Murdelio - Zygmunt Kaczkowski (czy można czytać książki w internecie za darmo .txt) 📖

Dnia następnego rano, powiedziawszy Konopce, że kiedy już tu na Mazurach mam się zabawić przez kilka tygodni, to wypada mi najprzód ze sprawami moimi obłatwić się w forum tarnowskim, gdzie mi jeszcze mój podpis położyć należy względem owej odsprzedaży Rab panu Urbańskiemu, i zostawiwszy u niego mojego podjezdka, sam wyruszyłem do Tarnowa. Przez drogę namyślałem się jeszcze, gdzie stanąć w mieście, jednak nie suponując112, aby z burdy się przedwczorajszej mogły być jakie bardzo złe skutki, zajechałem wprost do tejże samej gospody. Aliści ledwie co w bramę zajechałem, wybiegła do mnie owa karczmareczka i ze łzami w oczach zakomunikowała mi tę fatalną nowinę: że mąż jej już całą dobę siedzi w kałauzie113, że go biorą na śledztwo i że go zapewne niebawem wezmą i na tortury, bo jeden z żołnierzy, którzy partycypowali w owej bitwie, ranny jest śmiertelnie i byłby pewnie zabity, gdyby nie to, że kula trafiła w guzik metalowy i straciwszy pęd, tylko głęboko wryła się za skórę. Opowiadała dalej, że jest najnieszczęśliwszą kobietą pod słońcem, bo chociaż pewną jest tego, że jej mąż nie strzelał naówczas, czego dowód w tym, że żadnej broni palnej nie posiadał w swym domu, jednak ona, nie mogąc się wcale domyśleć, kto ten niefortunny strzał puścił, nie może z niego przed sądem usunąć suspicji114. Przychodził wprawdzie do niej ów stary patron, który był świadkiem owej bitwy, i powiadał jej, że namyśliwszy się dobrze, może by sobie mógł wcale przypomnieć, kto był ten, który strzelił, jednak to by wiele kosztowało pieniędzy.

— Poiłam go — rzecze na koniec karczmareczka — częstowałam miodkiem wybornym, którego garniec przedajemy po ośm złotych, postawiłam mu nawet flaszeczkę wina białego, aby sobie pamięć orzeźwił, ale jakoś nic nie pomogło. — Więc ja na to:

— Hm! ciekawa by to rzecz była — rzekę — dowiedzieć się, kto to strzelał do żywego żołnierza, ale to zapewne dzisiaj już trudno. Słyszałem ci ja wprawdzie strzał ten, ale mi się widzi, że wypadł zza okna, bo coś właśnie wtedy szyby zabrzęczały... Tymczasem niech was tu Pan Bóg ma w swojej opiece; ja, nawiedziwszy pana Dąbskiego w Wojniczu, wracam już do siebie w Bełskie i śpieszę się, bo mnie listy doszły, że mi żona zasłabła. Bądź aspani zdrowa.

I zaraz wskoczyłem na powrót do skarbniczka; szynkareczka jeszcze mnie zapytała:

— Wielmożny pan z Bełskiego?

— Z Bełskiego, duszeczko, i nazywam się Niewiadomski — i zawinąwszy się z głową w delię, kazałem ruszać z kopyta. Objechawszy miasto zaułkami i przedmieściami, dopiero na lwowskim trakcie odetchnąłem troszeczkę i tam przepytawszy się, kędy jest droga do Źwiernika, ruszyłem koło Gumnisk ku Górze Świętego Marcina.

Wieś Źwiernik leży o dwie mile od miasta Tarnowa, jednak wypadało mi popaść115 koniecznie; raz, że droga była haniebna i jechało się noga z nogi; po wtóre, że mi się trzeba było przebrać trochę, aby się godnie zaprezentować; a na koniec, że należało mi tak celować, abym nie trafił na obiad, co byłoby dowodem lichego wychowania i uchybienia przeciwko etykiecie, już naówczas obserwowanej116 i po domach szlacheckich. Więc obaczywszy jakąś porządniejszą karczemkę przy drodze, kazałem do niej zajechać, a podczas kiedy woźnica mój bawił się z końmi, ja zaś wypiwszy kieliszek gorzałki z własnego puzderka, posilałem się jajami przez Żydówkę dla mnie ugotowanymi naprędce — Węgrzynek mój, rozpakowawszy tłumok, wybierał suknie i rozkładał na ławie, iżbym sobie wybrać mógł, które by mi się na dzisiaj odpowiednie zdawały.

Były to czasy, w których próżność ludzka objawiała się w ubiorze, a po prostu elegancja owładnęła już całą młodzieżą polską, a z rzadka trafiało się już zdybać choćby i pomiędzy chudobniejszą szlachtą młodzieńca, który by większą połowę swojego mieszka nie wypróżniał na jedwab i złoto ciągnione117. Dwojaki jednak był wtedy sposób pojmowania tej niby-wykwintności w stroju i dwojaka maniera zadawalniania tej chuci.

