Zwycięstwo - Joseph Conrad (czytać książki online za darmo txt) 📖

class="paragraph">Odczuwał niezmiernie żywo odrębną indywidualność dziewczyny, jak gdyby ta chwila była pierwszą — od czasu wspólnego ich życia — kiedy mógł na nią swobodnie popatrzeć. Szczególny dźwięk jej głosu, mieniący się akcentami śmiałości i smutku, byłby mógł nadać urok najbezmyślniejszej gadaninie. Ale ona nie była gadatliwa. Była raczej małomówna i lubiła trwać bez ruchu w pozie wyprostowanej, jak wówczas gdy siadywała na koncertowej estradzie wśród koleżanek i orkiestry, skrzyżowawszy nogi i złożywszy ręce na kolanach. Obcując z nią stale i patrząc w jej siwe, nieulękłe oczy, Heyst nie mógł się oprzeć wrażeniu, że jest w niej coś niewytłumaczonego; głupota czy natchnienie, słabość czy siła — a może po prostu bezdenna pustka — coś, z czym nie zdradzała się nawet w chwilach zupełnego oddania.

Nie patrzyła na niego przez długą chwilę. Wreszcie, jak gdyby słowo „potop” utkwiło jej w myśli, rzekła, spoglądając w górę na bezchmurne niebo:

— Czy też tu kiedy pada?

— Jest pora roku, kiedy pada prawie dzień w dzień — rzekł Heyst zdziwiony. — Trafiają się także i burze. Raz mieliśmy deszcz z błota.

— Deszcz z błota?

— Tamten nasz sąsiad strzelał w górę popiołem. Taki ma już sposób czyszczenia od czasu do czasu rozpalonej do czerwoności gardzieli — i wtedy właśnie nadciągnęła burza. Byliśmy w wielkich opałach, ale zwykle sąsiad nasz zachowuje się przyzwoicie — dymi sobie spokojnie, jak wówczas gdy pokazałem ci po raz pierwszy z pokładu szkunera smugę dymu na niebie. Zacności chłop i leniuch z tego wulkanu.

— Widziałam już raz taką dymiącą górę — rzekła, utkwiwszy oczy w smukłym pniu drzewiastej paproci, rosnącej przed nią o jakie dwanaście stóp. — To było niedługo po wyjeździe z Anglii — w kilka dni mniej więcej. Z początku tak chorowałam, że straciłam rachubę czasu. Taka dymiąca góra — nie mogę sobie przypomnieć, jak się nazywa.

— Może Wezuwiusz? — poddał Heyst.

— Tak, tak, właśnie.

— Widziałem go też przed laty — przed wiekami — rzekł Heyst.

— Wtedy, gdy tu jechałeś?

— Nie, długo zanim przyszło mi na myśl wybrać się do tej części świata. Byłem jeszcze młodym chłopcem.

Odwróciła się i spojrzała na niego uważnie, jak gdyby usiłując odkryć jakiś ślad chłopięctwa w dojrzałej twarzy mężczyzny o włosach przerzedzonych na wierzchu głowy i długich, gęstych wąsach. Heyst zniósł to otwarte badanie z żartobliwym uśmiechem, ukrywając głębokie wrażenie, jakie te zamglone, siwe oczy wywierały — na jego sercu czy nerwach — na zmysłach czy na duszy — czy budziły tkliwość, czy podniecenie — tego nie umiał powiedzieć.

— No, księżno Samburanu — rzekł wreszcie — czy znalazłem łaskę w twych oczach?

Zdawała się budzić ze snu i potrząsnęła głową.

— Myślałam o jednej rzeczy — szepnęła cichutko.

— Myśli, czyny — to wszystko są sidła! Jeżeli zaczniesz myśleć, przestaniesz być szczęśliwą.

— Nie myślałam o sobie — oświadczyła z prostotą, która zaskoczyła trochę Heysta.

— W ustach moralisty brzmiałoby to jak nagana — rzekł na wpół poważnie; — ale nie chcę ciebie podejrzewać o moralizowanie. Już od lat przestałem być w zgodzie z moralistami.

Przysłuchiwała się z uwagą.

— Domyślałam się, że nie masz przyjaciół — rzekła. — Cieszę się, że nie ma tu nikogo, bo nikt nie może ci wyrzucać tego, coś zrobił. Miło mi pomyśleć, że nie weszłam nikomu w drogę.

