Komediantka - Władysław Stanisław Reymont (biblioteka darmowa online .TXT) 📖

istotnie talent do pisania... nowel, których kilka stworzył, ale sceny nie powinien tykać, to nie jego dziedzina; brak mu zupełnie nerwu teatralnego, przez co ludzie jego sztuki są manekinami, a życie i pojęcia, jakie przedstawia, to nie życie naszych chłopków, ale co najmniej, papuasów” i t. d.

Sprawozdawca jednego z najpoczytniejszych pism codziennych gadał przez dwa dni w odcinku: o dziejach teatrów we Francyi, o aktorach w Niemczech, o sztuce stosowanej w Norymberdze... Mówił o wpływie dodatnim krytyki na jakość twórczości dramatycznej: opowiadał o nowościach teatralnych, rzucał co dwa wiersze w nawiasach: widziałem go w „Odeonie”... słyszałem w „Burgu”... podziwiałem takę grę w Londynie... Przytaczał rozmaite anegdoty teatralne, wychwalał aktorów zmarłych przed pół wiekiem, przypominał przeszłe czasy sceny, w kilkunastu wierszach mówił o czerwonych łachmanach radykalizmu, jaki się na sceny przedzierać zaczyna, chwalił z ojcowską pobłażliwością aktorów, grających Chamów, chwalił Cabińskiego, i zakończył, że chyba o samej sztuce powie wtedy, jak autor napisze drugą, bo tę, można tylko wybaczyć początkującemu autorowi.

Drugi dziennik pisał: że sztuka jest idyotyczna wprost jako teza i jako robota, że cynizm podobny i brutalstwo, z jakiem autor wyszydza „podstawowe” idee, przechodzi nawet to, co widzieć tylko można w importowanych ze strupieszałej Francyi płodach; ale co tamtym można wybaczyć, bo... (tu następowała cała szpalta objaśnień i przyczyn, dlaczego Francuz może pisać łajdactwa), tego płazem swojskiemu autorowi puścić nie można... I na to, żeby autor ośmielił się tak pisać, tak obniżać etyczne ideały życia, siać nienawiści, pluć na najświętsze każdemu sercu polskiemu rzeczy, trzeba tylko być... (tu następowały kropki i przejrzyste metafory, a znaczyły łajdakiem).

Trzeci twierdził, że sztuka wcale jest niezłą, a byłaby wprost doskonałą, gdyby autor chciał w tym wypadku szanować tradycye i dorobił muzykę i tańce.

Czwarty stanął na wprost przeciwnem stanowisku, bo twierdził, że sztuka stanowczo jest nic nie wartą, jest świństwem, ale autor ma przynajmniej tę zasługę, że ustrzegł się szablonu i nie wprowadził śpiewów i tańców, które zawsze obniżają wartość sztuk ludowych.

W piątym napisał specyalista od teatrów ogródkowych sto wierszy, takich mniej więcej: Chamy pana Głogowskiego — hm!... niezła rzecz... byłaby nawet zupełnie dobra... ale... chociaż znowu zważywszy... swoją drogą... trzeba mieć odwagę powiedzieć prawdę... W każdym razie... bądź co bądź... z małem zastrzeżeniem autor ma talent. Sztuka jest... hm... jakby tu określić?... Przed dwoma miesiącami pisałem już coś o tem, więc ciekawych odsyłam tam... Grali znakomicie!... I przepisał cały afisz, stawiając obok nazwiska każdej aktorki jakiś słodki epitet, miłe słówko, grzeczne określenie, dwuznacznik melancholijny i frazes...

— Co to jest?

— Libretto do operetki; dać tytuł: Krytyki teatralne, podłożyć muzykę i heca taka, że naród będzie chodził, jak na odpust...

— A cóż pan na to?

— Ja?... a no, nic!... Odwróciłem się do nich plecami, a ponieważ mam pyszny plan nowej sztuki, zabieram się zaraz do roboty. Dostałem korepetycye w Radomskiem i wyjadę tam na całe pół roku. Czekam właśnie ostatecznego zawiadomienia.

— I koniecznie musi pan wyjechać?...

— Muszę!... przecież utrzymuję się tylko z korepetycyi. Dwa miesiące siedziałem bez zajęcia. Spłukałem się na czysto: sztukę wystawiłem, kłaniałem się publiczności, używałem Warszawy, a teraz basta! Kurtyna na dół, bo przygotować trzeba drugą farsę. Do widzenia, panno Janino! Przed odjazdem wpadnę tu, albo do teatru.

Ścisnął jej rękę, zawołał: „niech zdechnę” i wybiegł.