Więc jedni, pozostawszy przy staroświeckim swoich ojców sarmackich zwyczaju, najwyższą piękność w tym względzie upatrywali w zgrabnie przykrojonym kontuszu, w ozdobnym i gładko leżącym żupanie, w bogatym perskim lub drogo cenionym chińskim pasie, który to ostatni nazywano bawolim, a który, nie mając żadnej kruszcowej nitki w sobie, z wełny lub jedwabiu był tak misternie tkanym, że pomimo trzech- i czterołokciowej swej szerokości, dawał się przez pierścień przeciągać, a często osobliwie, kiedy dno miał białe, kosztował sto i dwieście dukatów — strojność widzieli oni w czapce pięknej i zgrabnym buciku, w szabli bogato oprawnej i wąsiku przystrzyżonym misternie, a na koniec w klejnotach, którymi mogły być ozdobione piórka u czapek, spinki u żupanów, rękojeście i pochwy u szabel, i ręce w pierścieniach.

Inni atoli, uroiwszy sobie jakąś niechęć do staroświecczyzny i wypatrzywszy grubość i niezgrabność w sukni swych ojców, całą piękność założyli sobie w sukniach zagranicznych, kusych a ogoniastych, w pluderkach wąziutkich, w pończoszkach i trzewikach z bogatymi klamrami, w kamizelkach bramowanych galonami i kolbertynami118, w perukach fryzowanych i pudrowanych, a na koniec w koszulach i mankietach, których jedna para, kiedy była z cienkiego batystu i przednimi koronkami obszyta, wyprowadzała za siebie z Polski cenę kilkuset korcy pszenicy. Gust ten, nazwany francuskim, albo inny jemu podobny, nazwany włoskim, a obadwa koniecznie perfum wymagające dla siebie, kilka razy się już zapędzali na tę ziemię kontuszów. Suknia kusa jedwabna i trzewik pokazały się niegdy nad Wisłą z królową Boną, snuły się po Krakowie za Zygmunta Augusta, wjechały nowym transportem z Henrykiem Walezym, atoli niebawem szwedzkiej ustępując się kryzie, nie pojawiły się znowu, aż na dworze Marii Ludwiki, Jana Kazimierza małżonki. Nigdy jeszcze wszakże do tego czasu nie zaraziła się nią prowincja, a lubo w senacie znachodziła niemało miłośników dla siebie, jednak zawsze pozostawała w nader szczupłej mniejszości — a kiedy za tegoż króla kontuszowi Polacy na otwartym teatrze z łuków wystrzelali francuskich aktorów, najbardziej tę cudzoziemszczyznę propagujących, to i znikła z kretesem, a za króla Jana i za cenę drugiego zwycięstwa pod Wiedniem nie znalazłby był nikt w Polsce męskiej nogi w trzewiku. Jednak za Sasa pierwszego znowu pomału poczęły się jawić peruki, za drugiego Warszawa więcej miała peruk niż czupryn naturalnych, a z początkiem panowania Stanisława Augusta już i na prowincji zagęściły się tak te dziwadła, że stary żupan nieraz musiał ustępować z placu przed przycinkami harbejtla119. I tak, czego żaden cudzoziemiec król ani królowa nie zdołali uczynić, tego Piast rodowity dokazał z łatwością. Owóż w tych czasach, które opowiadam w tej chwili, na Mazurach już i głównie w okolicach bliskich bitego gościńca i częstszej z zagranicą komunikacji, trudno już było znaleźć gdzie liczniejszą kompanię, w której by się przynajmniej kilku tych perukarzów nie spotkało, a nawet i w ziemiach oddalonych, jakimi są: sandecka, sanocka i Ruś Czerwona, nierzadko pomiędzy wylotami wykręcał się i woń swego pudru roznosił jaki panicz kolbertynowy; i lubo nas, staroświeckich, jeszcze wtedy było daleko więcej i pomimo to nawet, że szczególna pasja była pomiędzy nami podkówkami deptać po safianowych trzewikach i dmuchać w perukę, a niejakim heroizmem pomiędzy młodzieżą brać na szable tych konduktorów perfum i pudru, niceśmy przecie nie dokazali, a wola boża została na nas spełnioną, jako stało już od wieka zapisano w księdze przeznaczeń. Jednakże lubo się tak stało, żeśmy od owych miłośników peruk i perfum a adwersarzy120 naszych pobici zostali, jeszcze zawsze przyznać im nie mogę prawdy w tym, jakoby strój ów dawny był gruby i brzydki. Rzecz, którą jeden z niepoślednich narodów z prawdziwym zamiłowaniem pielęgnował i pieścił przez tyle wieków, nie była nigdy za życia, a nawet i dzisiaj w grobie jeszcze nie może być brzydką; wątpię nawet, ażeby strój nowomodny, który dzisiaj cały świat cywilizowany ubiera, kiedykolwiek w najdalszej przyszłości i w czasach swojego najwyższego udoskonalenia z owym staroświeckim a grubym, we względzie piękności i powagi chociaż w najodleglejsze mógł pójść porównanie. Którą to prawdę odebrawszy wraz z wielu innymi puścizną po moim ojcu, miałem ją w sobie niezachwianą i w czasie mojej młodości, i w czasie mojego gaszkostwa121; a lubo wiedziałem dobrze, że nasze kobiety daleko chętniej przytulają się do piersi koronkami okrytej niżeli twardym obleczonej kontuszem i że nie obawiając się pokłuć około twarzy ogolonej i gładkiej, prędzej koło niej migną swoimi usteczkami i bieluchną pogładzą ją rączką, jednak wolałem już rezygnować z tych łask fartuszkowych i perukarzom niejednego na tym polu odstąpić zwycięstwa, ale to za to, aby nie dawać zwyciężać gdzie indziej. I zostałem przy stroju mojego ojca.

