukacyi, którą daiemy młodzieży naszey. Powiedziałem mu: iż słabe zdrowie matek szlachetnego urodzenia nie pozwala im, aby karmiły dzieci swoie własnemi piersiami; że to staranie zdaią na kobiety, które częstokroć z rozpusty stawszy się matkami, z potrzeby handluią pokarmem; iż zwyczay iest u nas dusić peluchami dzieci, aby ie czynić słabemi i ułomnemi; iż ie każemy kołysać, gdy płaczą, aby potym146 cierpiały zawrot głowy i słabość nerwów mózg składaiących; iż ie wodziemy na paskach, aby sił nie miały w nogach i przez nieostrożność piastunek tłukły swoię głowę; iż ie straszemy upiorami, bobem, kominiarzami, dziadami, aby im to sen przerywało i czyniło ie lękliwemi na całe życie; iż na koniec iako karmienie i wychowanie, tak i edukacyą zdaiemy częstokroć na przychodniów, którzy się naymuią za pieniądze, aby ie uczyli tego, co się im w dalszym życiu na nic nie przyda. A gdy podrosną wysyłamy ie za granicę, aby zepsuwszy obyczaie, nauczyły się śmiać z ziomków, ganić swóy rząd, religią i powracały zarażone szkaradną chorobą, trwonić maiątek i bydź147 nieużytecznemi oyczyznie.

Satumo, aby mi dał poznać, iakie wychowanie bierze młódź sielańska, wprowadził mię do kilku domów, gdzie, iak uważałem, naywiększe staranie około dzieci było poruczone matkom. Te na kształt Lacedemonek naszych, w cnocie, pracy, oszczędności i przywiązaniu do swego kraiu wychowane, zaszczepiaią też148 przymioty w sercach dzieci swoich, nie tak słowy, iako przykładem.

Gdy dziecię da kilkakrotne dowody, iż nieodrodne iest od rodziców swoich, stawią ie przed zwierzchnością kraiową, aby ta uznała, ieżeli ma zdatność do nauk. A gdy się pokaże, iż mimo cnot, które ie zalecaią, nie ma od natury daru roztropności, zostaie bez nauki, aby ta bardziey ieszcze głowy mu nie zamąciła; o to się tylko staraią na ten czas rodzice, aby syn ich został poczciwym człowiekiem.

Córki ich, nie znaiąc tych wszystkich wymysłów, które my nazywamy pięknością, miałyby to za oszukanie, gdyby sobie która twarz malowała. Nie stoiąc o to, aby im mówiono: iż maią szczupłe usta, szczupły stan, szczupłą rękę, szczupłą nogę, nie ściskaią z przysadą149 warg, gdy się śmieią albo co mówią, nie wpadaią w suchoty z noszenia ciasnych sznurowek, nie są tak słabe w rękach iak damy nasze, i nie schną im tak nogi iak modnym damom chińskim. Zamiast przymiotów rozumu, staraią się kształcić serce przez czułość nad nędzą bliźniego, słodycz i inne cnoty; a zamiast muzyki i tańca uczą się gospodarstwa, powinności żon dobrych i obowiązku matek w miłości i cnocie dzieci swoie wychowuiących.

Sielanie, nie chcąc, aby im żony wyrzucały, iż maiątek, który posiadaią, winni są ich posagowi, a dla tey przyczyny, aby śmieley ruynowały mężów, nie biorą nic po żonach. Każda, iak owa Lacedemonka zapytana od posażney niewiasty ateńskiey, co by przyniosła mężowi w posagu? z tym się poszczycić może, iż mu przynosi poczciwość150. Dlatego też może kobiety sielańskie nie znaią wielu przywar, które upatrywałem w tey płci wychowaney innym sposobem. Żadna nie przenosi się nad drugą, nie ma lekkomyślności, próżnowania, fałszu, obmowy, ale przeciwnie rządność, praca i inne cnoty są ich rozumem, urodą i posagiem.

Gdy im natura przyzna imię matek, nie noszą ie próżno, zdaiąc na naiemników staranie około płodu swego. Suszyć ten pokarm, który im nienadaremnie przychodzi, miałyby sobie za niesprawiedliwość, pokrzywdzaiącą ich cnotę. Każda i instynktem natury, i przykładem bydląt, i powinnością stanu przekonana o tym, iż pokarm ten iest własnością iey płodu, ma sobie za naymilsze ukontentowanie, gdy dziecię swoie przytula do piersi; a natura nie znayduiąc w rozrządzeniach swoich przeciwieństw, które pochodzą z wymysłow, utrzymuie im zdrowie, siły, płeć i zdatność do dalszego płodu. Dzieci ich są zdrowe i z pokarmem przyimuią od matek ich cnotliwe skłonności. Umacniać zawczasu ich siły, dźwigać proporcyonalne ich mocy ciężary, trafiać, rzucaiąc z ręki do celu, i to wszystko, co my zowiemy wychowaniem fizycznym, a o co mniey dbamy, będąc w tym narodzie naypotrzebnieyszą cząstką wychowania młodzieży, iest powinnością matek.

