Murdelio - Zygmunt Kaczkowski (czy można czytać książki w internecie za darmo .txt) 📖

siał, jeno stary jakiś sługa, siwiuteńki jak gołąb, siedział pod piecem i przez zakopcone okulary czytał tak starą, jak on, książkę nabożną.

— Niech będzie pochwalony.

— Na wieki wieków! — odpowiedział zerwawszy się rączo.

— Jest pani stolnikowa?

— Jest, jw. panie.

— Którędyż iść?

Dopiero mi się z bliska przypatrzył i pyta:

— Jakże honor jw. pana?

— Mój honor? — rzeknę. — Jestem Marcin Nieczuja Ślaski, skarbnikowicz zakroczymski, szlachcic ziemi sanockiej.

— Pójdę meldować — rzekł, a gdy odchodził, słyszałem najwyraźniej, jak sobie mruczał pod nosem:

— Marcin Szuja Nieczulski Zakroczymski. — Ale niebawem powrócił i pokiwawszy głową, rzekł z ukłonem: — Pani prosi.

Więc ja zaraz Węgrzynkowi kazałem złożyć delię w antykamerze, staremu położyłem czerwony złoty na stole i rzekłem:

— Pilnujże mi tu szuby, a ty idź do powozu.

Rozumiałem, że stary, wziąwszy dukata, wnet sobie „szuję” wybił z głowy, a ja, poprawiwszy jeszcze wylotów, rznę prosto do pokojów. Otwieram drzwi, ba! od razu sala tak wielka, że i na drugi koniec nie widać; ściany adamaszkiem obite, posadzka szlifowana, pełno pięknych sprzętów i różnych misternych gracików, duże zwierciadła w brązowych ramach, kobierce, świece woskowe w kilkuramiennych świecznikach, jednak pomimo tej wykwintności, we wszystkim przebija gust staroświecki. Widać, że wszystko tu nietykane i stoi tak, jak przed laty kilkudziesięciu.

Na adamaszkowej, tego samego koloru co ściany, poręczowej kanapie siedziała pani stolnikowa, kobieta lat może już koło czterdziestu, ale jeszcze tak piękna, że mogłaby była ujść nawet za pannę, gdyby nie to, że ogień jej oczu błękitnych zdawał mi się zanadto przyćmiony i jak gdyby łzami zalany i że cała jej postać tyle miała stateczności i prawie posągowej powagi, ile jej tylko w podeszłego wieku i znakomitego rodu matronach znachodzić131 się zdarza. Jakoż i tej powadze, która zapewne pochodziła albo już z przyrodzonego usposobienia duszy, albo z wielu bolesnych doświadczeń, przeżytych jeszcze za młodu, odpowiadał strój niewykwintny i w ciemnych kolorach trzymany: więc lekka czarna kapuza na głowie, ciemnoróżowym atłasem podbita, i długi robron132 materialny wiśniowy, na który zarzucona była czarna jedwabna pielgrzymka133. Koło okna siedziały jakieś dwie inne istoty niewieście, które coś haftowały przy krośnach, tych jednak od razu obejrzeć nie mogłem, bo ujrzawszy kanapę niepróżną, sunąłem prosto ku niej. Pani stolnikowa, widząc mnie wchodzącego, zaraz podniosła się z swego miejsca i postąpiła parę kroków naprzód, więc ja z pięknym ukłonem i z prawą ręką, w której czapkę trzymałem, wyciągniętą naprzód, ale pochyloną ku ziemi, natychmiast począłem w ten sens:

— Mam honor prezentować się pani stolnikowej dobrodziejce: jestem Marcin Nieczuja Ślaski, skarbnikowicz zakroczymski, szlachcic ziemi sanockiej. — Pani stolnikowa też na to:

— Miło mi jest powitać waszmość pana w tym domu, ale jakiemuż wypadkowi mam przypisać ten zaszczyt, który mnie tak niespodziewanie spotyka? — i wskazała mi ręką krzesło, sama opuszczone przez siebie zajmując miejsce.

— Nie jest to żaden niespodziewany przypadek, mościa dobrodziejko — odpowiedziałem, delikatnie na misterne siadając krzesło, iżby mnie nie zdradziło — ale wypełnienie najżywszej mojego serca intencji. Mój ojciec, śp. pan Marcin Nieczuja Ślaski, niegdy rotmistrz w wojskach: polskim, francuskim i jejmość imperatorowej rosyjskiej, później skarbnik zakroczymski i towarzysz pancernej chorągwi polskiego autoramentu, opowiadając mnie po staremu dzieje naszego rodu, nie zapomniał i o tym, że jego rodzona ciotka była niegdyś za panem Jakubem Strzegockim, wojskim sieradzkim. Będąc tedy w tych stronach i dowiedziawszy się od mego przyjaciela, pana Konopki, że w Źwierniku mieszka pani stolnikowa Strzegocka, a suponując, że pomiędzy nami musi być jakieś powinowactwo, postanowiłem nie opuszczać tej szczęśliwej dla mnie okazji i, bądź co bądź, u nóg pani stolnikowej dobrodziejki osobiście złożyć moją nic nieznaczącą, a jednak szczerą rewerencję.