A Janka posmutniała. Tak się przyzwyczaiła do Głogowskiego, do jego dziwactw, paradoksów i do tej szorstkości, która ukrywała tylko wrodzoną nieśmiałość i delikatność przesubtelnioną, że się jej zrobiło przykro, iż zostanie sama.

Teraz, kiedy wyjeżdżał, zrozumiała, że samo zajęcie się teatrem nie wystarczy jej i czuła coraz bardziej potrzebę serdecznego zbliżenia się do jakiejś duszy ludzkiej, gdyż zaczynało być jej źle.

Nie miała już swoich pieniędzy, tylko żyła naprawdę z teatru.

Nie śmiała wyznać przed sobą, ale przy każdej prośbie o pieniądze, przypominał jej się dom i te czasy, w których nie potrzebowała o niczem myśleć, bo wszystko miała. Upokarzała ją bardzo ta prawie żebranina codzienna o marne kilkadziesiąt kopiejek, ale nie było rady, chyba taka, jaką czytała ciągle w siwych oczach Sowińskiej, i widziała w życiu koleżanek, które po każdem takiem uświadomieniu, traktowała pogardliwiej. Odpłacano się jej w dwójnasób. Wygadywano niestworzone rzeczy na temat jej nocnych wycieczek i dziwacznych przyzwyczajeń, bo od jakiegoś czasu prawie codziennie musiała chodzić po ulicach przez kilka godzin z rzędu, ażeby uspokoić się, ażeby choć w części zadość uczynić wprost szalonej chęci ruchu nieustannego, potrzebie przerzucania się z miejsca na miejsce, i codziennie prawie musiała iść wieczorem na plac Teatralny.

Jeżeli jej było bardzo pilno, to przechodziła tylko przez plac, spoglądała na teatr Wielki i szła do domu, a jeśli miała czas, to siadała na skwerze, albo na ławce przy budce tramwajowej i patrzyła stamtąd na szeregi kolumn, na wyniosłe i czyste profile frontu, i tonęła w rozmarzeniu... Nie myślała, dlaczego to robi; czuła tylko, że ją nieprzeparcie ciągną te mury... Miała chwile prawdziwej i głębokiej przyjemności, kiedy przechodziła pod kolumnadą, albo gdy w ciszy jasnej nocy przypatrywała się szaremu, długiemu korpusowi.

Mówił do niej ten kamienny olbrzym, słuchała szeptów, co płynęły stamtąd, ech i dźwięków; rozcieńczone w mroku i widzialne tylko dla jej duszy odbicia scen, niedawno tam odgrywanych, przesuwały się przed jej wyobraźnią. Kochała ten gmach... więcej, ona go uwielbiała; był dla niej kultem, modliła się do niego rozmarzeniem i niejasnemi, niesformułowanemi w żadną ideę myślami.

Marzenia jej zaczynały przybierać czasami formy prostego rozprężenia mózgowego. Była to burza, która w mgnieniu oka chciała posiąść świat cały, a którą pierwsza lepsza wyniosłość zmuszała do wyczerpywania sił, a ladajaki konduktor mógł sprowadzić do ziemi.

Marzyła i dlatego jeszcze, żeby nie czuć biedy, bo druga połowa sezonu, pod względem kasowym, była o wiele gorsza od pierwszej. Publiczność przychodziła coraz nieliczniej, przeszkadzały ciągłe deszcze i zimne wieczory; ma się rozumieć, że i akonta były kwadratowo mniejsze.

Bywało i tak, że Cabiński w połowie przedstawienia zabierał kasę i wynosił się, udając chorego i zostawiając zaledwie kilkanaście rubli na podział kilkudziesięciu osób, a złapany przed ucieczką, płakał prawie na nędzę i narzekał:

— Garstka osób... połowa biletów frejowych do tego; jak dzieci kocham, połowa frej... Cóż ja zrobię?... sam nie mam na komorne, no groszem po prostu nie śmierdzę!... Spytajcie się Golda; on was niesprzedanymi biletami przekona. Z torbami pójdę, jak takie powodzenie będzie dłużej!.. Chodźcie do kasy, jeśli co jest... dam.

I jeśli przyprowadzał kogo do kasy, pod ramię, po przyjacielsku, było to umówionym znakiem dla Golda, że pieniędzy ma nie być; jeśli zaś nie, to kasyer robił skłopotaną minę i narzekał:

— Na gaz nie wystarczy... a gdzie teatr, gdzie rekwizyta?... No po prostu na koszta niema.

— Daj pan cokolwiek... Może się dzisiaj czego nie dopłaci... — wstawiał się niby Cabiński.

