Pałuba - Karol Irzykowski (co czytac 2020 .txt) 📖

On nie pozwalał wydrzeć sobie planu i wykonał manewr w celu pozyskania jej współudziału odrobinką szczerości: „Ach, ty myślisz znowu, że ja chcę grać przed tobą jakąś komedię, ty mnie zawsze o to posądzasz” — usiadł przy niej, ujął ją za rękę. „Zlituj się, Olu, przecież ty mi jesteś najbliższą, do śmierci związaną, z tobą mam dzieci i pod jednym dachem mieszkam i mieszkać będę, nie bądźże wrogiem moim, nie sądź mnie tak. Korzystaj z tej chwili, bo ona może już nigdy we mnie nie wróci, przebacz mi, jeżeli ci się mój ton trochę patetycznym wydaje, ale to taka nawyczka (prawie już ją pozyskał, ale nie dowierzała jeszcze), wyrwij mi z serca zabliźnioną drzazgę, abym wyzdrowiał i był już z tobą”. (Poznała, że się za daleko posunęła, wzruszył ją jego ton serdeczny, zawstydziła się, że nie jest sama taką, i nic nie mówiąc, zaczęła go głaskać po twarzy i całować). „Czy pada tam jeszcze? O już ustaje. To niechże to wreszcie już raz powiedzianym będzie — po co ja okrążam wiecznie (a dalej okrążał, bo chciał naprężyć strunę), zdejm ze mnie ten ciężar hipnozy. Ona, wiesz kto, znalazła przed śmiercią sposób, żeby na całą mą przyszłość rzucić swój jaskrawy obraz, swoje piętno na mej duszy wypalić, obraz swojego ciała — i ja to mówię nie w przenośnym, ale w dosłownym znaczeniu. Widziałaś go, Olu, prawda? (Tak nawiasem uporał się ze sprawą uprzedniego wiedzenia Oli o obrazie; Ola tylko drgnęła, zawstydziła się, jakby przyłapana na gorącym uczynku fałszywości). Ale nie dość jest to widzieć, to trzeba rozumieć, odczuć, wiedzieć całą historię. Chociaż mogłabyś to uważać i za zwykły figiel tylko, za zabawkę dziecinną — (tu sam sobie przerwał i aby natychmiast zboczyć, zabrnął w inną stronę) wiedz więc najpierw o liście, który mi zostawiła Angelika” — opowiedział bliższe szczegóły — „treści nie pamiętam dokładnie, tylko tyle a tyle” — powiedział, ile pamiętał, a zacytował tylko koniec — „»jeżeli chcesz mnie uratować od śmierci wiecznej, to uczyń tak, a ja zamieszkam w tobie i będę przy tobie w godzinie śmierci«. Widzisz, jaki biblijny styl, i ona mnie tym wiązać chciała”.

„I ty się pozwoliłeś...?” — „Ach, to jest właśnie (okrążał) — pozwoliłem, będziesz słyszała historię mej żałoby i spytasz, czemum sobie w łeb nie palnął...” — „Ach nie mów tego, nie wolno ci tak mówić”. „No no, dziecko moje, widzisz, tylko ten list, nie pamiętam go dobrze, on zawierał jakieś różne, ale niejasne, pityjskie informacje, co zrobić w przyszłości, i ty tu radzić musisz, jak z tą klątwą (kłamał) zerwać, bo ja sam się boję, nie boję, ale nie mogę — wiesz przecie, że w nas wszystkich tkwi atawistyczna żyłka pogańska, wiara w duchy, penaty i lary, zabytek po naszych przodkach, w krwi to mamy, i ty pewnie sama czujesz takie różne obawy, trwogi niewytłumaczalne”.

Tu Strumieński umilkł i widocznie (?) coś mu się stało. Ola ściskała go za rękę, patrząc mu w oczy, on tolerował tę jej troskliwość, wobec której rósł jego smutek (chęć do szczerych uczuć smutku, aby je wyzyskać). Po pewnej pauzie rzekł nagle: „Pozostaje nam jeszcze jedno do zrobienia, możemy pójść, deszczyk już ustał. Czy pójdziesz ze mną?”.

— Dokąd? Czy tam?

— Tak.