To jednym tchem wymówiwszy, rzuciłem z boku oczkiem na panny, a pani stolnikowa do mnie:

— Dziękuję waszmość panu bardzo za jego tak otwarte sentymenta i wielce sobie szacuję jego piękną pamięć dla koligacji; muszę mu nawet powiedzieć, że o ile mnie znajomą jest parantela śp. mojego męża, stolnika rzeczyckiego a pułkownika — to słowo wymówiła z przyciskiem — chorągwi husarskiej polskiego autoramentu, rzeczywiście pan Jakub Strzegocki, wojski sieradzki a rodzony ojciec nieboszczyka, miał Ślaskę za sobą. Ale zaraz my się tu przekonamy. — To mówiąc, obróciła się do panien i dodała: — Zosiu! Idź no, poproś tutaj dziadunia albo przynieś mi manualik134 herbowy w czerwony aksamit oprawny, leżący na moim biurku.

Zosia porzuciła krosienka i lekką nóżką jak ptaszek pobiegła po dziadunia lub manualik; pani stolnikowa zaś tymczasem do mnie:

— Tam jest zakonotowana cała parantela śp. mojego męża; było to kiedyś coś, było — dodała z westchnieniem — ale od króla Jana nie ma już na co patrzeć. Upadliśmy, panie skarbnikowiczu, bardzo upadli!

— Trudno to, mościa dobrodziejko — odpowiedziałem — skarżyć się na los niefortunny, bo też i niepodobna, ażeby w wielkim mieście, które się wali w gruzy od końca do końca, jeden gdzieś domek został nieuszkodzony — a obejrzawszy się po sali i widząc w niej nie tylko piękność, ale i zbytek, dodałem: — Trudno mi tu zresztą dojrzeć upadku, mościa dobrodziejko, a jeżeli jeszcze wszystko odpowiada temu, co oto widzę, o czym wcale nie wątpię, tedy tylko jeszcze Panu Bogu wypada złożyć dzięki za jego łaskę. Oj! Bo to cale inaczej wyglądają domy obywatelskie po kraju! O! Cale inaczej po tej nieszczęśliwej wojnie, która sobie właśnie te strony obrała na teatrum gry swojej.

— Proszę mnie też nie obwiniać o to, jakobym miała szemrać przeciwko woli Najwyższego Boga i Jego wyrokom, ale kto miał senatorów w rodzie, sam umarł stolnikiem i nawet syna nie zostawił po sobie, na tego potomków się Pan Bóg nie pogniewa, jeżeli westchną za dawną świetnością.

Nie przypominałem sobie, ażebym kiedykolwiek był słyszał o senatorach Strzegockich, i domyśliwałem się, że musiał się między nimi nachodzić135 jaki jeden i drugi kasztelan drążkowy lub deputat sejmowy, którego pani stolnikowa w niewiadomości swojej bierze za senatora; ale wtem drzwi się otworzyły i wszedł dziadunio, a za nim o pół kroku Zosia z manualikiem w ręku.

Obaczywszy tego staruszka, wstałem zaraz i z głębokim uszanowaniem stanąłem za moim krzesłem. Dziwnie bo to piękny staruszek był ten dziadunio. Wzrost miał więcej jak mierny, postać trochę przygarbioną, chód powolny i stąpanie niepewne, ale jeszcze dość rzeźwości i siły zdawał się mieć na swoje lata, które pewnie trzy razy przenosiły trzydziestkę. Włos jego biały jak mleko, długi aż do karku, ale już rzadki i tak rozwiany, że nad głęboko pooranym czołem poważna świeciła łysina. Twarz jego poważna, białym wąsem ozdobna, pełna była zmarszczków, które w różne porozbiegawszy się strony, tu i owdzie z różnymi kreskami złączone, dawały jej postać wcale zgrzybiałą, a pokrzyżowawszy i pozrastawszy się z sobą, trudno dawały poznać, które z nich były samego wieku, a które szabli nieprzyjacielskiej śladami. Dziadunio miał na sobie kontusz popielatego koloru, delikatnymi kunami podbity, długi aż poniżej kolan i bez wylotów, pod nim żupan karmazynowego koloru, ale cokolwiek już wypełznięty, pas na wierzchu lekki siatkowy, żółty bucik na nogach i białą konfederatkę na głowie, ale tę zaraz we drzwiach zdjął lewą ręką, w prawej trzymając krótką trzcinę i opierając się na niej za każdym krokiem. Widok ten pochwycił mnie jakoś za serce, bo dziwnie piękny to starzec był: coś mnie przypomniał mojego ojca nieboszczyka, coś portrety mych dziadów, wiszące u mnie na ścianie, a coś znów w nim było takiego, żebym mu był zaraz przypiął szablę do boku i dał mu klęknąć ze złożonymi rękami przy jakim wielkim kamiennym grobie, i niechby tak skamieniał i został na wieki wieków.

