Murdelio - Zygmunt Kaczkowski (czy można czytać książki w internecie za darmo .txt) 📖

z nich chowają się jeszcze dzisiaj, a lubo już tak podupadły, że tylko na jednej albo na kilku wioskach siadują, to jednak znajdą się u nich dowody na to, czym ich przodkowie bywali dawniej i kędy były ich dziedzictwa granice. Ile mnie jest wiadomo, to najdawniejszymi rodami w tych górach są: Urbańscy, Karszniccy, Osuchowscy, Troskulascy i Wisłoccy. Późniejszymi czasy przyszli dopiero z Węgier Balowie i wciąż ziemie kupując a bogato się żeniąc, do wielkiej powagi tu przyszli, a nawet i owych starodawnych przyćmili, bo najdują się i w senacie, i na kasztelaniach drążkowych, i podkomorstwach bardzo gęsto. Bobowscy zaś, Strzeleccy, Krajewscy, Górscy to już późniejsi, ale za to znowu od nich dawniejsi Laskowscy, którzy idą od Oświecimów, i Konarscy. Jakoż piękne miejsce zajmują Bukowscy z Nozdrca i Bukowa, Trzcińscy z Dynowa, Żurowscy z Rączyn, Nowosielscy z Wojtkowy, Chojnaccy ze Strwiążyka, Dydyńscy z Sielnicy i Witryłowa, Łazowscy z Dydni; dalej Tarnowieccy, Łaszewscy, Walewscy i Zarembowie, na koniec Pieniążkowie, którzy z krakowskiej, Wiktorowie z sądeckiej, Brześciańscy z Rusi Czerwonej, Gniewoszowie z przemyskiej, Łosiowie z halickiej ziemi, a Jordanowie znad Wisły tutaj pozachodzili, gdzieś aż około pierwszego najazdu Szwedów na Polskę. Że nie wspominam o znakomitszych tej ziemi domach, jako o dawno wygasłych już Kmitach i dziś żyjących Krasickich i Stadnickich, którzy, lubo tutaj niektóre ziemie posiadali, jednak pierwsi mając Krasiczyn, drudzy Łańcut kolebkami swych rodów i mieszkając już prawie w senacie, raczej do całej Rzeczypospolitej należą i w komput93 prowincjonalnej szlachty nie wchodzą. Na dowód starożytności owych rodów szlacheckich, o których najpierwej wspomniałem, nie tylko służyć mogą niektóre dokumenta i pamiątki, które się pomiędzy potomkami przechowały, ale głównie podania, które się w ich ubogich dziś dworkach razem ze starymi Bibliami i kronikami pielęgnują. Do niektórych imion przywiązane są odwieczne, a czasem bardzo piękne powieści, które jawnie świadczą o ich najdawniejszym pochodzeniu i owym, dziś już wyziębłym, znaczeniu, którego dawnych czasów zażywały. Przodek pomiędzy nimi wszystkimi trzyma ród starodawny Urbańskich, o których to powiadają: praszczur ich w prostej linii, który żył za króla Bolesława Chrobrego, a jeszcze wedle ówczesnych obyczajów się inaczej nazywał, był okrutnie bitnym rycerzem i mając własną na swoim sumpcie94 utrzymywaną chorągiew, całe życie trawił na wojnach. Owoż, kiedy Bolesław król wojnę miał z Rusinami, ów Urbański przyszedł mu ofiarować swój sukurs95 i wyćwiczonym żołnierzem swoim tak potężnie Rusinów gromił, że aż sobie szacunek, a potem i przyjaźń królewską pozyskał. Owoż, kiedy się Polacy z Rusinami spotkali nad Bugiem i wielką bitwę im dali, jakoś szczęście poszło na stronę nieprzyjacielską; Urbański jednak przytomności nie tracąc, a widząc, w którym miejscu najgroźniej nieprzyjaciel prze, kiedy tam wytnie ze swoimi, zaraz też i szala szczęścia przeważyła się na stronę naszą, a Bolesław król po staremu ze zwycięstwem odeszedł. Urbańskiemu jednak za owo męstwo dał taki przywilej, żeby szedł tutaj w te góry i ile sobie ziemi mieczem zdobędzie, tyle jej może posiąść dla siebie i potomków swoich. Otóż on, jak tu wpadł, to całą przestrzeń, co to dziś nazywają za Chwaniowem, od samego Przemyśla i Dobromila po prawym brzegu Sanu, aż po dzisiejsze Lesko i Ustrzyki, zabrał i opanował. Wielkie miał tedy państwo ten rycerz, a chociaż potem dużo ziemi od jego potomków poodpadało i snadź pomieniali za inne, to jednak tej familii fortuna tutaj przez długie czasy największą była, a za mojej pamięci jeszcze do Urbańskich w samym Sanockiem należało do kilkudziesiąt wsi; ale służbę około Rzeczypospolitej nigdy inaczej nie odbywali, jeno z żelazem w ręku, a do wysokich urzędów się nie pięli, bo już taki był obyczaj w ich rodzie. Co nawet bardzo pięknie za nimi świadczy, bo owe parcie się do zaszczytów i urzędów, to zawsze pokazywało się, że to jeno była żądza starostw, intrat96 lub władzy w celach jakich partykularnych97. Otóż to tak było, mospanie — kończył pan Błoński — i tak się ma rzecz z owym szlachectwem sanockim; gdzie zaczepisz, mospanie, to czy będzie fortuna, czy nie, ale krew pewnie jest.

Z wielką uwagą słuchałem tych pana chorążego powieści, które jeszcze dalej ciągnął, bo jako tak stary człowiek, każdy prawie ród na palcach znał. I dawniej to jakoś u wszystkich pierwsza była rzecz, ażeby i swój ród, i sąsiadów dobrze znać i stąd zawsze wiedzieć, co się komu należy. Za moich czasów dopiero, kiedy ludzie poczęli się filozofią bawić, a rozum nad dawne zwyczaje wynosić, dopiero i tamto wszystko wzięło w łeb, a dziś niejeden już może nie wie, jaki i był jego dziad.

Otóż nasłuchawszy się wielu ciekawych rzeczy od pana chorążego i wszystko to sobie pięknie w głowie rozważywszy, wróciłem z postanowieniem puszczenia się trochę w świat, a kiedy by Bóg dał, to i poszukania sobie żony w jakim uczciwym domu szlacheckim. Dopieroż począłem sobie roić po głowie: jaki wóz wezmę w tę podróż? jakie konie? jak sobie ludzi ubiorę? w którą udam się stronę? Ot! Jak to u młodych bywa zwyczajnie. Ale to człowiek tak, a Pan Bóg inak. Jednego dnia, kiedym ani pomyślał o tej podróży i w mróz trzaskający, że aż gonty pękały na dachach, krzątam się koło śpichrza, patrzę, sunie Mazur z kobiałką na plecach i z listem za wstążką od kapelusza, a zziąbł jak lód.

— Pochwalony.

— Na wieki. A skąd to?

— Z Kosyc.

— Od kogo?

— Od Konopki.

— Od Konopki! — zawołałem. — A cóż to, Konopka twój brat?

— A widzi, tak go wołają.

— Co widzi? Co wołają? Przecie to twój pan.

— A ino.

— No to kiedy ino, to mówże „pan”.

— Jj! To ta wszyćko jedno, jegumość, bom straśnie zziąb.

— A żebyś i zamarzł, to jeszcze oddaj, co się komu należy.

— Jj! On ta na to nie dba, będzie on i tak panem.

— No to pewna, że będzie! — i wziąłem list od Mazura; a kazałem go dobrze paść i poić, żeby tam między Mazurami nie nagadał, że tu nie dosyć, że zimno, ale jeszcze głód. Otóż Konopka pisał mi tak:

„Kochany bracie! Żenię się, przyjeżdżaj, bo zaraz ślub. Twój sługa i brat. Konopka ręką swą”.

No! — pomyślałem. — Jeno by im nagrobki dać pisać tym Mazurom! Jak pałką uciął, taki list. Nie darmo to mi o nich mówił pan Urbański, że leniwi. Żeby choć był napisał, kiedy ten ślub? W jakiej wsi? Z kim się żeni? Ale to już trudno, musi i tak być.

Rozporządziłem więc zaraz cztery dobre podjezdki, skarbniczek98 przystojny jeszcze po moim ojcu, ale prawie jak nowy. Węgrzynka mego w nowy mundur ubrałem, wierzchowego konia osiodławszy, kazałem przypiąć do dyszlowych, aby to mieć zaraz szkapę od jakiego przypadku — i na drugi dzień świtem ruszyłem w Mazury. Kto mnie zdybał jadącego tak buczno, chociaż to nie powinno było nikogo zadziwiać, bo to rzecz kawalerska, każdy pytał:

— A dokąd to waszmość tak strojnie?

— Na Mazury — odpowiadam.

— Oho! To już pewnie gdzieś w konkur; dajże Boże szczęście!

Nic nie odpowiadałem już na to, bo gdzieżby to się każdemu tłumaczyć? Zresztą myślcie wy sobie, co chcecie, a ja wiem swoje. Otóż dnia drugiego wieczorem, przyjechawszy do Tarnowa, prosto walę w gospodę — a stała ta gospoda na tym miejscu, gdzie się przedmieście Strusina zaczyna, na samym rogu po prawej ręce, i był to dom lichy, drewniany, przygarbiony i stary. Dach na nim mchem obrośnięty i miejscami pozapadany, brama krzywa z ogromnym drewnianym progiem; jednak wszyscy tam zajeżdżali, więc i ja, zajechawszy i ze skarbniczka wylazłszy, pytam zaraz na wstępie:

— Nie masz tu pana Konopki?

— Nie ma — odpowiada gospodarz, człek mały, rudowłosy i w szarą jakąś opończę zagarnięty.

— A kiedyż jego ślub?

— Nie wiemy, panie.

— Z kimże się żeni?

— Hanuś — zawołał tedy gospodarz na swoją żonę — z kim to się żeni pan Konopka?

Wyszła z drugiej izby młoda a figlarnych oczu gosposia i pokłoniwszy się mnie:

— Pan Konopka? — odpowiedziała. — Pan Konopka się cale nie żeni; on się dopiero stara o pannę ze Źwiernika, ale to jeszcze daleko.

— Nie może być — rzekłem na to — lada dzień ślub.

— Już to nie, panie — odpowiedziała karczmareczka — przecieżbym ci o tym wiedziała.

— Nie wiem, dlaczego byś koniecznie miała to wiedzieć — mruknąłem to sobie pod nosem i spytałem znowu: — A nie masz tu kogo z okolicznej szlachty?

— Są, panie, w izbie na drugiej stronie.

Szedłem więc tam, ale ponieważ karczmareczka z swoim filuternym wzroczkiem wyszła jeszcze za mną do sieni, aby mi drzwi do tamtej izby pokazać, więc rzeknę do niej:

— Aspani99 znasz pana Konopkę?

— Czemuż bym nie miała znać, panie? — odpowiedziała mi na to z uśmiechem.

— To mnie bardzo kontentuje — odpowiedziałem również z uśmiechem i wszedłem do owej izby. Przy stole, pod samym oknem, siedziało tam trzech szlachty, Mazurów — ale jakiejś pospolitej szlachty, bo mieli na sobie wytarte delie albo raczej opończe baranami podbite, spod których niemniej wytarte wyglądały żupany — i śród chmur dymu tytuniowego, którego używanie jakoś z wejściem wojsk cesarsko-niemieckich bardzo poczęło było wchodzić w modę, pociągali sobie z blaszanych półgarcówek piwo tarnowskie. Koło nich stał żołnierz cesarski, którego rangi jednak nie mogłem rozeznać z munduru, i kurząc ogromną lulkę, coś im tam rozpowiadał. Kiedym wszedł, rozmowa ich nie przycichła, aż kiedym rzekł: „Pochwalony!” — dopiero odezwali się: „Na wieki!” — i dyskurs przerwali.

— Przepraszam waszmościów — rzekłem — że im zabawę przerywam, ale jestem obcy, a chciałbym się tu dopytać o pana Konopkę.

— A z daleka waszmość? — odezwie się jeden, poprawiając czapki zabrukanej na bakier.

— O, z daleka, mospanie.

— O pana Konopkę waszmość pytasz? — odezwie się drugi, który był siwy jak gołąb, wysoki, szaraczkowy żupan baranami podbity na sobie miał, a pasem litym bogatym, ale wyszarzanym po wierzchu był opasany; patron jakiś trybunalski czy foralny100, jak mi to potem powiadano: — Był on tu wczoraj z rana, ale z panami Lubienieckimi pojechał do siebie.

— Kiedyż ślub? — zapytam.

— Ślub? — rzeknie stary. — Pono101 jeszcze daleko.

— Co u diabła! — mruknąłem sobie pod nosem. — Przecie pisze wyraźnie, że zaraz.

Tymczasem druga102 szlachta znów do mnie:

— Kogoż mamy honor poznać w waszmości?

— Obcy, mospanie; przepraszam, że przerwałem zabawę — odpowiedziałem i wyszedłem, widząc, że to nie dla mnie kompania, ale wychodząc, słyszałem wyraźnie głosy: „Paniątko jakieś!” — a drugi: — „Może konfederacik, któremu się nie podoba kompania z cesarskim”.

Tymczasem już i noc nadchodziła, więc rzekłem do gospodyni:

— Ja bym tu i przenocował, gdyby była izba jaka po temu.

— Nie masz, wielmożny panie, innej jak tamta — odpowiedziała gospodyni — a to pijacy, to posiedzą do późna w noc, zwłaszcza że ta szlachta to dzierżawcy książęcy i mają jakiś proceder z księciem, w czym zasięgają rady owego patrona, a ten patron lubi piwo, to pewnie radę swoją będzie przedłużał choćby i do północy.

— Jaki zaś jest ten żołnierz? — spytałem.

— To jest syn owego patrona, który już lat parę służy u cesarskich, a którego wszędy ojciec bierze ze sobą, gdzie darmo pić dają.

— Bardzo pięknie mówisz, moja mościa pani, musiałaś się gdzieś chować w przystojnym domu.

— Ja jestem rodem z Radomyśla, mieszczańskie dziecko, ale służyłam kilka lat w domu pani Strzegockiej w Źwierniku, a to dom wielki i pański...

— Tamże to, gdzie konkuruje pan Konopka?

— Tam, panie. Ho ho! Wiem ci ja o wszystkim, wiem.

— No, to bardzo ładnie, ale przecie ja bym chciał gdzieś kąta jakiego do spania... Ot! Wiesz asani co, kiedyś taka sprytna, szepnij no temu patronowi do ucha, że ja bym mu zapłacił garniec dobrego miodu, jeżeliby się ze swymi klientami przeniósł do waszej izby.

— Przecie jegomość mógłby i w naszym alkierzu nocować.

— Zapewnie103, że mógłbym, ale ja wolę już tam.

— Jak wielmożny pan rozkaże.

I poszła sprytna karczmareczka, a niegdy służąca pani stolnikowej Strzegockiej, do swoich gości i wnet ich przeniosła do siebie. Tym sposobem dostałem kwaterę, w której też zaraz rozgościłem się jak u siebie. Ale ledwie co pacierze odmówiwszy, począłem trochę usypiać, słyszę jakiś hałas na drugiej stronie. Pomacałem koło siebie, ażali104 szabla stoi przy łóżku i czy ręką pistoletów dosięgnę leżących na stole, i znowu się położyłem. Aliści105 hałas znowu się odzywa, ba! słychać nawet turkot i trzask jakiś wyraźny. Zerwałem się z łóżka i wciągam prędko buty na siebie, kiedy w tym momencie słyszę szturm do drzwi moich. Biegnę z pałaszem dobytym w lewej, a z pistoletem w prawej ku drzwiom, aż tu i głos pode drzwiami kobiecy: „Na miłość Boga żywego, puść mnie pan!”. — Otwieram: zaraz tedy wpadła karczmarka do mojej izby, zadyszana i drżąca ze strachu. Już więc nie pytam, co to jest, bo sam widzę wyraźnie, jak w owej izbie naprzeciwko jacyś ludzie tłumią się między sobą, a to tak, że się aż po podłodze walają, a mój Węgrzynek wali to wszystko z góry stołkiem, a patron leje wodę na nich, właśnie jakby na psy, kiedy się pożrą pomiędzy sobą. Przybiegłem więc aż do tamtych drzwi, aby się przypatrzyć, ale trudno było dobrze rozróżnić, bo pełno było dymu w izbie, a łojówka się słabo paliła; poznałem tylko zaraz owych dwóch szlachty i owego żołnierza w mundurze, jakoż jeszcze kilku, to w ciemnych kapotach, to w białych mundurach, przy których się guziki świeciły. Więc