Ojciec Goriot - Honoré de Balzac (wirtualna biblioteka txt) 📖

go utracić, obiecała dać mu wieczorem pocałunek, od którego tak stanowczo wzbraniała się przed paru dniami. Podczas balu Rastignac otrzymał kilka zaproszeń. Kuzynka zaprezentowała go niektórym paniom mającym pretensję do elegancji, których domy uchodziły za najbardziej przyjemne. Ujrzał się naraz rzucony w sfery najpiękniejszego i najbardziej arystokratycznego świata paryskiego, i wieczór ów miał dla niego urok świetnego debiutu, o którym pamięta się do późnej starości, jak dziewczę pamięta o balu, na którym miało wielkie powodzenie. Nazajutrz wobec wszystkich stołowników Eugeniusz opowiadał Goriotowi przy śniadaniu o swych tryumfach. Słuchając go Vautrin uśmiechał się w sposób szatański.

— I pan sądzisz — zawołał ten logik okrutny — że modny młodzieniec może mieszkać przy ulicy Neuve-Sainte-Geneviève, w domu Vauquer, w tej gospodzie, która, choć wielce szanowna pod każdym względem, nie jest jednak wcale modnym hotelem? Jest to gospoda zamożna, piękna w swym dostatku, a nawet dumna z tego, że stała się chwilowym schronieniem jednego z Rastignaców; lecz z tym wszystkim znajduje się przy ulicy Neuve-Sainte-Geneviève i nie wie nic o zbytku, bo jest na wskroś patriarchalnorama. Młody mój przyjacielu — ciągnął dalej Vautrin tonem na wpół ojcowskim, a na wpół żartobliwym — chcąc znaczyć cośkolwiek w Paryżu, potrzeba mieć trójkę koni, tilbury na rano, a karetę na wieczór, to jest trzeba wydać przynajmniej dziewięć tysięcy franków na powozy. Przy tym, byłbyś pan niegodny swego losu, gdyby krawiec kosztował cię tylko trzy tysiące, a perfumy tylko sześćset franków, gdybyś na szewca i na kapelusznika wydawał tylko po sto talarów rocznie. Oprócz tego i praczka kosztuje przynajmniej tysiąc franków. Modni młodzieńcy muszą dbać bardzo o piękność bielizny, boć przecie na to najwięcej zwraca się uwagi. Miłość i świątynia wymagają pięknych obrusów na swe ołtarze. Narachowaliśmy już tedy czternaście tysięcy. Nie wyliczam tego, co się przegra w karty, co się straci na zakłady i na podarunki; wiem tylko, że na te drobne wydatki nie podobna rachować mniej, jak dwa tysiące franków rocznie. Wiodłem ja życie tego rodzaju i wiem, co to kosztuje. Proszę teraz dodać, do tych wydatków nieodbicie potrzebnych, trzysta luidorów na delikatesy, a tysiąc franków na różne swawole. Cóż, synku, musimy mieć dwadzieścia pięć tysiączków rocznie, lub wpadamy w błoto, wystawiamy się na pośmiewisko i jesteśmy pozbawieni przyszłości, powodzenia, kochanek! Ale, zapomniałem jeszcze o kamerdynerze i groomie! Czy to Krzysztof będzie roznosił pańskie liściki miłosne? Może będziesz je pan pisywał na takim papierze, na jakim obecnie pisujesz? Ależ to byłoby samobójstwo rozmyślne. Chciej pan wierzyć człowiekowi staremu i doświadczonemu! — ciągnął mówca dalej, a gruby głos jego brzmiał rinforzando. Pozostaje panu jedno z dwojga: wygnać się na cnotliwe poddasze i poślubić pracę nieustanną lub obrać sobie inną drogę.

I Vautrin mrugnął, spoglądając na pannę Taillefer, jak gdyby chciał przypomnieć i streścić w tym jednym spojrzeniu wszystkie zasady gorszące, które zasiał w sercu studenta po to, by je zepsuły.