Heyst byłby coś odpowiedział, ale nie dała mu przyjść do słowa. Nie spostrzegła, że się poruszył i ciągnęła dalej:

— Myślałam nad tym, dlaczego tu jesteś?

Heyst oparł się znów na łokciu.

— Jeśli masz na myśli nas oboje, no to wiesz, czemu tu jesteśmy.

— Nie, nie o to mi chodzi. Myślę o tym — co działo się z tobą przez cały ten czas, zanim mnie wtedy spotkałeś i zgadłeś od razu, że jestem w ciężkim położeniu, że nie mam do kogo się zwrócić. A wiesz dobrze, że to było położenie wprost rozpaczliwe.

Głos jej zniżył się przy ostatnich słowach, jak gdyby miała na tym skończyć; ale w postawie Heysta było coś tak wyczekującego, gdy siedział u jej stóp i patrzył na nią spokojnie, że podjęła znów, zaczerpnąwszy szybko powietrza:

— Tak, rozpaczliwe. Mówiłam ci, że już i przedtem prześladowali mnie źli mężczyźni. Czułam się wtedy nieszczęśliwa, niespokojna — i zła. Ale tamten człowiek — ach, jak ja go nienawidziłam, nienawidziłam, nienawidziłam!

„Tamten człowiek” — był to Schomberg o kwitnących policzkach i wojskowym sposobie bycia, dobroczyńca białych ludzi — („przyzwoity posiłek w przyzwoitym towarzystwie”) — dojrzała ofiara spóźnionej namiętności. Dziewczyna wzdrygnęła się. Harmonia właściwa jej twarzy jakby się rozprzęgła na chwilę. Heyst przestraszył się.

— Dlaczego o tym myślisz? — zawołał.

— Bo tym razem nie miałam już wyjścia. To nie było to samo co przedtem. Było gorzej, o wiele gorzej. Z przerażenia pragnęłam już umrzeć; a jednak dopiero teraz zaczynam rozumieć, jaka mi groziła ohyda. Tak, dopiero teraz, odkąd...

Heyst poruszył się z lekka.

— Odkąd tu jesteśmy — zakończył.

Ciało jej odprężyło się; zaczerwienione policzki odzyskiwały stopniowo zwykłą barwę.

— Tak — rzekła obojętnie, lecz jednocześnie rzuciła mu ukradkiem spojrzenie pełne namiętnego podziwu. Potem twarz jej powlekła się smutkiem, a cała postać osunęła się nieznacznie. — Ale miałeś tu wrócić w każdym razie? — zapytała.

— Tak. Czekałem tylko na Davidsona. Tak, miałem tu wrócić, do tych ruin — do Wanga, który może nie spodziewał się mnie już zobaczyć. Niepodobna odgadnąć, w jaki sposób ten Chińczyk rozumuje i co o człowieku myśli.

— Nie mów o nim. Tak mi zawsze nieprzyjemnie, kiedy go widzę. Mów mi o sobie.

— O sobie? Widzę, że zajmuje cię jeszcze tajemnica mego przybycia tutaj; ale nie ma w tym nic tajemniczego. Więc przede wszystkim — człowiek z gęsim piórem w ręku na tym portrecie, któremu tak często się przypatrujesz — otóż ten człowiek jest odpowiedzialny za moje życie. Odpowiedzialny jest także za to, czym ono jest, a raczej — czym było. W pewnym znaczeniu był to człowiek wielki. Niewiele wiem o nim. Przypuszczam, że wszedł w życie jak każdy z nas: brał piękne słowa za prawdziwą, brzęczącą monetę, a wzniosłe ideały za wartościowe banknoty. Nawiasem mówiąc, był mistrzem w dziedzinie pięknych słów i wzniosłych ideałów. Później odkrył — jakże ci to wytłumaczyć? Wyobraź sobie, że świat jest fabryką, a ludzie robotnikami. Otóż mój ojciec odkrył, że pensje były niewystarczające. Wypłacano je fałszywymi pieniędzmi.

— Rozumiem! — rzekła wolno Lena.

— Naprawdę zrozumiałaś?

Heyst, który mówił przedtem jak gdyby do siebie, spojrzał ku niej w górę z zaciekawieniem.

— Nie było to nowe odkrycie, ale ojciec włożył w nie całą siłę swej bezgranicznej pogardy. Potęga jej powinna była zniweczyć całą kulę ziemską. Nie wiem, ile umysłów przekonał. Ale mój umysł był wówczas bardzo młody, i sądzę, że młodość łatwo daje się uwieść — nawet przez negację. Ojciec mój był bardzo bezwzględny, a jednak niepozbawiony litości. Opanował mnie łatwo. Człowiek bez serca nie byłby mógł tego zrobić. Nawet dla głupców miał pewną wyrozumiałość. Umiał się oburzać, ale był za wielki, aby drwić i dokuczać. To, co mówił, nie było i nie mogło być przeznaczone dla tłumu; mnie zaś pochlebiało, że znalazłem się wśród wybranych. Ludzie czytali jego książki, ale ja słyszałem jego żywe słowo, któremu nie mogłem się oprzeć. Zdawało mi się, że ta dusza otwarła się przede mną, wtajemniczając mnie jednego w mistrzostwo swojej rozpaczy. Myliłem się zapewne. Jest coś z mego ojca w każdym człowieku, który żył już dosyć długo. Ale ludzie nic nie mówią. Nie mogą mówić. Nie umieją wziąć się do tego — a może nie przemówiliby nawet gdyby umieli. Człowiek jest na tej ziemi zjawiskiem przypadkowym, nie wytrzymującym ścisłego badania. Mój ojciec — ten dziwny człowiek — umarł spokojnie jak zasypiające dziecko. Wsłuchawszy się w jego słowa, nie mogłem przyłączyć się do tłumu, aby wziąć udział w walce. Zacząłem wędrować po świecie jako niezależny widz — o ile niezależność taka jest możliwa.

Szare oczy Leny przez długi czas nie schodziły z jego twarzy. Odkryła, że — zwracając się do niej — mówił właściwie do siebie. Nagle Heyst podniósł oczy — zdawało się, że dopiero teraz zdaje sobie sprawę z jej obecności — opanował się i roześmiał, zupełnie ton zmieniając:

— To wszystko nie jest odpowiedzią na pytanie, dlaczego tu się w ogóle znalazłem. I doprawdy — sam nie wiem dlaczego. Po co wdzierać się w niezgłębione tajemnice, których badać właściwie nie warto. Człowiek daje się unosić prądowi. Szczęśliwców prąd niesie ku szczęściu. Nie chcę wmawiać w ciebie, że osiągnąłem powodzenie. I tak byś mi nie uwierzyła. Nie osiągnąłem powodzenia, ale z drugiej strony życie moje nie jest bankructwem — choć tak się wydaje. Fakt, że tu jestem, niczego nie dowodzi, prócz może pewnej ukrytej słabości w moim charakterze — ale nawet i to nie jest pewne.

Patrzył na nią nieporuszenie tak poważnymi oczami, że uznała za stosowne uśmiechnąć się do niego nieśmiało, ponieważ go nie zrozumiała. Jej uśmiech odbił się jeszcze słabiej na jego ustach.

— To, co powiedziałem, nic ci nie wyjaśnia — ciągnął dalej. — I nie ma właściwie odpowiedzi na twoje pytanie; ale że fakty mają pewną rzeczywistą wartość — opowiem ci jeden fakt. Spotkałem raz człowieka, który był w położeniu bez wyjścia. Używam tych słów, ponieważ określają dokładnie sytuację tego człowieka i ponieważ sama użyłaś ich przed chwilą. Wiesz dobrze, co to znaczy?

— Co też ty mówisz! — szepnęła zdziwiona. — Mężczyzna w takiej sytuacji?

Heyst roześmiał się, widząc jej zdumienie.

— Och nie! Jego położenie bez wyjścia było innego rodzaju.

— Wiedziałam od razu, że to nie mogło być nic takiego — zauważyła cichutko.

— Nie chcę cię nudzić długim opowiadaniem. Może wyda ci się to dziwnym, ale ta historia miała związek z komorą celną. Ten człowiek byłby wolał, aby go zabito na miejscu — to znaczy wolałby, aby wysłano jego duszę na tamten świat — niż aby go na tym świecie obdarto z jego własności — bardzo zresztą skromnej. Przekonałem się, że wierzy w tamten świat, bo gdy się znalazł w położeniu bez wyjścia, jak ci o tym mówiłem, ukląkł i zaczął się modlić. Cóż ty na to?

