Komediantka - Władysław Stanisław Reymont (biblioteka darmowa online .TXT) 📖

strachu... Nie wiem, od czego zacząć... Przesypuję z nogi na nogę. On najspokojniej mył jakiś rondelek, potem nalał nafty w maszynkę; zdjął surdut, włożył jakąś watówkę i zaczyna obierać kartofle.

Po długiem milczeniu, widząc, że się nie doczekam, zaczynam coś bełkotać o powołaniu, o miłości sztuki, o chęci uczenia się i tam dalej.

On wciąż obierał kartofle.

Proszę go już wreszcie, aby mi zechciał dawać lekcye.

Popatrzył na mnie i mruknął:

— „A ile kawaler ma lat?”

Zbaraniałem, a on ciągnie dalej:

— „Z mamą kawaler przyszedł?”

Łzy poczęły mi zalewać oczy, a on znowu mówi:

— „Tatko frycówkę sprawi... o, sprawi!... i ze sztuby wyleją”.

Tak mi się przykro zrobiło i tak czułem się upokorzonym, że słowa przemówić nie mogłem.

— „Niech kawaler zadeklamuje jaki wierszyk, naprzykład „Staś na sukni zrobił plamę...”, „Noc była ciemna...”, coś z wypisów Łukaszewskiego...” — powiedział cicho, systematycznie obrzynając kartofle.

Nie zrozumiałem ironii, bo się niebo otworzyło przede mną. Deklamować przed nim!... Marzyłem przecież o tem... sądziłem, że go olśnię i zachwycę, bo przecież wszystkie moje kuzynki i całe gimnazyum unosiło się nad moim głosem.

— To jeszcze z tamtych czasów pozostał ci pociąg do krzyków?...

— Glas, nie przeszkadzaj...

— Ha! myślę, trzeba się od razu pokazać!... i choć drżałem ze wzruszenia, stanąłem w tragicznej postawie i zaczynam... no cóżby?... Czarny szal, który wtedy był modnym... Przebiłem się przez tremę i z miejsca uniósł mnie patos, łamię się, wykręcam stawy, krzyczę, wybucham niby Otello, syczę nienawiścią jak samowar i skończyłem, oblany potem...

— „Jeszcze co?” — rzekł, obierając wciąż kartofle i ani jeden muskuł twarzy nie zdradził, co myśli o tem.

Zdawało mi się, że idzie dobrze i wybieram Hagarę; jadę na całego: rozpaczam, jak Niobe, przeklinam niby Lear... błagam, grożę i w rozdenerwowaniu kończę, a on mówi:

— „Jeszcze!”

Dał spokój kartoflom i zabrał się do siekania mięsa.

Olśniony już tem przyzwoleniem i zachętą, jaką zdawałem się słyszeć w jego głosie, wybieram z Mazepy Słowackiego tę scenę w więzieniu z czwartego aktu, i mówię ją całą...

Jęczę za Amelię, ględzę za Chmarę, przeklinam za Zbigniewa, huczę za Wojewodę... Wkładam w to tyle uczucia, tyle głosu, że aż chrypnę; włosy mi powstają na głowie, drżę, zapominam, gdzie jestem, natchnienie mnie unosi, ogień bucha ze mnie, bucha jak z pieca; łzy mam w głosie, kolki z wysiłku pod piersiami, a gadam... Już Amelię przekląłem, sponiewierałem, szarpię się z bólu i miłości; kończę akt czwarty i jak potok walę z piątym. Tragiczność mnie porywa, podnosi pod sufit nieomal, pokój zaczyna mi tańcować, w oczach robi się kolorowo, brak mi już tchu — słabnę, wzruszenie mnie dławi, dusza mi opada kawałami — omdlewam...

Wtem — on kichać zaczyna i łzy obciera rękawem.

Przestałem mówić.

On cebulę, jaką krajał, położył, dzbanek mi w rękę wcisnął i najspokojniej mówi do mnie:

— „Przynieś-no mi wody...”

Przyniosłem.

Nalał kartofle, wstawił je na maszynkę i zapalił knot.

Nieśmiało go pytam, czy mogę przychodzić na lekcye?

— „Przychodź, przychodź!... — odrzekł. — Zamieciesz mi, przyniesiesz wody. A umiesz ty po chińsku?...”

— „Nie!” — odpowiadam, nie wiedząc, do czego zmierza.

— „To się naucz, a jak będziesz już umiał, przyjdź do mnie; pogadamy wtedy o teatrze!”