Zostawił kwit na wydanie pieniędzy i odchodził.

Zawsze prawie tak się nieszczęśliwie składało, że Gold nie miał w całości takiej sumki, na jaką kwit był wystawiony. Choćby kilkanaście kopiejek, ale brakować musiało. Wymyślali mu od parchów i złodziei, ale każdy brał, bo inaczej mógłby nic nie dostać.

Gold udawał obrażonego i odwoływał się zwykle do dyrektorowej, przesiadującej zawsze w kasie, ile razy nie grała.

Cabińska wtedy powstawała ostro na aktorów i głośno mówiła o uczciwości Golda, który z takiej małej pensyi, jaką miał, pomagał jeszcze siostrze. Gold promieniał na przypomnienie siostry; oczy przebłyskiwały mu tkliwością i wtedy gorąco zapewniał, że brakujące pieniądze dopłaci jutro z pewnością, ale nie dopłacał.

W teatrze zaczynały się awantury, ogólne kłótnie z dyrekcyą i zrywanie przedstawień. Większość towarzystwa chodziła zgryziona ciągłem niepowodzeniem i biedą. Coraz więcej projektów na nowe towarzystwa snuło się po mózgach i coraz częściej naradzano się przy czarnej kawie w cukierni na Nowym-Świecie.

Przedstawienia zbywano wprost, byle prędzej, bo rozprężenie, z powodu jawnych złodziejstw Cabińskiego, było coraz większe, a przytem bliskość wyjazdu z Warszawy, długi, w jakich wszyscy tonęli, nadchodząca zima i troski o zaangażowanie się, nie usposabiały nikogo do gry.

A Cabiński wciąż wyrzekał, całował, obiecywał i nie płacił.

Tak się umiał ułożyć, tak doskonale grał zatroskanego o byt wszystkich, że Janka, odczuwając jego kłopoty i wierząc mu, nie śmiała nieraz wspominać o pieniądzach; wiedziała zresztą, że pomiędzy dyrektorstwem toczyła się ciągła walka o wydatki i że niania bardzo często za własne oszczędności kupowała dzieciom rozmaite rzeczy, a Cabińska dwa razy dłużej niż zwykle przesiadywała w cukierni, ażeby nie słyszeć narzekań i nie spotykać się często z towarzystwem.

Tak się składało, że Janka z jednych narzekań na biedę, wpadała w drugie, bo M-me Anna przy każdym obiedzie opowiadała o coraz większej drożyźnie i o podniesieniu komornego.

Janka nie mogła jeść, słysząc te utyskiwania, bo była winna za pół miesiąca i nie miała czem zapłacić.

Bieda powolnie, ale coraz ciaśniejszem kołem ją otaczała i zaczęła jej twarz powlekać wyrazem ustawicznej troski.

Nie przynoszono już jej śniadań, zapominano czyścić bucików, dawać lampy wieczorem, i tych tysiącznych drobnych uchybień i lekceważeń zbierało się tyle, że ilekroć przychodziła na obiad i siadała do stołu ze źle skrywanym wstydem i obawą, drżała na każde głośniejsze słowo M-me Anny, patrzyła z niepokojem w twarze siedzących, gdyż zdawało się jej, że we wszystkich oczach czyta niechęć do siebie i pogardę, albo ten wyraz litościwy ludzi, mających zawsze pieniądze, i wyrazu tego lekceważenia bała się strasznie.

Na zewnątrz zrobiła się powolniejszą, ale w niej samej toczyła się smutna, wyczerpująca jej siły walka pomiędzy marzeniami o sztuce, o sławie, a uczuciem nędzy. Zaczynała się czegoś bać i ze strachem spoglądała przed siebie.

Przytem miasto dusiło ją coraz bardziej. Dusiły ją mury domów, onieprzytomniał ten wieczny chaos i pośpieszna bieganina miejskiego życia, które jej sprawiało obrzydzenie, bo zobaczyła, że jest bardzo jeszcze płytkiem, bardziej rozklasyfikowanem i bardziej nudnem niż na wsi. Tu każdy był niewolnikiem swoich własnych potrzeb, dla zaspokojenia których pracował, kradł, oszukiwał i pośpiesznie pchał taczkę swojego życia...

Męczyła się jeszcze więcej swojem położeniem wskutek tego, że nie mogła odosobnić się od ludzi, jak to robiła w Bukowcu po każdej kłótni z ojcem; nie mogła poszaleć z wichrami i uspokoić się wewnętrznie wyczerpaniem fizycznem.