Minęło znów dni kilka, a Rastignac pędził życie niezmiernie lekkomyślne. Obiadował prawie zawsze z panią de Nucingen, a później wszędzie jej towarzyszył. Powracał do siebie o trzeciej lub czwartej po północy, wstawał o południu, ubierał się, po czym jechał znów z Delfiną, jeżeli pogoda sprzyjała. Marnował czas nieoględnie, nie znając jego wartości; a każdą lekcję zbytku, każdą jego ponętę przyjmował z takim upragnieniem, z jakim kielich palmy daktylowej pochłania pyłek zapładniający. Grał ryzykownie, przegrywał i wygrywał wiele, aż w końcu przyzwyczaił się do nieumiarkowanego życia młodzieży paryskiej. Z pierwszych wygranych pieniędzy odesłał tysiąc pięćset franków matce i siostrom, dołączając do tego piękne podarunki dla wszystkich. Zapowiedział był wprawdzie, że opuści dom Vauquer, lecz styczeń dobiegał już do końca, a Eugeniusz nie ruszył się jeszcze z dawnego mieszkania i nie wiedział, jak się z niego wydostanie. Wszyscy prawie młodzieńcy podlegają jednemu prawu, które na pozór zdaje się niewytłumaczone, ale przy bliższym zbadaniu objaśnia się młodością samą i tym szałem, z jakim młodzież rzuca się ku przyjemnościom. Bogaty czy ubogi, młodzieniec nie ma wcale pieniędzy na potrzeby codzienne, ale na zachcianki nigdy mu ich nie zabraknie. Marnotrawi nieoględnie to, co może dostać na kredyt, ale oszczędza skwapliwie wszystkiego, co się kupuje za grosz gotowy; rzekłbyś, że się mści za to, czego nie ma, rozpraszając to wszystko, czego dostać może. Chcąc jasno tę rzecz wyrazić, powiedzmy, że student troszczy się daleko więcej o zaoszczędzenie kapelusza, niż o zachowanie całego odzienia w dobrym stanie. Wielkość zarobku usposabia naturalnie krawca do chętnego poczekania, gdy przeciwnie skromność sumy żądanej sprawia, że kapelusznik jest najbardziej nieprzystępnym ze wszystkich istot, z którymi student musi wchodzić w układy. Gdy w teatrze młodzieniec przyciąga lornetki pięknych pań widokiem prześlicznej kamizelki, to można przypuszczać, że nogi jego obchodzą się bez skarpetek; pończosznik bowiem należy też do molów toczących sakiewkę młodzieży. Rastignac nie stanowił wyjątku. Worek jego, zawsze próżny dla pani Vauquer, zawsze pełny, gdy chodziło o zadowolenie wymagań próżności, doświadczał przeciwności i powodzeń nieprzewidzianych, które rozmijały się zawsze z terminem wypłaty. Chcąc opuścić smrodliwą i nędzną gospodę, w której czuł się ciągle upokorzonym, musiałby zapłacić gospodyni za cały miesiąc i kupić meble do swych apartamentów kawalerskich, a to było dotąd rzeczą niemożliwą. Gdy nie było czym gry rozpocząć, Rastignac zabierał zegarki i łańcuchy złote, które ponabywał przedtem za pieniądze wygrane w karty, i umiał zanieść je do lombardu, do tego smutnego i dyskretnego przyjaciela młodzieży; lecz brakło mu pomysłu i odwagi, gdy potrzebował pieniędzy na stół i mieszkanie lub na kupno narzędzi, bez których nie można się było obejść przy eksploatowaniu życia wykwintnego. Bezsilnym był wobec konieczności powszedniej, wobec długów, które zaciągał dla zaspokojenia potrzeb najpierwszych. Postępował jak większa część ludzi, którzy wiodą takie nierozsądne życie: odwlekał do ostatniej chwili zaspokojenie należności, które w oczach mieszczan uchodzą za dług święty. Czynił tak jak Mirabeau, który nie zwykł był płacić za chleb, aż dopóki tenże nie przedstawił mu się pod groźną postacią wekslu. Około tego czasu Rastignac przegrał dużo i musiał się zadłużyć. Zaczynał pojmować, że niepodobna było żyć dłużej w ten sposób, nie mając stałych dochodów. Jęczał pod dotkliwymi ciosami chwiejnego położenia, lecz nie miał siły wyrzec się rozkoszy takiego życia i pragnął wieść je nadal za jaką bądź cenę. Traf pomyślny, co miał dopomóc mu do zrobienia majątku, stał się prostą mrzonką, a przeszkody rzeczywiste wzrastały z dniem każdym.

