Murdelio - Zygmunt Kaczkowski (czy można czytać książki w internecie za darmo .txt) 📖

będąc chłopięciem, do noszenia pomarańczowej czapki już się nazwyczaiłem; może stąd, iż pod panowaniem Sasów światło dzienne ujrzawszy, do nich za to i serce moje nagiąłem; ale jednak i to jest pewna, że mój ojciec nieboszczyk, lubo jako konfederat dzikowski pierwszy raz się wielkiemu pokazał światu i przez to na czas długi serce swoje od Sasów odwrócił, jednak przy schyłku swojego życia nie tylko że pomarańczową czapkę przywdział i byłby dał się w sztuki porąbać za Sasa, ale nieraz bijąc się w piersi, powtarzał, żeśmy nie umieli szanować tych panów i korzystać z ich panowania.

— Hm! — odrzekł starzec, popijając nektaru. — Młody jesteś, a dobrze powiadasz. Ale przez to mnie nie rozumiesz i rozumieć nie będziesz, aż póki włos tak nie pobieleje na twojej głowie, jak pobielał na mojej. Jeżeli twój ojciec, jak powiadasz, przed śmiercią żałował tych dni, które dla jakiej sprawy w polu przepędził za młodu, to mu może trzeba powinszować żywota w niebie, ale nie zazdrościć jego dni ostatnich na ziemi. Ja może także inszą miałem opinię o Sasach, kiedy nadeszła moda noszenia czapek pomarańczowych, i może także co dla nich czyniłem, ale nie oblewałem przeto żalami mojej młodości. Młodzieńcowi bowiem żyć w nadziejach, mężom w czynach, a starcom snadź146 już tylko w wspomnieniach. Jeszczeż ten, który ich ma wiele, i samych pięknych, i samych szczęśliwych, może pomiędzy nimi przerzucać i niektóre z nich ciskać na ofiarę dzisiejszym opiniom, które także są chwilowe, tak jak tamte były chwilowe, pod którymi stawały się jego czyny — bo nic nie masz wiecznego na tym świecie! Nic nie masz wiecznego — ot! Ja, ja tylko lat dziewięćdziesiąt przeżyłem, a kiedy się dzisiaj po tej ziemi oglądnę, to żeby też jedna opinia, jedna nauka, jedno pokolenie, jedna rzecz jaka ziemska stała na tym punkcie, na którym stała, kiedym był pacholęciem! Ani jedna! I zdaje mi się, że z tamtego wieku już tylko ja jeden zostałem się na tej ziemi z wiarą tylko w Boga na niebie, która jeszcze stoi niezachwiana jak dawniej, i z tą prawdą, że słońce stoi na jednym miejscu, którą i tak już może lada dzień kto obali. I myślisz ty, że to miła, że zabawna jest wędrówka po takiej drodze, na którą, gdy wstępowałeś, byłeś okolony milionami twoich rówieśnych, lecz po której idąc dalej, począłeś zaraz gubić tu jednego, tam dziesięciu, tam stu, a tam tysiąc od razu, a kiedy się w jej połowie obejrzałeś poza siebie, już i z was, wędrowników, nie było ani połowy. Ty byś może już wtenczas spoczął i pozostał z tamtymi, ale Pan Bóg ci kazał iść dalej, więc szedłeś. I idąc znowu gubiłeś twych towarzyszy, a gubiłeś ich teraz coraz więcej i gęściej i gromadka wasza się coraz zmniejszała, i zostało was tysiąc, potem stu, potem dziesięciu, potem dwóch, a na koniec i ten ostatni, westchnąwszy do Boga, upadł przy drogowskazie. I zostałeś już sam — sam jeden w świecie nowym dla ciebie i nieznanym, obojętnym, zimnym, uważającym ciebie za rzecz, za