— Ach, dziękuję ci (w oczy wlała wyraz błogiej wdzięczności) cieszę się, cieszę — a potem będziesz już mój, prawda?

— Odziej no się, Olu — ależ ja jestem, jestem twój — żebyś się nie przeziębiła.

Narzuciła na siebie szal, wyszli, on za chwilę wrócił, wziął swój szeroki płaszcz góralski (zobaczymy później po co), narzucił na siebie, objął ją za szyję. Gdy weszli do salonu, rzekł: „Ach, gdybyś wiedziała, jaka tu się rozegrała scena!”. Pytająco spojrzała. „Potem, mamy całe życie czas na to — a teraz zapewne nie uwierzysz, że ja czuły jestem na takie rzeczy, ale zaczekaj tu, siądź w ciemności do fortepianu i zagraj mi... to ulubiony mój kawałek, a ty to grasz prześlicznie, taki mam w piersiach dziwny nastrój — zrób to, zrób, nie wahaj się, błagam...” (chciał ją sobie ująć i zrobił jej przyjemność, niejako i zapłatę na dalszy współudział, za dalsze jej służenie jako medium). „Ach, zrobię, co zechcesz, byle cię uspokoić”.

Siadła do fortepianu i grała, podczas gdy on otworzył oszklone drzwi i stanąwszy w nich, patrzał w ogród.

Z całego kawałka, który grała Ola, podobało mu się właściwie tylko jedno miejsce, reszty nie rozumiał, mimo to silił się przejmować nim, dotrwał w swej roli pilnego słuchacza. (Bo nie analizował jej tak, jak i owej pięknej sytuacji na ganku; por. s. 298 w. 1 i n. a s. 306 w. 15199).

Była jasna noc; wilgoć panowała w atmosferze, rosa była na kwiatach (niby łzy?). Szli. (Tu mam sposobność popisania się talentem poetyckim — ale nie bardzo mi się chce robić nastrojków, wskażę tylko miejsca, gdzie bym mógł udoić „poezję”, a wypełnię je może kiedyś później w popularnym wydaniu Pałuby). Skoro tylko uszli kilka kroków, przybłąkały się do nich dwa czarne widma: były to psy łańcuchowe strzegące domu, które poznawszy pana i panią, skakały teraz naokoło nich i skomlały po cichu z radości. Strumieńscy, nazwawszy psy po imieniu i pogłaskawszy je, poszli dalej w tym towarzystwie, lecz psy wnet ich odbiegły. Na ścieżce rozlały się kałuże błota, Strumieński wziął żonę na ręce, by sobie „nóżąt” nie powalała, ona zawiesiła mu ramiona na szyi i, patrząc w gwiazdy, czuła (decyzja) takie szczęście jak nigdy jeszcze.

Były to tak zwane szczęśliwe chwile, a zdarzenia życiowe rzeczywiście czasem, dość często nawet, przy dobrej woli do autosugestii i pieniądzach zaguźlają się, zwężają w takie chwile szczęśliwe lub poetyczne. Temu nie przeczę, chociaż mi niejeden zarzuci, że sprozaiczam wszystko, ściągam w dół (uwagę takich zwracam na świeże porównanie o kwiecie, który analizowany traci zapach). Życie składa się z różnych składników, a nici bezimienne krzyżują się w różne guzki, nawet „piękne”. Otóż Strumieńscy czuli tę szczęśliwość i mimo woli chcieli przedłużyć ją, wyssać, nie śpieszyło im się też bardzo tam, dokąd szli, jakby przeczuwali (?) nieporozumienia. Więc najprzód do swoich kwiatów — nacieszyli się kwiatami i swoją wspólnością w tej dziedzinie, potem, gdy psy ich znowu obskoczyły, łasząc się, Ola powiedziała: „One nas prowadzą do siebie, odwiedźmy ich, Luta ma pieski, zróbmy jej wizytę”. Ujrzeli Lutę na słomie, warczała, pod nią niby milion piszczących szczurków wiszących u wymion. „Luta, Luta, my ci ich nie weźmiemy, nie, nie, tylko się napatrzymy”. Ot w tym punkcie np. poetyczne odczuwanie sytuacji przez nich polegało tylko na nieuświadomionych asocjacjach: pieski to niby dzieci, rodzina, w tak małym kółku, spierwotniona, ale zgodna (?), mikrokosmos, symbol uczuć familijnych — a więc znowu trącona struna ich wspólności. Następnie szli przez ogród wśród drzew owocowych. Zagrzmiało, błyskawica rozdarła niebo, Ola krzyknęła i schroniła się do pobliskiej altanki z poprzeczek brzozowych, tam ją Strumieński uspokajał — choć nie było potrzeba — całusami (poetyczniej: pocałunkami), a gdy wyszli, wiatr zatrząsł drzewami, z jabłoni spadło kilka jabłek w wilgotną trawkę, jedno jabłuszko potoczyło się do nóg — koło nóg Oleńki — hołd i dań drzew, składane swemu państwu! — a Strumieński, który miał dobry wzrok, znalazł jabłuszko i podał Oleńce.