Patrząc z bliska naszycie domowe pana i pani de Nucingen, przekonał się, że kto chce zmienić miłość w narzędzie powodzenia, ten musi napić się rozmaitych upokorzeń i zaprzeć się szlachetnych idei, które odkupują błędy miłości. Eugeniusz poślubił to życie świetne na zewnątrz lecz toczone wewnętrznie przez wszystkie taeniae zgryzoty, przeplatane uciechami ulotnymi, za które trzeba drogo płacić ciągłą troską i niepokojem; upodobał je i tarzał się w nim jak Roztrzepaniec La Bruyere’a w brudzie rynsztoka, lecz dotychczas, jak Roztrzepaniec odzienie tylko powalał.

— Czy nie zabiliśmy tylko mandaryna? — zapytał go raz Bianchon, wstając od stołu.

— Nie umarł dotychczas, ale już charczy — odparł Eugeniusz.

Student medycyny wziął te słowa za żart, ale Eugeniusz nie myślał żartować. Po długiej przerwie jadł dziś znowu w gospodzie, ale w czasie obiadu dziwnie jakoś był zamyślony Po deserze nie wyszedł jak zwykle, lecz pozostał w sali jadalnej obok panny Taillefer, na którą rzucał od czasu do czasu wyraziste spojrzenia. Niektórzy goście jedli jeszcze orzechy przy stole, inni przechadzali się kończąc rozpoczętą rozmowę. Według przyjętego zwyczaju, każdy odchodził, kiedy mu się podobało, przeciągając pobyt w miarę zajęcia jakie obudzał przedmiot rozmowy, albo stosownie do stopnia ociężałości, jakiej doznawał przy trawieniu. W zimie rzadko się zdarzało, żeby sala jadalna została opróżniona przed ósmą, ale w późniejszych godzinach zostawały zwykle tylko cztery kobiety, wynagradzając sobie przymusowe milczenie, które musiały zachowywać w tym zgromadzeniu męskim. Vautrin spostrzegł zamyślenie Eugeniusza i pozostał w sali jadalnej, choć na razie udawał, że zabiera się do prędkiego wyjścia. Unikał później wzroku Eugeniusza, który musiał sądzić, że go nie ma w sali. Widział, jak wszyscy mieszkańcy gospody porozchodzili się z wolna do swych mieszkań, lecz sam pozostał skrycie na swym stanowisku. Wyczytał, co się działo w duszy studenta, i przeczuwał, że musi już nastąpić jakiś objaw stanowczy. Rastignac ujrzał się rzeczywiście w trudnym położeniu, w jakim znajdował się pewnie niejeden młody człowiek. Pani de Nucingen zakochana, a może zalotna tylko, dała mu poznać wszystkie wzruszenia namiętności prawdziwej, posiłkując się dyplomacją niewieścią, w której paryżanki zwykły celować. Naraziła się na obmowę, byle tylko zatrzymać przy sobie kuzyna pani de Beauséant, a teraz wahała się, czy należało nadać mu rzeczywiście takie prawa, jakie mu powszechnie przypisywano. Drażniąc przez cały miesiąc zmysły Eugeniusza, potrafiła w końcu poruszyć jego serce. W pierwszych dniach zdawało się studentowi, że on będzie rozkazywał; lecz wkrótce pani de Nucingen otrzymała przewagę za pomocą tej taktyki, która obudziła w sercu Eugeniusza wszystkie złe i dobre uczucia dwóch lub trzech ludzi, które śpią w piersi młodego paryżanina. Czy to było wyrachowanie ze strony Delfiny? Nie, kobiety zawsze są prawdziwe, nawet wtedy, gdy postępują najfałszywiej, bo zawsze ulegają jakiemuś uczuciu przyrodzonemu. Być może, że Delfina, która poddała się na razie Eugeniuszowi i pokazała mu zbyt wielką przychylność, ulegała teraz uczuciu godności, które kazało jej cofnąć swe obietnice lub zawiesić je przynajmniej. Paryżanka, którą namiętność unosi, zwykła się wahać w chwili upadku, zwykła wystawiać na próby serce tego, komu ma oddać przyszłość całą. Za pierwszym razem pani de Nucingen zawiodła się we wszystkich nadziejach, a wierność jej dla młodego samoluba została nieuznana. Miała więc prawo być teraz nieufna. Może też raziło ją postępowanie Eugeniusza, który stał się zarozumiały dzięki łatwemu powodzeniu i zdradzał pewne lekceważenie wynikające z dziwnych stosunków, jakie się między nimi zawiązały. Chciała zapewne wydać się wspaniała, imponująca i wielka w oczach młodego człowieka; ona, co tak długo była mała wobec tego, który ją opuścił. Nie chciała uchodzić za łatwą zdobycz w przekonaniu Eugeniusza, a to dlatego właśnie, że on wiedział, iż przedtem należała do de Marsay’a. Wreszcie miłość owego młodzieńca zepsutego, który był istnym potworem, miała w sobie coś tak poniżającego, że Delfina z rozkoszą zagłębiała się teraz w kwiecistą krainę prawdziwej miłości, przyglądała się z zachwytem widokom nieznanym, wsłuchiwała się długo w szmer wietrzyka, który pieścił ją swym nieskalanym powiewem. Prawdziwa miłość wynagradzała za kłamaną. Będzie się to niestety powtarzało zbyt często, dopóki mężczyźni nie pojmą, jak wiele kwiatów łamie się w duszy młodej kobiety pod ciosami pierwszego zawodu. Mniejsza wreszcie o pobudki, dosyć że Delfina igrała sobie z Rastignac’iem i znajdowała w tym przyjemność, może dlatego, że czuła się kochana i wiedziała, iż wszystkie zgryzoty Eugeniusza pierzchną, gdy ona tego najmiłościwiej zachcieć raczy. Eugeniusz zaś nie chciał przez szacunek dla siebie samego, żeby pierwsza walka zakończyła się jego porażką i postanowił wytrwać w pogoni, jak myśliwy, który chce koniecznie zastrzelić kuropatwę na pierwszej uroczystości św. Huberta. Ciągły niepokój, niezadowolenie miłości własnej, napady rozpaczy zmyślonej lub prawdziwej, wszystko to przywiązywało go coraz bardziej do Delfiny. Cały Paryż dawał mu panią de Nucingen, a on nie zbliżył się do niej ani na jotę więcej, jak w pierwszym dniu znajomości. Wpadał w bezsilną wściekłość, bo nie wiedział jeszcze, że kokieteria kobiety zapewnia czasami korzyści, które więcej są warte od całej przyjemności, jaką mogłaby dać jej miłość. Epoka, w której kobieta walczy jeszcze z miłością, przyniosła już Rastignacowi plon najpierwszych swych owoców; miały one smak wyborny, choć były jeszcze zielone i nieco kwaskowate, tylko trzeba było płacić za nie niezmiernie drogo.