nic, za grób trochę się ruszający albo może nawet za zaporę, za zawadę, za upiora wałęsającego się pomiędzy żywymi. Pomiędzy tobą a tym światem, w którym dziś żyjesz, nie ma już żadnych relacyj, żadnego powinowactwa; ty jemu na nic, on tobie już tylko na grób się przyda — z twoich towarzyszy, przyjaciół, sąsiadów już nie ma żadnego; twoja mądrość nieczytelną na dzisiaj księgą, twoje gadanie paplaniną papugi, ty sam już czujesz, że jesteś tylko lampą wyszczerbioną, okopconą i dogorywającą, na którą najszlachetniejsi jeszcze patrzą z litością i pożałowaniem i tylko lekkiej śmierci jej życzą... I w takim stanie ty masz twoje ostatnie skarby, tych kilka przypomnień z twojego najpiękniejszego życia, wyrzucać w błoto i sam deptać dlatego, że dzisiaj taka albo owaka roi się ludziom po głowach opinia? I tyż masz te twoje najdroższe młodych lat pamiątki potwarzać147 i rugować z twojego serca dlatego, że młokosy dzisiaj woleliby znowu Sasa niż Ciołka148? Hm! Nigdy tego nie będzie! Niechaj sobie inni, mając lat sześćdziesiąt, czynią srogie za to wyrzuty, co czynili, kiedy mieli trzydzieści; niechaj drą swoją przeszłość i z każdym rokiem nowe rozpoczynają życie; niechaj się kwapią do poddaństwa dla każdej nowej opinii, niech się wpraszają do służby do każdego tylko co z kolebki wychodzącego pokolenia i niechaj myślą, że uczciwie żyją na świecie, że starość ich będzie wspaniałą i spokojną świątynią, wystawioną u końca drogi żywota, że będzie ocieniona wyniosłymi uczynków ich drzewy, że w tej kaplicy obok konterfektu ich twarzy wisieć będzie długi łańcuch ich usiłowań, ich trosk, ich poświęceń; że do tej kaplicy będą przychodzić starzy na modlitwy, młodzieńcy po przykład, niewiasty z dziećmi dla przyglądania się w porozwieszanych na jej ścianach zwierciadłach; niechaj tak myślą, ale ja im powiadam, że służby ich późniejsze, ubiegające się o chłystków poklaski, nic nie będą warte wobec młodszego od nich świata; każdy rok ich starości będzie tylko nowym zawodem, a ostatnie słowo przed śmiercią ciężkim samemu sobie wyrzutem, że nic nie uczynili za życia. Jam raz tylko żył dobrze i pełno przez lat dziewięćdziesiąt; tym razem były wojny i praktyki czynione za królem Leszczyńskim, i dosyć mi na tym — a dwa tylko piękne mając wspomnienia z całych lat dziewięćdziesięciu, gdyby mi przyszło sto lat jeszcze tak prześnić w bezczynie, to wiecznie do nich bym tylko powracał i nigdy bym się nie znudził. Ale co tam powiadać młodemu o tym, któremu się zdaje, że na każdym jego uczynku całe państwo ustać by mogło? Co opowiadać młodemu o tym, któremu się zdaje, że nic jeszcze nie było przed nim, nic nie masz dzisiaj krom149 niego i nic już może po nim nie będzie? Co powiadać o tym, kiedy Pan Bóg człowieka tak stworzył, że mu się na nic cudze doświadczenia nie zdają, a kiedy zaczyna świat poznawać i dopiero by w to potrafił, jak na nim żyć trzeba, to mu się grób natenczas otwiera?... A jeszcze i to łaska boża, bo azaż to mało jest takich, którzy, głupi się narodziwszy, umierają głupimi?...