Zbliżywszy się dziadunio ku stolikowi, który stał przed kanapą, popatrzył na mnie i starym, ale jeszcze dosyć czystym głosem zapytał:

— Kogoż Pan Bóg przynosi w dom mojej córki?

— Imć pan Ślaski, herbu Nieczuja — odpowiedziała pani stolnikowa. Tymczasem Zosia przysunęła poręczowe krzesło dziadkowi, na które on, czapkę złożywszy na stole, usiadł i po chwili namysłu zapytał:

— Ze Sandomierskiego? Syn pana Marcina?

— Tak jest, panie dobrodzieju — odpowiedziałem — sam Marcin i syn Marcina, skarbnika zakroczymskiego.

— He?! — krzyknął głośno staruszek. Dopiero mi pani stolnikowa dała do zrozumienia, że trzeba dobrze gardło rozpuszczać, rozmawiając z dziaduniem. A on jeszcze raz:

— He? Mów asan głośniej, bo u mnie każde ucho ma lat dziewięćdziesiąt i trzy, to ja już nie słyszę cichego gadania.

Powtórzyłem moją odpowiedź, dopiero on:

— Takie to było jego skarbnikostwo! Obwołali go zakroczymscy skarbnikiem, kiedy się starał o Mężykównę, powróciwszy z wojny tureckiej, ale podobno się skarbu ani ręką nie dotknął. Jakże mu się powodzi? Czy zawsze jeszcze siedzi w Sandomierskiem?

— Wyniósł się już stamtąd, panie dobrodzieju — odpowiedziałem — i mieszkał potem w ziemi sanockiej przez lat przeszło dwadzieścia; ale teraz już w Bogu odpoczywa.

— Umarł? Proszę! Wiele, wiele młodszy ode mnie. Musiałże przynajmniej nahulać się jeszcze za ostatniej wojny? Hę? Bitny to szlachcic był.

— Tak, po trosze, ale nie nadto, bo mu już ręka nie służyła.

— Ale wasze musiałeś mu dopomagać, rękę musisz mieć dobrą?

— Niczego, panie dobrodzieju, niczego, Panu Bogu na chwałę, ale z owego żołnierstwa mojego podobno do nieśmiertelności nie przejdę, bo trudno się bardzo dystyngować na małej wojnie.

— Łatwiej jak na wielkiej, gdzie tysiącami biją na kupę, jak było za króla Jana; ale u niektórych to tak: na małej się nie biją, bo mała, a na wielkiej, bo wielka. Hm, hm... Ślaski Nieczuja, Nieczuja Ślaski... pomiędzy nami jakieś powinowactwo musi być; przecie wojski krakowski, Nieczuja Jan, ten, który był poszedł z królem Janem na wojnę, a tu mu palestranci wyparowali byli żonę z dziećmi i zajechali dwór, że aż wróciwszy z wojny, zajazd musiał czynić na własną wieś... otóż ten wojski Jan, kiedym jeszcze był żakiem na Akademii Krakowskiej, kazał mnie się był tytułować wujkiem, a matka moja nieboszczka... Ba! Matka moja nieboszczka a jego żona były stryjeczne; przecie Grzymałówny obydwie... o!

— Tak, panie dobrodzieju.

— He! Cześnikiem mnie nazywają, chociaż takie było moje cześnikostwo, jak twego ojca skarbnikostwo.

— Tak, panie cześniku dobrodzieju, ale jest jeszcze i drugi sposób, w który mam honor być asaństwu dobrodziejstwu powinowatym...

— No, którędyż to?

— Przez śp. samego pana stolnika.

— Przez Strzegockiego? — zapytał dziadek, a namyśliwszy się cokolwiek, odpowiedział: — Prosta rzecz, rodzi go Ślaska. A czymże ta Ślaska była waści?

— Ta Ślaska była rodzoną ciotką mojego ojca.

— A tak! — rzeknie starzec. — Pamiętam, bawiła za młodu przy jw. Ossolińskim na respekcie, sierotą była ubogą — bo dziad waści, syn Jana, wojskiego krakowskiego, był człek lekki, całą fortunę przehulał; ojciec twój nawet z jego domu wyjechał o dwóch koniach i jednym pachołku i nie mając co robić innego, wojną się bawił, a kiedy wojny nie było w domu, to szedł w służbę do postronnych potencyj... o!... Konfederat dzikowski! Dopiero mi się ochapia136; przecie był ze mną w Gdańsku, kiedy miasto było oblężone przez Sasów... to, to, to, dobrze pamiętam. Toś ty syn jego? A pokażże mi się wasze, czyś do niego podobny?

I powstawszy cokolwiek, spojrzał na mnie, ale niebawem wzrok spuścił i na powrót usiadłszy, rzekł:

— Nic już nie widzę.

I w rzeczy ciemno się zrobiło, bo chociaż to ledwie parę godzin było z południa, jednak, jak mówi poeta o tej porze: