Chleb rzucony umarłym - Bogdan Wojdowski (biblioteka naukowa online .txt) 📖

30. Megilat Ester (hebr.) — Księga Estery; jedna z ksiąg Biblii. [przypis edytorski]

31. Leute auf! Auf, auf! (niem.) — dosł. ludzie, na górę; wszyscy na górę. [przypis edytorski]

32. granatowy — tu: tzw. granatowy policjant, czyli funkcjonariusz Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa (niem. Polnische Polizei im Generalgouvernement), od koloru mundurów zwanej policją granatową; była to policja komunalna, finansowana przez polskie samorządy pozostające pod nadzorem niem. administracji cywilnej i podporządkowana odpowiednim komendantom niem. policji porządkowej (Ordnungspolizei); najwyższym stanowiskiem w strukturze Policji Polskiej był komendant miejski a. powiatowy. [przypis edytorski]

33. Aber doch reich ist die Viertel (niem.) — jednakże jest to zamożna dzielnica. [przypis edytorski]

34. lary i penaty (mit. rzym.; z łac.: lares, penates) — tu: bóstwa opiekuńcze domu, dostatku i rodziny. [przypis edytorski]

35. jawohl, das fügt sich gut (niem.) — tak jest, to się dobrze składa. [przypis edytorski]

36. Festtag (niem.) — święto; dzień świąteczny. [przypis edytorski]

37. Ruhe (niem.) — cisza, spokój. [przypis edytorski]

38. jawohl, herzbewegend Festtag (niem.) — tak jest, wzruszające święto. [przypis edytorski]

39. Das Schöne... es steckt in Blut (niem.) — Piękno... to kwestia krwi. [przypis edytorski]

40. Ja, aber wo ist mein Rassenhass (niem.) — Tak, ale gdzie jest moja nienawiść rasowa? [przypis edytorski]

41. Klatsch (niem.) — plask. [przypis edytorski]

42. Das fügt sich gut, nicht wahr? (niem.) — Dobrze się składa, nieprawdaż? [przypis edytorski]

43. Jawohl, herzbewegend Festtag. Hier fühle ich mich heimisch (niem.) — Tak jest, wzruszające święto. Tu czuję się swojsko. [przypis edytorski]

44. Ja, ganz gut (niem.) — Tak, wszystko dobrze. [przypis edytorski]

45. Klapper? Das gibt keinen guten Klang. Nein (niem.) — Kołatka? Nie wydaje dobrego dźwięku. Nie. [przypis edytorski]

46. Haman, Haman... was ist es für einer? (niem.) — Haman, Haman... co to za jeden? [przypis edytorski]

47. Judenrein (niem.) — czystka antyżydowska; „odżydzenie” (termin właściwy ideologii nazistowskiej, mający podtekst eliminacyjny i ludobójczy). [przypis edytorski]

48. Nicht wahr? Aber jetzt seine Tat ist an den rechten Mann gekommen, jawohl (niem.) — Czyż nie? Ale teraz jego dzieło przeszło (w ręce) właściwego człowieka, tak jest. [przypis edytorski]

49. Nun ja, Haman opferte sein junges Leben, damit unser Krieg sein Ziel erreiche (niem.) — Ano tak, Haman poświęcił swe młode życie, żeby nasza wojna osiągnęła swój cel. [przypis edytorski]

50. nicht wahr? (niem.) — czyż nie? [przypis edytorski]

51. Meine kleine Jüdin (niem.) — moja mała Żydówka; moja Żydóweczka. [przypis edytorski]

52. Fräulein, wie steht es mit Ihrer Gesundheit (niem.) — Panienko, jak panienki zdrowie? [przypis edytorski]

53. Das fügt sich gut. Schnell, schnell. Also wie gesagt (niem.) — Dobrze się składa. Szybko, szybko. Więc jak to się mówi (reszta zdania w zniekształconym jęz. pol.). [przypis edytorski]

54. verboten (niem.) — zakazany, wzbroniony. [przypis edytorski]

55. durchgang verboten (niem.) — przejście wzbronione. [przypis edytorski]

56. Judenviertel Revier ist gesperrt. Eintritt verboten (niem.) — Dzielnica żydowska. Rejon jest zamknięty. Wstęp wzbroniony. [przypis edytorski]

57. OD-man — członek służby porządkowej (Ordnungsdienst) w getcie; były to oddziały zorganizowane podczas II wojny światowej przez okupacyjne władze hitlerowskie, częściowo podlegające Judenratom, tj. samorządom żydowskim, w istocie zaś (choćby ze względu na hierarchię rang) podporządkowane policji niemieckiej. [przypis edytorski]

58. dygować — nieść, dźwigać. [przypis edytorski]

59. charłactwo — wyniszczenie organizmu; znaczny spadek masy ciała wskutek utraty podskórnej tkanki tłuszczowej oraz zmniejszenia objętości mięśni. [przypis edytorski]

60. Ein Volk, ein Reich, ein Führer (niem.) — jeden naród, jedna rzesza, jeden wódz (jeden z najpopularniejszych sloganów Niemiec hitlerowskich). [przypis edytorski]

61. Zugführer (niem.) — kierownik pociągu, konduktor; dowódca plutonu. [przypis edytorski]

62. Getto sehen und sterben (niem.) — zobaczyć getto i umrzeć (żart. zniekształcenie powiedzenia „Zobaczyć Neapol i umrzeć”). [przypis edytorski]

63. nicht wahr (niem.) — czyż nie. [przypis edytorski]

64. Hoch, er lebe! Noch ein mal (niem.) — Niech żyje! Jeszcze raz! [przypis edytorski]

65. Der König. Mützen ab! Jüdisch König (niem.) — Król. Czapki z głów! Żydowski król. [przypis edytorski]

66. Mütze ab (niem.) — czapka z głowy (tryb rozk. czas.). [przypis edytorski]

67. Weg, Schwein (niem.) — precz, świnio. [przypis edytorski]

68. Kraft durch Freude (niem.) — moc poprzez radość. [przypis edytorski]

69. jawohl (niem.) — tak jest. [przypis edytorski]

70. genug davon (niem.) — dość tego. [przypis edytorski]

71. granatowy — tu: tzw. granatowy policjant, czyli funkcjonariusz Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa (niem. Polnische Polizei im Generalgouvernement), od koloru mundurów zwanej policją granatową; była to policja komunalna, finansowana przez polskie samorządy pozostające pod nadzorem niem. administracji cywilnej i podporządkowana odpowiednim komendantom niem. policji porządkowej (Ordnungspolizei); najwyższym stanowiskiem w strukturze Policji Polskiej był komendant miejski a. powiatowy. [przypis edytorski]

72. żółty — tu: funkcjonariusz policji żydowskiej w getcie; por. granatowy. [przypis edytorski]

73. Man spricht davon. Es fällt mir schwer das zu glauben (niem.) — Stamtąd coś mówi. Z trudem przychodzi mi w to uwierzyć. [przypis edytorski]

74. Eisernes Kreuz? Ihm geht alles nach Wunsch. Eisernes Kreuz (niem.) — Żelazny krzyż? Jemu to wszystko idzie po myśli. Żelazny krzyż! [przypis edytorski]

75. Mein Gott, jeder hat sein Kreuz zu tragen (niem.) — Mój Boże, każdy ma swój krzyż, by go nieść. [przypis edytorski]

76. Ja, ja, mit Eichenlaub (niem.) — Tak, tak, z liśćmi dębu. [przypis edytorski]

77. Ach wo! (niem.) — ależ gdzie; gdzież tam. [przypis edytorski]

78. GG — Generalne Gubernatorstwo a. Generalna Gubernia; nazwa administracyjna terytorium okupowanych, ale nieprzyłączonych do III Rzeszy ziem polskich w latach 1939–1945. [przypis edytorski]

79. Judenviertel Revier ist gesperrt. Eintritt verboten (niem.) — Dzielnica żydowska. Rejon jest zamknięty. Wstęp wzbroniony. [przypis edytorski]

80. cajgowy (z niem. Zeug: tkanina) — tkanina bawełniana a. wełniana o splocie skośnym łamanym, cechująca się wytrzymałością i z tego względu używana do wyrobu odzieży roboczej. [przypis edytorski]