Tu dziadek przestał i wychyliwszy lampkę miodu, począł żartować z pannami, przepowiadając im różne krotochwile, przy których, wypiwszy jeszcze drugą i trzecią szklanicę, powoli się w krzesło swoje coraz głębiej zasuwał, a zapadłszy w nie całkiem, zamilkł i niby usypiać się zdawał. Ale ja mu zasnąć nie dałem i rzekłem zaraz:

— Jest to zapewne wielka prawda, co jegomość powiadasz, ale snadź Pan Bóg wiedział, dlaczego to czyni, kiedy ją aż przed grobem każdemu objawia. Gdyby ludzie naprzód wiedzieli, jakie będą uczynków ich skutki, podobno150 mało który by co przedsiębrał na świecie.

Dziadek ruszył się w krześle, tępym wzrokiem na mnie popatrzał, namyślił się chwilę i rzekł:

— I tu masz prawdę poniekąd, a może i całkowicie, ale jeszcze zawsze mnie nie rozumiesz. Za tym, że ktoś wie, że jego uczynki ledwie po połowie się zdadzą na co, wcale nie idzie, aby już nic zgoła nie robić. Mój Boże! Przecież krom lat przeżytych w służbach Leszczyńskich, służyłem jeszcze lat kilka królowi chrześcijańskiemu151, posłowałem na sejmikach, sprawowałem urząd w powiecie, a małoż to się kompromisów nasądziło, mało stron powaśnionych nagodziło, mało par naswatało, mało za innymi sąsiedzkimi sprawami najeździło po świecie! Ale przez to nie przywiązuje się do nich tej wagi, która się im nie należy, ale przez to nie poniewiera się młodości swej wyrzutami, i owej służby, w której najgorętszą się krew wypaliło, nie nazywa się czasem zmarnowanym i utraconym na próżno! Niepoczciwą bym zresztą gębę miał, gdybym wiele o moich powiatowych służbach rozprawiał; zapłacono mnie za nie z góry, i to tak suto, jak tylko płacić umie szlachta oszmiańska. Najpoczciwsza bo też to szlachta pod słońcem! — zawołał dziadek i wysunąwszy się znowu na przód krzesła, kazał sobie podać lampeczkę miodu, a kiedy mu ją podałem, wypił ją jednym oddechem i dziwnie mi się już zmienionym być zdawał. Twarz jego się zarumieniła, wzrok rozgorzał i zgoła krew się w nim tak ruszać poczęła, jak gdyby z trunkiem mocnym nowa dusza się w niego wlała. I tak było w istocie; dziewięćdziesięcioletnie to ciało tak już zdrewniało, krew stara tak przystygnięta była w tych wyschłych żyłach, a dusza ta tak się w głąb gdzieś zanurzyła i zbezwładniała, że tylko płomień mocnego trunku wlany w ciało i wspomnienia młodości, poruszone w duszy, wywoływały życie w tym starcu i rozdmuchiwały w nim ową iskrę, która niegdyś może gorzała jak słońce, ale dzisiaj już gasła i popielała.

— Najpoczciwsza jest szlachta oszmiańska! — powtórzył tedy dziadek i głosem czystym a mocnym, jakby dopiero miał lat pięćdziesiąt, zapytał:

— Byłeś kiedy w Oszmianie?

— Nie, nigdy nie byłem.

— Hm! To nigdzie nie byłeś. Powiadają, mosanie — ciągnął tedy dziadek z ferworem — że każdy szlachcic od Oszmiany jedną nogę ma w bucie, a drugą w łapciu chodzi, a ja powiadam, że nie masz szlachty jak tamta. Bo to, mosanie, złoto próbuje się w ogniu, oś na grudzie, koń po nocy, a człek w biedzie. Co mi za sztuka, mosanie, być komu przyjacielem i dbać o niego, kiedy z niego złoto kapie, wino się leje na jego stole, a sto pługów orze mu na polu? Ale niech no ci łokcie powyłażą z żupana, buty ziewać zaczną, a z domu twego tylko parę węgłów zostanie, wtedy próbuj serc ludzkich, a czego doświadczysz, to już i w księgi pisz, a nie bój się, że świat okłamiesz... Otóż, kiedym miał lat dziesięć, ojciec mój nieboszczyk, powróciwszy z wojny ruskiej, zaraz mnie odumarł; macocha zaś moja nie miała nic pilniejszego, jak, zasiadłszy ojcowską wieś, mnie odesłać do Krakowa na Akademię. Słyszysz? Od Oszmiany aż do Krakowa. Powiadali ludzie, że to się stało dlatego, abym nie patrzył na marnotrawstwo ojcowskiej szkatuły i na owe lusztyki152, które się wyprawiać będą w domu moim i za mój grosz. Ja tymczasem na Akademii nauczyłem się, primo: że kiedy się nic nie jadło, to człowiek głodny; secundo: że kiedy biją, to boli; a tertio: że i szlacheckie dziecko pauprem153 może być i kolędować po domach z mieszczańskimi synkami, i nie więcej znaczyć od lada szewczyka, a może mniej, kiedy rękę ma słabszą; że może także o tym wyżyć na świecie, co mu gdzie z łaski rzucą do garnka, i wyspać się w sieni księżego pomieszkania na gołej podłodze, a rano wstawszy, tak dobrze księdzu buty oczyścić, jak każdy inny. Tego wszystkiego się tam nauczyłem i dobry mogłem był154 nawet z tej nauki egzamin zdać, bom ja praktykował przez siedem lat.