Chodziła po mieście, ale wszędzie za wielu spotykała ludzi. Byłaby się chętnie zwierzyła Głogowskiemu ze wszystkiego, co ją trapiło, ale nie śmiała; duma wstrzymywała ją od tego. Głogowski zdawał się odgadywać jej położenie, a przynajmniej zgryzoty, i ciągle jej przypominał że powinna mówić przed nim wszystko... wszystko... Nie powiedziała.

Przebywała w mieszkaniu o ile można najmniej, a ile razy wchodziła starała się to robić tak cicho, żeby nikt nie słyszał, żeby nikomu się nie narazić i nie wywołać rozmowy o swoim długu.

Nie to ją przerażało, że jutro może się znaleźć na bruku, ale to, że M-me Anna, albo Sowińska mogą jej powiedzieć krótko: „Zapłać pani, coś winna!” a ona nie będzie mogła zapłacić...

A chwila ta przyszła nareszcie.

Jedząc tego dnia obiad, wiedziała już, że ją to spotka dzisiaj nieuchronnie, choć Stępiński, M-me Anna, a nawet Sowińska, byli w doskonałych humorach; ale schwyciła jedno spojrzenie M-me Anny, przy rozlewaniu zupy; i przeczytała w niem wszystko.

Jadła wolno, bo taka trwoga szarpała jej sercem, że połykała z trudnością i siedziała przy stole jak mogła najdłużej, byle odwlec trochę jeszcze tę spodziewaną rozmowę, ale wkońcu musiała iść do swego pokoju.

Przyszła zaraz za nią M-me Anna i z miną najswobodniejszą opowiadać zaczęła o jakiejś fantastycznej klientce, a potem, przeskakując nagle z przedmiotu, jakby sobie dopiero przypomniała, rzekła:

— Ale, ale!... może mi pani da za te pół miesiąca, bo dzisiaj muszę płacić komorne.

Janka zbladła i ledwie potrafiła wykrztusić:

— Nie mam dzisiaj...

Chciała jeszcze coś mówić, ale zabrakło jej głosu.

— Co to jest: nie mam?... Proszę o moją należność!... Pani nie myśli przecież, że ja mogę żywić kogoś darmo... ot, tak sobie!... dla ozdoby mieszkania!... Ładna ozdoba, co rano dopiero wraca do domu!...

— Oddam pani przecież!... — zawołała Janka, ocknąwszy się nagle pod uderzeniem jej słów.

— Potrzebuję zaraz pieniędzy! Będziesz je pani miała... za godzinę! — odpowiedziała, powziąwszy jakieś nagłe postanowienie i spojrzała tak pogardliwie, że M-me Anna wyszła bez słowa, trzasnąwszy drzwiami.

Janka wiedziała coś od koleżanek o lombardzie i poszła tam zaraz zastawić złotą bransoletkę, jedyną, jaką miała.

Powróciwszy, zapłaciła zaraz zdziwionej i pomimo to niezbyt uprzejmej M-me Annie, dodając:

— Będę się stołowała na mieście; nie chcę państwu robić ambarasu...

— Jak pani chce. Jeśli u nas źle, wolna droga! — szepnęła M-me Anna, upokorzona głęboko.

Tem jednem postąpieniem stanęła z całym domem na stopie wojennej.

— Wszystko sprzedam... do ostatka! — zacinała się Janka.

I obliczyła, że za połowę tego, co płaciła M-me Annie, wyżywi się doskonale.

Wolska zaprowadziła ją do taniej kuchni i tam chodziła na obiady; a jeśli nie było i na to, to serdelek z bułką musiały starczyć często i na dzień cały.

Ale dnia jednego zamknięto przedstawienie, bo było coś dwadzieścia rubli w kasie, a następnego także nie grano, z powodu ulewy nadzwyczajnej. Nie dostała, jak i wszyscy, ani grosza od Cabińskiego i przez te dwa dni absolutnie nic nie jadła.

Ten pierwszy głód, którego nie miała czem zaspokoić, okropnie na nią podziałał. Czuła ciągle w sobie jakiś ból dziwny i nieustanny.

— Głód!... głód!... — szeptała przerażona.

Znała go dotychczas tylko z nazwiska. Dziwiło ją to uczucie; dziwiło ją to, że się jej chce jeść naprawdę, że nie ma nawet na kupno — bułki!

— Czy naprawdę nie mam co jeść? — zapytywała siebie samej.

Od przedpokoju dolatywał ją zapach smażonego mięsa. Przymknęła szczelniej drzwi, bo ten zapach przyprawiał ją o mdłości.

Przypomniała sobie z pewnem dziwnem