81. Im Winter (niem.) — zimą. [przypis edytorski]

82. Im Sommer (niem.) — latem. [przypis edytorski]

83. Sonderaktion (niem.) — akcja specjalna. [przypis edytorski]

84. niech Hiszpania wykrwawi się do końca — chodzi o wojnę domową w Hiszpanii trwającą od 1936 do 1939 r.; stronami konfliktu byli: rząd Drugiej Republiki Hiszpańskiej oraz prawicowo-nacjonalistyczna opozycja. Wsparcia stronie rządowej udzielała liberalno-lewicowa część społeczeństwa (ale również anarchiści) oraz zagraniczni ochotnicy, m.in. brygady zorganizowane przez Międzynarodówkę Komunistyczną, a oficjalnie również: Francja, ZSRR, Brazylia i Meksyk. Opozycję wobec rządu stanowili nacjonaliści, monarchiści, konserwatyści i faszyści, wspierani ideowo przez kościół katolicki, finansowo przez najbogatszą część społeczeństwa, a militarnie przez wojska faszystowskich Włoch (Corpo Truppe Volontarie) i hitlerowskich Niemiec (Legión Cóndor), a także portugalski reżim Salazara; wiele krajów europejskich korzystało z konfliktu, sprzedając broń obu stronom. W marcu 1939 wojna domowa zakończyła się zwycięstwem nacjonalistów, Hiszpania została przekształcona w państwo faszystowskie pod rządami generała Franco. [przypis edytorski]

85. Hitler wejdzie do Nadrenii, przyłączy Austrię, przekroczy Sudety — dokonane przez hitlerowskie Niemcy trzy akty złamania kończącego I wojnę światową traktatu wersalskiego z 1919 r.; zajęcie strefy zdemilitaryzowanej Nadrenii miało miejsce w 1936 r., Anschluss (przyłączenie) Austrii oraz odebranie Czechosłowacji rejonu Sudetów w 1938 r. [przypis edytorski]

86. rozbiór Czech — właśc. rozbiór Czechosłowacji; chodzi o naruszenie integralności terytorialnej Czechosłowacji w wyniku układu monachijskiego (29 września 1938 r.), w którym Wlk. Brytania i Francja zgodziły się na aneksję regionu Sudetów przez III Rzeszę; w konsekwencji Polska skorzystała ze sprzyjającej sytuacji, żeby zająć Zaolzie, zaś Węgry odebrały Czechosłowacji płd. Słowację i Ruś Zakarpacką (parawanem tego aktu agresji był tzw. arbitraż wiedeński). Kryzys polityczny wywołany tymi wydarzeniami doprowadził do rozpadu Czechosłowacji i utworzenia zależnego od III Rzeszy Protektoratu Czech i Moraw oraz prohitlerowskiej I Republiki Słowackiej (w marcu 1939). [przypis edytorski]

87. flota niemiecka pcha się przez Bałtyk i łapu-capu zagarnia Kłajpedę Memel — chodzi o zajęcie przez okręty niem. portu bałtyckiego w Kłajpedzie 23.03.1939 r. i tym samym aneksję przygranicznego Okręgu Kłajpedy (lit. Klaipėdos kraštas, niem. Memelland), położonego na prawym brzegu Niemna, w płn.-wsch. części Prus Wschodnich, odłączonego od Rzeszy Niem. na mocy traktatu wersalskiego, a w l. 1923–1938 (po powstaniu lit., do jakiego doszło na tych terenach) stanowiącego autonomiczną część Litwy. Niemcy pod rządami kanclerza Adolfa Hitlera od 1935 r. łamały kolejne postanowienia traktatu wersalskiego: poczynając od przywrócenia poboru do wojska, ogłoszenie remilitaryzacji Niemiec i zajęcie terytorium Saary (z zagłębiem wydobywczym węgla kamiennego oraz okręgiem produkcji żelaza i stali; 1935) oraz Nadrenii (1936), poprzez przyłączenie do Rzeszy Austrii i rejonu Sudetów (1938), aż po militarne zajęcie Czechosłowacji i utworzenie zależnego od Niemiec Protektoratu Czech i Moraw w marcu 1939 r. Kryzys czechosłowacki pokazał, że państwa europejskie raczej wyzyskają sytuację dla własnych interesów (zajęcie Zaolzia przez Polskę oraz części Słowacji i Rusi Zakarpackiej przez Węgry), niż zdobędą się na interwencję w obronie pogwałconych konwencji międzynarodowych. Dlatego Hitler szybko wykonał kolejny krok: oderwanie Okręgu Kłajpedy od Litwy oddało w ręce Niemiec strategiczny punkt na mapie Europy; dokonało się zresztą za formalną zgodą ministra spraw zagr. Litwy Juozasa Urbšysa, uzyskaną pod groźbą zbombardowania Kowna (i właśc. po uprowadzeniu ministra do Berlina). [przypis edytorski]