— Co też dziadunio gada? — odezwała się na to panna Zuzanna. — Gdzież może być, żeby dziadunio usługiwał księżom.

— He! — krzyknął pan cześnik i pociągnął teraz z mojej szklanki nektaru, nie tak dla odmiany, ile przez roztargnienie; pani stolnikowa zaś, która przez cały ten czas z wielką troskliwością i upodobaniem patrzyła na swego ojca, odezwała się do córki:

— Nie przerywaj dziadkowi. — A dziadek ciągnął dalej:

— Otóż, mosanie, przyszedłszy do rozumu, wymądrowałem sobie powoli, że głupstwo jest buty chędożyć księżom, mając wieś dobrą i dwór porządny, i uciekłszy ze szkół, prosto puściłem się ku Oszmianie. Jam wtedy prawdziwym był szlachcicem oszmiańskim, ba! nawet jeszcze lepszym, jak powiada przypowieść, bo nie jedna, ale obydwie nogi były u mnie bez butów, wżdy mi nie poodpadały dlatego. I owszem, zaledwie trzy mile uszedłem od Krakowa i wstąpiwszy do jakiegoś dworku, opowiedziałem się, ktom jest i za czym idę, zaraz mnie obuto i przetrzymano dni kilka. W drugim dworku darowano mnie hajdawery i trzymano przez tydzień, bom już był frant miejski, wyszlifowany, pokorny, a umiejący śpiewać kantyczki i pieśni nabożne, a kiedy kto chciał tego, to i światowe, bo i to umieją kalafaktory155 i księży służkowie. W trzecim obleczono na mnie bieliznę i znowu trzymano, bo organista był umarł, a pani była nabożna i codziennie mszy świętej pragnąca, a jam umiał grać na organach; dalej darowano mi żupan i kazano dzieciom łątki156 strugać, bo i to potrafiłem; gdzie indziej przyodziano mnie w kontusz i nie puszczono już dalej, bo zima nadeszła. Dosyć, że tak dwa lata blisko szedłem z Krakowa do Oszmiany; przecie na koniec przyszedłem. Otóż jednego dnia nad wieczorem pokazała mi się wieś ojcowska pod lasem. Poznałem ją, bo tam był dworek drewniany jak śnieg bieluteńki, przed nim równie biały ganeczek o czterech słupach, na którego czele była przybita Matka Boska Ostrobramska, która miała łzy w oczach, a uśmiech na licu, i z tym uśmiechem patrzyła na zielony przed gankiem wyciągnięty dziedziniec, na którym we środku trzy lipy stały z darniowymi ławkami i kamiennym stolikiem pomiędzy sobą. Na dziedzińcu igrały dworskie dzieci ziarnem, którego dosyć tam było, a gołębie, siedząc trzema wieńcami na lipach, zlatywały do dzieci i pokarmiwszy się z rąk ich pszenicą, nazad podlatywały, siadając każdy na swoje miejsce, aby się wieniec który nie rozerwał. Bzy kwitły natenczas i głogi się rozwijały, przechylając się kwieciem swoim przez płoty, którymi był ogrodzony dziedziniec; trzódki wracały z pola i dzwoniły z daleka, fletnia się odzywała zza lasu, powietrze, pełne woni cudownej, rozścielało się dokoła, a słońce, chowając się za góry, ostatnie promienie swoje posyłało na lipy, na dwór i dziedziniec. O! Poznałem tę wioskę, bo tak właśnie było, kiedy mnie wysyłano na Akademię dla wyuczenia się żebraniny i chędożenia butów z wysoką cholewą... Śpisz, Nieczujo?

— Boże uchowaj, Mości dobrodzieju! — odpowiedziałem. — I owszem, słucham z wielką atencją.

— No! Nalejże