Więc i Węgrzynek, rozkładając szaty moje na ławie, nie rozkładał tam ani peruk, ani batystowych koszulek, ani fraków aksamitnych, ani trzewików, jeno położywszy trzy żupany i tyleż kontuszów, trzy pary butów różnej barwy i trzy czapek122 z pasami, stanął do ubierania. Lubiałem się ubierać i za młodu wiele dawałem na elegancję, ale szło to u mnie piorunem: wskoczywszy w buty, ani jedno Ave nie minęło, kiedym już stał gotowy et quidem123 na ten raz w białym srebrno-kwiecistym żupanie, kontusz na nim koloru orzechowego z białą atłasową podszewką, czapka biała aksamitna z kasztanowatym barankiem, bucik żółty na skórzanych obcasach i pas karmazynowy bawoli, a skoro przypiąłem do boku lwowską szmelcowaną czeczugę124, z rękojeścią w srebro oprawną i na srebrnej, i na karmazynowej rapci125 zawieszoną, i delię zarzuciłem na siebie, to już jeno siadać było i jechać. Jakoż i ruszyłem natychmiast, a właśnie się zbierało ku wieczorowi, kiedym dwór źwiernicki obaczył.

A dwór ten był piękny, murowany i niby pałac wyglądał. Środek jego był okrągły niby nawa jakiego kościoła, przed którym stał ganek wielki kamienny, z wielkimi szklanymi po bokach ścianami, których górne szyby były z szkieł różnobarwnych złożone; po obudwu126 stronach tej nawy środkowej rozciągały się dwa pawilony, tak duże, jakby dwa dworki odrębne, nad nią podnosiło się piętro wysokim dachem okryte, z którego środka wychodziła niewielka wieżyczka, ozdobiona z blachy wyciętym i za wiatrem obracającym się herbem familii. Nad obudwoma127 pawilonami wznosiły się zamiast piętra tylko murowane facjaty, z framugami we środku, w których każdej był zamieszczony jakiś święty czy rycerz z kamienia wykuty. Zabudowania gospodarskie, stojące po prawej stronie, wszystkie były z kamienia lub cegły, takaż oficyna wyciągnięta po lewej; pomiędzy tym wszystkim zaś dziedziniec gładki z klombem krzewów i kwiatów na środku, na teraz umarzniętych, ale zapewnie128 cudnie pięknych w czasie wiosny i lata. Czwartą zaś ścianę tego kwadratu formowały pięknie malowane sztachety z bramą murowaną we środku, a w jednej z jej kolumn znajdowała się budka dla odźwiernego, dzisiaj jednak już próżno stojąca. Naokoło zaś tego wszystkiego widać było ogród częstokołem obwiedziony, ozdobiony altankami, parasolami, kamiennymi figurami i Bóg wie nie czym jeszcze: zgoła wszystko więcej po pańsku niż po szlachecku. Więc to obaczywszy, trochę mnie dreszcz przeszła, żeby tu co głupiego nie zrobić, ale myślę sobie: „Ej! Jakoś to Pan Bóg da! Fortes fortuna juvat129, a jeżeli się co trochę nie uda albo zakołkuje w dyskursie, to już to musi pójść na konto powinowactwa. I wylazłszy z woziku, walę prosto do sieni; jednak to mnie jakoś zdziwiło, że na moje przybycie ani jedna twarz nie wyjrzała, ani pies nawet nie szczeknął. Albo nie masz nikogo w domu? Albo już tu taka pałacowa powaga? Ale, bądź co bądź, delię oddałem Węgrzynkowi w sieni, wąs pomuskałem, pogładziłem czuprynę, pasa poprawiłem i w tył zarzuciwszy wyloty, wchodzę w pierwsze drzwi po prawej. I trafiłem dobrze, bo do antykamery130, w której było cichutko jak mak