88. wódz woła na cały kraj, że nie odda guzika od koszuli. Oj, ten guzik — nawiązanie do słów z przemówienia wygłoszonego przez gen. Edwarda Śmigłego-Rydza (1886–1941, generalnego inspektora Sił Zbrojnych, marszałka Polski) na XII Zjeździe Związku Legionistów Polskich w 1935 r. w kontekście żądań hitlerowskich Niemiec, aby przez terytorium Polski przebiegał korytarz (eksterytorialna autostrada oraz linia kolejowa) łączący Niemcy z Prusami Wschodnimi. Wypowiedź marszałka miała stanowić komunikat, że Polska jest silna, nie ugnie się przed godzącymi w jej interesy żądaniami i jest gotowa się im przeciwstawić. Słowa „nie oddamy ani guzika” zostały następnie powtórzone podczas przemówienia pod kopcem Piłsudskiego na Sowińcu w Krakowie 6 sierpnia 1939 r., w przeddzień wybuchu II wojny światowej. W wojnie obronnej 1939 r. gen. Śmigły-Rydz był Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbrojnych; 7 września opuścił Warszawę, przenosząc się do Brześcia, 18 września 1939 r. opuścił terytorium Polski udając się śladem przedstawicieli polskiego rządu i elit dyplomatycznych do Rumunii. [przypis edytorski]

89. Chamberlain, dlaczego podpisał układ w Monachium — chodzi o układ podpisany w Monachium 30 września 1938 r. przez szefa rządu Wielkiej Brytanii, Neville’a Chamberlaina wespół z reprezentującymi: Francję Édouardem Daladierem, Włochy Benito Mussolinim i Niemcy Adolfem Hitlerem; układ monachijski (zwany też dyktatem monachijskim) stanowił porozumienie dotyczące przyłączenia do III Rzeszy Niemieckiej części terytoriów Czechosłowacji, mianowicie Kraju Sudetów, na pograniczu z Niemcami i Austrią, zamieszkanego w większości przez ludność niemiecką. Czechosłowacja, której terytorium i suwerenność stanowiły przedmiot obrad i decyzji, nie była reprezentowana; po uzgodnieniu procedur i terminów oderwania regionu sudeckiego od Czechosłowacji (tj. pozbawienia jej 40% potencjału ekonomicznego oraz naturalnej linii obrony w razie niemieckiej agresji), wezwano ją do wysłania do Monachium swojego delegata, którego rola ograniczyła się do przeczytania i podpisania tekstu postanowień wręczonego mu przez premiera Chamberlaina. [przypis edytorski]

90. Briand w Locarno pokazał Niemcom drogę na wschód — 25. października 1925 r. w Locarno (Szwajcaria) został podpisany szereg traktatów pomiędzy Niemcami, Francją, Wielką Brytanią, Włochami i Belgią; obecni byli również przedstawiciele Polski i Czechosłowacji, jednak nie uczestniczyli w głównych obradach. Znaczenie układu z Locarno polegało przede wszystkim na podkreśleniu równorzędnej pozycji Niemiec wśród mocarstw Europy. Niemcy potwierdziły nienaruszalność swych granic zachodnich (z Belgią i Francją; tzw. Pakt reński) wyznaczonych traktatem wersalskim po I wojnie, ale jednocześnie odmówiły gwarancji granic wschodnich, z Polską i z Czechosłowacją. Osobne układy podtrzymujące wcześniejsze sojusze na wypadek dokonania agresji przez Niemcy podpisała z Polską i Czechosłowacją Francja, nie weszły one jednak do zasadniczego tekstu paktu reńskiego. Ze strony Francji pertraktacje prowadził minister spraw zagranicznych Aristide Briand. Niemcy naruszyły ustalenia z Locarno już w 1936 r., przystępując do remilitaryzacji Nadrenii. [przypis edytorski]

91. Ribbentrop, Joachim von (1893–1946) — minister spraw zagranicznych III Rzeszy w latach 1938–1945; po wojnie jako zbrodniarz wojenny został skazany na karę śmierci i stracony. [przypis edytorski]

92. Warschau kaputt (niem.) — Warszawa padła. [przypis