Są w muzeum. Zaraz ogarnął ich charakterystyczny chłód panujący w salach przestronnych, niezamieszkałych przez ludzi. Ola, widząc szybę i różne nowości, pyta męża, skąd się one tu wzięły; on jednak wymija jej pytania (bo musiałby mówić o Pawełku), ironizuje sobie: „Oto jest ten pogański ołtarz, wykopalisko z czasów przedhistorycznych!”. Przysuwa dla żony trzcinową kanapkę (u Oli myśli: „Gdzie to było? Tu czy tam?”), sadza na niej żonę i mówi tajemniczo: „A teraz dam ci przedstawienie!”. Położył obok Oli swój płaszcz, objął ją wpół i pocałował, nie zważając na jej ciche pytanie: „Co ty chcesz robić?” i zgasił przyniesioną latarkę. W tej chwili zaświeciły tajemnicze oczy, czerwone błyskawice przebiegły pokój, a za szybą pojawiła się wielka głowa ludzka, nasycona światłem. Można jednak stracha odesłać do domu! I uczynił, że znów było ciemno w pokoju, i znowu potem stracha zawołał. Tłumaczył Oli cały mechanizm optyczny. Że rzecz nie polega wcale na jakichś wynalazkach, które mają być dopiero wynalezione, jak cudowności Poego200 lub Vernego201, ale na znanych już fenomenach, na interferencji światła i na sekretnych farbach profesora Lipmanna, i wcale nie wymaga koncesji prawdopodobieństwa. Ola niewiele z tego rozumiała, ale rozumiała przecież tyle, że cudowność nie odgrywa tu żadnej roli, i jej oczekiwania zawiodły ją nieco, zwłaszcza gdy Strumieński kładł nacisk na tę naturalność tj. tak zwaną sztuczność zjawiska. On to robił z pewnym celem, wprawdzie bowiem zamierzał opowiedzieć jej tu historie ze swojej żałoby, lecz wstydził się, zresztą odkładał to na kiedy indziej, w tej chwili zaś zajmował się figlarnymi myślami, do których popychała go konsekwencja miejsca i okoliczności.

Angelika kąpała się tam i patrzyła mu przenikliwie w oczy, widziała go tu pierwszy raz w tym towarzystwie i zapytywała: „Co ty tu robisz? Czy już chcesz skończyć ze mną — zabić mnie?”. A on patrzył jej również w oczy po dawnemu, zuchwale, odpowiadał jej buntowniczo w myślach i rzekł do Oli: „Pocałujemy się tu przed nią, niech widzi. Widzisz, nie zadrżała, nie ruszyła się, znowu pocałuj. Cóż ty na to, Gela, zrób nam co, rzuć piorun, przerwij naszą miłość! Olu, powiedz głośno: przerwij naszą miłość!”.

Nie powiedziała, przycisnęła się mocniej do męża, raził ją wzrok Angeliki — słowa Strumieńskiego wzbudzały w niej pożądaną sugestię. Opierając się tej sugestii, rzekła: „Kto ten obraz wymyślił, musiał być wariatem”.

„Mimo to nie potrzebujesz się lękać niczego. Powiedz mi jednak — jak tak patrzysz, co ci przypomina to wychylenie głowy?” — „Nie wiem, okno chyba”. „Mnie ono przypomina głowę po drugiej stronie gilotyny”.