Wyszedłem zrozpaczony, ale mnie to wcale nie ostudziło. Chwili tej nigdy w życiu nie zapomnę!...

— Nie roztkliwiaj się, na piwo już Głogowski nie poleci.

— Mówcie, co chcecie, ale tylko przez sztukę życie coś warte.

— I nie widział się pan już więcej z Rychterem? — spytała ciekawie Janka.

— Przecież nie nauczył się jeszcze po chińsku...

— Nie, nie byłem; a zresztą, jak mnie wypędzili ze szkoły, uciekłem zaraz z domu i zaangażowałem się do Krzyżanowskiego.

— Byłeś u Krzysia?...

— Cały rok chodziłem z nim, z jego żoną, z nieśmiertelnym Leosiem, jego synem i jeszcze jedną krowientą: mówię.„chodziłem”, bo innych sposobów lokomocyi bardzo rzadko używaliśmy. Jeść bardzo często nie było co, ale grywać i deklamować mogłem tyle, ile tylko chciałem. Repertuar miałem ogromny. W cztery osoby grywaliśmy Szekspira i Szyllera, najcudaczniej przerobionych dla naszego użytku przez Krzysia, który, prócz tego, miał bardzo wiele sztuk własnych, o potrójnych lub poczwórnych tytułach. Krzyżanowski sam je nosił, w dużej skrzynce i nieraz na popasach mawiał, klepiąc pudło:

— Tu, albo Szekspir, albo Molier jest polski. Bieda, głupstwo!... kiedy się ma zapewnioną nieśmiertelność. Leoś, pamiętaj, co ojciec mówi!

Zaczęli się wszyscy śmiać serdecznie.

Jankę dotknął przykro ten śmiech i przypomniał jej Stanisławskiego, odezwała się więc energicznie:

— Tak bardzo nie jest śmieszną nędza i poniewierka talentu.

— O, tak, bratnia duszo! tak!... To był apostoł sztuki, geniusz bez całych butów i... okoliczności!... Szekspir podwórzowy! Talma karczemny!... — wołał patetycznie Glas.

— Hołota! bydło! szubrawcy! i licz aż do dwudziestu! — mruczał Głogowski, bo garderoba aż się trzęsła z wesołości.

— Jakie my z nim kumedye puskali, jak ja miał swoją kompanię, to ha!.. Wy i widzieć już takich nie będziecie! — rzekł gorzko inspicyent.

Zaczęli drwić i prześladować go tą galicyjską „kompanią”.

— Komedyanty jesteście, nie artysty!... — zawołał rozgniewany inspicyent i wyszedł na ogródek.

Zaczęli po kolei opowiadać najrozmaitsze kawały, bo ten temat był niewyczerpany i zawsze znajdował mówców i chętnych słuchaczy.

Deszcz wciąż padał i na świecie było coraz zimniej i posępniej, więc się skupili ściślej i opowiadali.

Wtem przerwały im głośne krzyki, dochodzące ze sceny.

— Cicho! co to?... Aha! Majkowska contra Topolski; scena wolnej miłości.

Janka wyszła, żeby zobaczyć, co się tam dzieje.

Na scenie, prawie ciemnej, kłóciła się bohaterska para towarzystwa.

— Gdzie-żeś był?! — krzyczała Majkowska, przyskakując do niego z pięściami.

— Daj mi spokój, Mela.

— Gdzie-żeś był przez całą noc?

— Proszę cię, odejdź... Kiedyś chora, to idź do domu.

— Grałeś, co?... a ja sukni nie mam! Kolacyi nie miałam sobie wczoraj za co kupić!...

— Dlaczegoś nie chciała?...

— A! tybyś chciał, ja wiem! Tybyś chciał, ażebym ja miała pieniądze, miałbyś grać za co... Pomagałbyś mi nawet mieć pieniądze... nikczemnik! podły!

Rzuciła się na niego nerwowo i zajadle. Piękna, posągowa jej twarz pałała rozdrażnieniem, a z gardła zaciśniętego wydobywały się krótkie, przeciągłe sykania. Wpadła w paroksyzm histeryi: pochwyciła go za ramię, szczypała i trzęsła nim, nie wiedząc sama, co robi.

Topolski, zniecierpliwiony, uderzył ją i odepchnął od siebie gwałtownie.

Majkowska, prawie z rykiem, tak głos jej nie miał nic ludzkiego, przerywanym śmiechem i płaczem, z tragicznem załamaniem się, upadła przed nim na kolana.