Płeć ta iest u Sielan szkołą płci męskiey i nauczycielką cnoty. Gdy co zdrożnego widzieć się da w obyczaiach tego narodu, rządca zaczyna reformę od poprawy kobiet, pewny, iż te, wpływaiąc we wszystko przez ścisły związek miłości, nayskuteczniey przykładem swoim odwrocą. Z tey przyczyny żony sielańskie są w wielkim poszanowaniu u mężów, bo cnota kochać się zawsze każe, a tym bardziey ieszcze, gdy do niey wiąże się skłonność natury.

Mimo wszelkiey łatwości zerwania związku stanu małżeńskiego nie widać iednak tyle między niemi rozwodów, ile się widzieć daie u nas. Małżeństwo, które cnota i wspolna miłość iednoczy, nie tak łatwo się rozprzęga iak to, które dziwactwo, płochość albo interes koiarzy. Jeżeli iednak sprawiedliwe przyczyny wyciągaią tego, aby się rozłączyła para, to nie pierwey przychodzi do skutku, aż los dzieci (ieżeli iakie były) zostanie zabezpieczony. Kray, biorąc te sieroty w swoią opiekę, nie dopuszcza tego, aby dogodzenie rodzicom czyniło dzieci nieszczęśliwemi.

Małżeństwo Sielan iest dochowaniem nienaruszoney wierności. Młodzież, nie będąc ofiarą, iak częstokroć u nas, interesu rodziców, imienia, krewnych i maiątku, niezepsuta wolnością życia, wchodzi w związki małżeńskie iak tylko wiek i natura czyni ią do tego zdatną. Dla tey też przyczyny nie znaią w tym kraiu tego, co my nazywamy dziećmi nieprawego łoża. A ieżeliby się zdarzył taki niewidziany dotąd przypadek, rodzice, a nie płód ich niewinny, powinni nosić na sobie hańbę tey niesławy, którą my przywiązuiemy do nieszczęsnego owocu ich rozpustney uciechy.

Jako wychowanie młodzieży, tak i nauki Sielan inny maią zamiar iak u nas. Naypierwszą umieiętnością iest u nich rolnictwo i wychowanie bydląt domowych. Gdy młodzież pozna potrzebę tych dwóch umieiętności i według sił swoich czyni w nich znaczny postępek, zaczyna się uczyć: czytać, pisać i rachować, a kończy na tym, co przestało być u nich potrzebą.

Teologia ich, nie ma takich in folio traktatów iak nasze O siedmiu skrzydłach Herubinów, ale treść iey zależy151 na tym, aby poddać rozum pod niedościgłość taiemnic.

Fizyka u Sielan nayobszernieyszą umieiętnością, zamykaiącą w sobie rolnictwo, historyą naturalną zwierząt potrzebnych, ogrodnictwo, poznanie ziół leczących rany i kunszta potrzebne do życia wygodnego. Fizycy ich inaczey myślą iak nasi. Nie chcąc dać fałszywey przyczyny iakowey rzeczy, wyznaią po prostu, że iey nie wiedzą.

Logika przychodzi im z laty i rozsądkiem: bez pomocy tych dwóch rzeczy wszystkie ustawy iey maią za mniey potrzebne. Dzieci słuchaiąc, iak rodzice o każdey rzeczy daią zdanie swoie, naśladuią ie, gdy rzecz tak dobrze poymą iak i oni, chociaż nie znaią sposobu zbiorowego i rozbiorowego.

Etyka, czyli umieiętność moralna, iest u nich bardzo krótka. O to się naywięcey staraią, aby dobrze czynić. Ten, który by napisał xiążkę moralną, a przekonano go, iż inaczey czyni, iak pisał, uznany bywa za impostora152; każą mu, aby myśli iego zgadzały się z sercem, a dobre życie maią za naylepszą xiążkę.

Matematyka ich składa się z arytmetyki zawieraiącey w sobie potrzebny rachunek, bez ułomków decymalnych i logarytmów wstaw stycznych i siecznych153. Z geometryi praktyczney nie więcey iak szesnaście propozycyi teorycznych maiącey, z statyki, mechaniki i hidrauliki154. Umieiętność rzucania kul, bomb, kartaczów, sypania bateryi, aby z nich zabiiać ludzi, wyrzucania na powietrze murów z mieszkańcami, palenia i rozrzucania domow iest u nich zbrodnią, nie umieiętnością.