Heyst zamilkł. Patrzyła na niego poważnie.

— Nie wyśmiewałeś się z niego z tego powodu? — rzekła.

— Moje dziecko, nie jestem gburem! — zawołał i wrócił do poprzedniego tonu: — Nie miałem najmniejszej ochoty do śmiechu. Nie wyglądało to wcale na śmieszną historię. Nie, to nie było zabawne; to było raczej tragiczne; ten człowiek był taką typową ofiarą wielkiego żartu! Ale głupota jest jedynym motorem świata i dlatego koniec końców należy ją uznać za rzecz szacowną. Zresztą ten człowiek był, co się nazywa, dobrym człowiekiem. Nie mówię tego specjalnie z myślą o jego modlitwie. Nie! To był rzeczywiście człowiek uczciwy, zupełnie do tego świata nie przystosowany — zacny człowiek w położeniu bez wyjścia — widowisko zaiste dla bogów; gdyż żaden przyzwoity śmiertelnik nie chciałby czegoś podobnego oglądać. — Wydało się, że jakaś myśl błysnęła Heystowi. Zwrócił twarz ku Lenie. — Przecież ty byłaś także w położeniu bez wyjścia — czy przyszła ci wtedy na myśl modlitwa?

Oczy jej i twarz pozostały nieruchome. Tylko z ust padły słowa:

— Nie jestem — jak to się mówi — dobrą dziewczyną.

— To brzmi wymijająco — rzekł Heyst po krótkim milczeniu. — No więc ten zacny człowiek uciekł się do modlitwy; a kiedy mi to później opowiadał, uderzyła mnie śmieszność całej sytuacji. Nie, nie rozumiesz mnie — nie mówię naturalnie o samej modlitwie. I nawet wcale nie wydało mi się śmiesznym, że wcielenie Wieczności, Nieskończoności, Wszechmocy wezwano do walki ze spiskiem dwóch nędznych portugalskich metysów. Z punktu widzenia tego, który się modlił, grożące mu niebezpieczeństwo było czymś w rodzaju końca świata — albo czymś jeszcze gorszym. Nie! Co podziałało mi na wyobraźnię, to fakt, że ja, Aksel Heyst, najbardziej oderwane ze stworzeń więzionych na ziemskim padole, najprawdziwszy włóczęga tej ziemi, obojętny wędrowiec wśród zgiełku świata — znalazłem się tam, aby wystąpić w roli wysłańca Opatrzności. I to właśnie ja, człowiek gardzący wszystkim i w nic nie wierzący...

— Udajesz — przerwała mu przymilnie czarownym swym głosem.

— Nie. Taki już jestem z natury, czy z wychowania, czy też z jednego i drugiego. Nie darmo jestem synem swego ojca, tego człowieka z portretu. Jestem zupełnie taki sam, tylko brak mi jego geniuszu. A nawet mniej jeszcze wart jestem niż mi się zdaje, bo i pogarda opuszcza mnie z roku na rok. Nic mnie tak nigdy nie zabawiło jak ten epizod, w którym kazano mi nagle odegrać tak niesłychaną rolę. Przez chwilę sprawiło mi to wielką przyjemność. I wiesz, wydostałem go z tej opresji.

— Ocaliłeś człowieka dla zabawy — czy to chcesz powiedzieć? Tylko dla zabawy?

— Dlaczego ten podejrzliwy ton? — upomniał ją Heyst. — Sądzę, że widok tej strasznej rozpaczy był mi przykry. To, co nazywasz zabawą, nastąpiło później, gdy przyszło mi na myśl, że jestem dla niego chodzącym, oddychającym, wcielonym dowodem skuteczności modlitwy. Miało to dla mnie pewien urok — a zresztą jakżebym mógł mu to wyperswadować? Żaden argument nie ostałby się wobec takiego oczywistego faktu, a przy tym tak by to wyglądało, jakbym chciał sobie przypisać całą zasługę. Już i tak wdzięczność jego była po prostu straszna. Zabawne położenie, prawda? Dopiero w jakiś czas potem przyszedł czas na nudę,