— Moryś!... kochanku duszy mojej, przebacz!... Słońce moje!... ha! ha! ha! Psiakrew łajdaku! ty!... ty!... Najdroższy mój, przebacz mi!...

Przyczołgała mu się do nóg, pochwyciła go za ręce i zaczęła je z uniesieniem całować.

Topolski stał chmurny; żal mu jej było i wstyd własnego uniesienia, więc tylko gryzł papierosa i szeptał cicho:

— Wstań-że... nie graj komedyi... Chyba nie masz wstydu!... Zaraz się tutaj wszyscy zlecą...

Przybiegła matka Majkowskiej, stara, podobna do wiedźmy kobieta; usiłowała ją podnieść z ziemi.

— Mela! córuchno!

— Niech matka zabierze tę waryatkę; robi tylko skandale... — rzekł Topolski i wyszedł na ogródek.

— Córuchno!... a widzisz... mówiłam, prosiłam, nie bierz go... taki fatygant! Nie umie cię uszanować i jeszcze ci tylko zdrowie niszczy, a tamten... Masz, kochanie, Melciu! Wstań, dzieciąteczko, wstań!

— Idź matka do choroby! — zawołała Majkowska.

Odtrąciła starą, zerwała się z ziemi, wytarła sobie twarz i zaczęła szybko chodzić po scenie.

Musiała w ten gwałtowny ruch wyładować z siebie resztę złości, bo zaczęła nucić i uśmiechała się do siebie, a później zawołała do Janki najnaturalniejszym głosem:

— Może pani pójdzie ze mną na miasto?...

— Dobrze, nawet deszcz już przestał padać... — odpowiedziała Janka, spoglądając na jej twarz.

— Co! to mam soliterka... widziała pani?

— Widziałam i... nie mogę jeszcze stłumić oburzenia.

— I... głupstwo!

— Wiele już rzeczy zrozumiałam z trudem w teatrze i wytłómaczyłam sobie, jak mogłam, ale takiej sceny nie potrafię. Jakto! pani możesz znieść coś podobnego?...

— Za bardzo go kocham, aby zważać na takie bagatelki.

Janka zaczęła się śmiać nerwowo.

— Tylko w operetce można coś podobnego zobaczyć, no i za kulisami.

— Ba, ja się zemszczę!

— Pani się zemści?... Ciekawam bardzo... bo jabym nigdy, nigdy nie darowała.

— Wyjdę za niego... Musi się ze mną ożenić.

— To będzie zemsta? — zawołała zdumiona Janka.

— Nie potrzeba lepszej. Już ja mu urządzę życie! Wie pani, wstąpmy najpierw do cukierni, muszę kupić czekolady...

— Nie miałaś pani na kolacyę!... — zawołała mimo woli Janka.

— Ha! ha! toś pani jeszcze naiwna... ha! ha! Widziałaś pani tego, co mi bukiety przysyła i myślisz, że jestem bez grosza! ha! ha! Gdzieżeś się pani taka uchowała? To wprost pyszne!...

I znowu śmiała się jak waryatka, aż się przechodnie na ulicy oglądali za niemi; zmieniła nagle ton mowy i zapytała ciekawie;

— Masz pani kogo?...

— Mam... sztukę! — odpowiedziała Janka poważnie, nie obrażona nawet zapytaniem, bo wiedziała, że to są rzeczy dość zwykłe w teatrze.

— Jesteś pani albo bardzo ambitną, albo bardzo mądrą... nie znałam pani... — rzekła Majkowska i zaczęła przysłuchiwać się jej uważniej.

— Ambitną, być może! bo mam tylko jeden cel w teatrze: sztukę.

— Nie graj-że pani ze mną farsy! ha! ha! Sztuka: cel życia! to motyw do pysznego kupletu, choć stary kawał.

— Jak dla kogo...

Majkowska zamilkła; zaczęła nad czemś rozmyślać chmurnie, bo przeczuwała w niej rywalkę i do tego groźną, przez swoją inteligencyę.

— Ledwiem dogonił panie! — zawołał ktoś za niemi.

— Mecenas tutaj?... nie na służbie?... — szepnęła złośliwie Majkowska, bo zawsze chodził z dyrektorową.

— Chcę zmienić panią... właśnie szukam miejsca.

— U mnie ciężkie obowiązki.

— O, to dziękuję!... jestem już za stary... Znam kogoś, coby był względniejszym na moje lata.

I skłonił się z wyszukaną grzecznością przed Janką.

— Idzie mecenas z nami?

— Owszem, ale panie pozwolą, że ja poprowadzę.

— Zawsze zgoda.