Leczenie chorób iest im nieznaiome. Naród ten, nie iedząc w ten czas, kiedy mu się nie chce, ani piiąc, kiedy nie ma pragnienia, nie znaiąc oprócz tego trunków zapalaiących, potraw korzennych i życia nieczynnego, nie potrzebuie proszków ani mixtur z zioł, kruscow, żywic, oleiow, skorup, soli, kory drzew, ryb, wężów, żab chrapowatych, paiąków i exkrementu. Śmierć iest u nich skutkiem starości; żyć przestaią iak świeca, która gaśnie, gdy się wypali.

Umieiętność prawa iest u nich nierównie krótszą umieiętnością, iak u nas. Nie uczą się tych wszystkich kontradykcyi praw wzaiemnie się kassuiących, które są wybiegami dla jurystów, aby zyskali za to, iż sprawiedliwość przeciągną; a nieczęsta odmiana w rządzie mało im natworzyła ustaw. Zdziwił się Satumo, gdym mu powiedział, iż potrzeba u nas czasu długiego na to, aby kto umiał prawo natury, prawo narodów, prawo polityczne, prawo cywilne, prawo kanonicze, prawo woyny, prawo rzymskie, xięgę Justyniana, prawo zwyczaiowe; a wzdrygnął się, gdym mu powiedział, iż za czasów naszych nastało prawo przemocy, którym silnieyszy wyrywa wszystko słabszemu. Prawo ich iest w ięzyku kraiowym, aby ie wszyscy czytali. Młodzież, znayduiąc w nim tak słodką wymowę iak my w stylu Doświadczyńskiego, oprócz potrzeby czyta z ukontentowaniem155.

Wymowa iest u Sielan tak naturalna, iak była niegdyś u Lacedemończyków. Staraią się bardziey o myśli niż o słowa. Nie znaią antonomazyi, diasyrmu, synekdochy, których mię uczono w Sączu, ale tego tylko używaią, do czego ich sama natura sposobi. Uczą się od dzieciństwa dobrze mówić. Jednakże błędy przeciwko mowie nie tak ostro karzą, iak mnie karano w szkołach albo iak w Lacedemonie, gdzie pozwalano kradzieży, a bito za solecyzm156.

Poezya Sielan iest na kształt poezyi naszey orygentalney157, maluiąca naturę tak żywo, iż zdaie się czytelnikowi, iakoby patrzał na to, co opisuie poeta. Dlatego pienia ich są po większey części oryginalne. Opisuiący łąkę, która się u nas śmieie, strumyk, który ucieka, wzgorek, który się podnosi, nie piszą tego w izbie, ale iak Joung o śmierci pisał w grobie, tak ci przenoszą się na te mieysca, aby w nich zawsze coś nowego upatrywali. Gdy komu powiedzą, iż wiersz iego nudzi, przestaie bydź158 poetą. Wolno mu iednak pisać wiersze, byleby ich nikomu nie czytał. Zamiast baiek o wszetecznym Jowiszu, o niepolitycznym Sterkucyuszu i Krepitusie, maią swoią mitologią, która im przywodzi na pamięć sławnych bohatyrów Sielany.

Muzyka iest u nich zabawą, nie umieiętnością. Nie czyni takiego skutku na ich umyśle iak nasza woyskowa, która w takt prowadzi ludzi, aby ich zabiiano.

Geografia zależy159 na tym, aby każdy Sielanin znał dobrze rozległość gruntu i własność, którą posiada. Gdy to pozna, stara się potym160 wiedzieć, co kray cały zamyka w sobie; a ta nauka iest tak obszerna, iż nikt w niey dosyć się wyćwiczyć nie potrafi. Dlatego byłoby to u Sielan wielką nieroztropnością, gdyby kto, nie znaiąc swego kraiu, chciał odwiedzać cudze.

Historya iest u nich pamięcią ludzi cnotliwych, niemaiąca w sobie tak nieprzerwaney genealogii iak u nas złych i dobrych monarchów albo tych bohatyrów, którzy się rzezią i klęskami wsławili. Każdy obywatel iakiegokolwiek stanu i urodzenia ma prawo, aby imie iego w xiędze nieśmiertelności zapisane było. Ci, którzy kiedy zdradzili oyczyznę, zaprzedali siebie i ziomkow, zakłócili cudzy maiątek... oprócz wzgardy za życia, tę karę po śmierci odnoszą, iż imiona ich są na zawsze wymazane z pamięci. Historycy sielańscy nie rozwodzą się nad wyprowadzeniem początku narodu swego, aby mu przyznali dawność i pierwszeństwo; wiedząc, iż nieumieiętność pisania była przyczyną wielu baiecznych powieści, zaczynaią dzieie swoie od późnieyszych czasów i to się tylko staraią, aby