I spojrzał jej poważnie w oczy, lecz jej przyszła do głowy myśl pusta, której się nie mogła oprzeć, i śmiejąc się, rzekła: „Ja już wiem, co mi to przypomina. Przypomina mi stare przysłowie: modlił się dziad do obrazu, a obraz do niego ani razu — ha! ha! — Gniewasz się. E, nie gniewaj się” — i zarzuciła mu ręce na szyję.

— Masz słuszność Olu — to to właśnie jest bardzo stosowne. Ja jestem tym dziadem, który się modlił do obrazu, klęczałem przed nim — patrz tak!

Tu muszę znów pohamować niecierpliwość „pięknych czytelniczek” i dorysować tło psychologiczne, na którym rozgrywała się ta cicha walka charakterów. Temu szło o pozbycie się Angeliki, ale jak już wspomniałem, sama ta decyzja (?) zerwania, żal, uroczystość chwili i jej ważność dla całego życia wywołały w nim na nowo cały nawał wspomnień, mózg jego owinęły fale podziemnej rzeki, wzburzone, spiętrzone. „Chciał” mieć bodaj tę ostatnią satysfakcję — dla siebie? dla Geli? — żeby pod jej sztandar ukorzyć Olę, gotów był sprzedać się Oli albo za cenę poddania się jej pod panowanie Angeliki, uznania jej potęgi, albo też — gdyby ona teraz znalazła w swej duszy coś nowego, strasznie cennego, co by mógł przeciwstawić Angelice, co by mu wynagrodziło ten czar, który tam tracił. Do tego mimo woli parła jego natura (typowa jego sytuacja), znajdował się właśnie na tym samym punkcie, na którym już raz był podczas drugiej próby, opisanej w ustępie VII. Chęć pozbycia się Angeliki mieszała się z chęcią ostatniego jej apoteozowania, obie chęci wspomagały się wzajemnie i przechylały na szalach. Jakżeż Ola? To uwarstwowanie uczuć, jakie widzieliśmy u niej przed nocą, powoli zmieniło się w niej teraz znowu wskutek maskowanych ataków Strumieńskiego na jej dumę. Nie ufała mu i przeczuwała (tj. wiedziała bez uświadamiania sobie pośrednich członów rozumowania), że chce uświetnić Angelikę jej kosztem. Jak za dnia niebezpieczną była dla niej Berestajka, tak teraz niebezpieczeństwo to przybrało znowu żywe oblicze Angeliki. Ostatnie wypadki usposobiły ją wprawdzie przyjaźnie dla męża, ale — jak w siebie już zawczasu wmawiała! — on ją złudził, pozyskał, grał na jej sercu. Mimo to chciała sądzić, że on się „poprawił”, że przestał już robić głupstwa na temat Angeliki i brać je na serio (w tym sądzie utwierdzał ją właśnie epizod z aktorką); była nawet gotową wydrzeć go (gdy się poprawił!) i wydrzeć mu, to znaczy w ogóle coś w tym kierunku zrobić, stała jednak na straży własnych egoistycznych świętości dostosowanych do jej charakteru. Mogła z nich coś pozornie ustąpić, „zrobić ofiarę”, ale nie spodziewała się, że Strumieński wystawi ją na zbyt ciężką próbę. Ratować go chciała, gdyby był już nawróconym na serio grzesznikiem, ale nie wbrew jemu samemu. Na to liczyła, liczyła i na to, że on od czasu do czasu puści jakiś fajerwerk, pozwalała mu grać komedię i brała w niej udział, odczuwała jego kłamstwa i cieszyła się nimi, byleby tylko ta komedia nie przekraczała pewnych milcząco umówionych granic, nie stawała się grą na serio. A tymczasem właśnie dla niego komedia, aby go zadowoliła, musiała być prawdą! Już tam w pokoju zauważyła Ola pewne oznaki, które jej się nie podobały — teraz wobec widoku rywalki, nie erotycznej, ale intelektualnej, wyczuwała ostrożniej, obserwacja jej zaostrzyła się. „Czuwała” nad tym, czy Strumieński nie zrywa milczącej umowy i nie przechodzi z komedii do szczerości, co przetłumaczone na język świadomości brzmiałoby: czy