— Proponuję śniadanie w „Wersalu”.

— Ja muszę wrócić — rzekła Janka — przecież nie skończyli jeszcze czytania sztuki.

— Skończą i bez pani. Chodźmy.

Szli wolno, bo deszcz ustał zupełnie i lipcowe słońce osuszało błoto ulic.

Mecenas się szastał, zaglądał w oczy Jance i uśmiechał się znacząco; kłaniał się znajomym i wobec młodych przechodniów przybierał minę zwycięzcy.

W „Wersalu” było pusto. Rozsiedli się przy balustradzie i mecenas zarządził dosyć wykwintne śniadanie.

Janka żenowała się trochę z początku, ale widząc, że Majkowska zachowuje się z taką swobodą jak zawsze, odzyskała humor i nie zwracała uwagi na garsonów, ani na spoglądających z uśmiechem przechodniów.

Mecenas usługiwał tylko Jance, nie odstępował jej ani na krok i sypał komplementami, z których się Majkowska śmiała głośno. Jankę trochę to dziwiło, ale później tak się jej te zabiegi wydały komiczne, że śmiała się serdecznie razem z Melą.

Śniadanie było doskonałe, wina wyborne i słońce tak wesoło przyświecało, że czuła, iż przenika ją jakieś ciepło denerwujące i że to tak dobrze siedzieć bez troski i bez myśli żadnej i bawić się, ale swoją drogą przypomniała próbę.

— Niech czekają! Cóż to, ja się będę do nich dopasowywać!

Majkowska bywała często despotyczną z kaprysu, a wtedy trzęsła teatrem i zmuszała, żeby wystawiano takie sztuki, w którychby mogła się popisywać. Cabiński ulegał, bo musiał i bał się, żeby w środku sezonu nie rozbiła mu towarzystwa swojem wystąpieniem z niego z Topolskim.

Już było po trzeciej, gdy wróciły do teatru. Próba z dzisiejszego przedstawienia była w pełni.

Cabiński chciał im coś grymasić, ale Majkowska spojrzała na niego takim miażdżącym wzrokiem, że się tylko skrzywił i odszedł.

Matka przybiegła do niej z jakimś listem. Majkowska przeczytała, nakreśliła zaraz kilka słów odpowiedzi i oddała starej.

— Niech matka to odniesie, tylko zaraz.

— Mela, a jak go nie będzie?... — zapytała stara.

— Niech matka poczeka, a oddać samemu... Ma tu matka na to...

I prztyknąwszy się w krtań po pijacku, dała jej czterdziestówkę.

Zielonkowate oczy starej rozbłysły wdzięcznością, pocałowała córkę w rękę i pobiegła.

Janka szukała Głogowskiego, ale już go nie było, więc poszła do krzeseł, do mecenasa, który z powrotem przyszedł z niemi, bo się jej przypomniało owo wróżenie kiedyś z ręki.

— Panie mecenasie... jest mi pan coś dłużnym... — zaczęła, siadając obok niego.

— Ja?... ja?... dalibóg, nie przypominam sobie... czybym...

— Obiecał mi mecenas powiedzieć to, co pan zobaczył wtedy na mojej ręce...

— Pamiętam, ale muszę jeszcze raz zobaczyć...

— Ale nie tutaj. Chodźmy już lepiej do garderoby, to nikt przynajmniej uwagi nie zwróci...

Poszli do garderoby chórzystek.

Mecenas oglądał obie jej ręce szczegółowo i dosyć długo, a wkońcu rzekł nieco zaambarasowany:

— Słowo honoru daję, że po raz pierwszy widzę takie dziwne ręce... Nie wiem doprawdy, czy...

— Ale proszę powiedzieć wszystko i absolutnie nic nie ukrywać. Widzi mecenas, choćby się śmiano ze mnie, ale powiem, że prawie wierzę w takie wróżby, jak wierzę w sny niektóre i przeczucia... Może to śmieszne, ale wierzę.

— Nie mogę powiedzieć, a zresztą, ja sam nie jestem przekonany, czy to prawda.

— Wszystko jedno, czy prawda lub nie, ale mecenas mi musi koniecznie powiedzieć, mój złoty mecenasie! Obiecuję mecenasowi solennie, że nie wezmę tego, co usłyszę, do serca — prosiła pieszczotliwie Janka, podniecona ciekawością i jakimś strachem niewytłómaczonym.

— Czeka panią jakaś choroba, jakby mózgowa... Ja nie wiem, nie wierzę w to, daję pani słowo honoru. Mówię, co widzę,