Zdarzało się niekiedy, że student nie miał grosza przy duszy i nie widział przed sobą żadnej przyszłości; wtedy starał się stłumić głos sumienia i myślał o ponętnej drodze do fortuny, którą Vautrin ukazał mu w małżeństwie z panną Taillefer. Owóż i teraz była to jedna z takich chwil, w których nędza przemawiała do niego tak natrętnie, że prawie mimowolnie dał się wplątać w intrygę straszliwego sfinksa, którego wzrok trzymał go nieraz pod czarodziejskim zaklęciem. Po odejściu Poireta i panny Michonneau, którzy zabawili najdłużej w sali jadalnej, Rastignac mniemał, że jest sam tylko z panią Vauquer i z panią Couture i spojrzał na pannę Taillefer tak wyraziście, że dziewczę oczy spuściło.

— Czy masz pan jakie zmartwienie, panie Eugeniuszu? — zapytała Wiktoryna po chwilowym milczeniu.

— Któż nie ma zmartwień! — odparł Eugeniusz. — My, młodzi, nie mielibyśmy może trosk żadnych, gdybyśmy wiedzieli, że jest ktoś, co nas kocha szczerze i poświęceniem swoim może zapłacić nam za wszystkie ofiary, któreśmy zawsze ponieść gotowi.

Za całą odpowiedź panna Taillefer rzuciła mu wejrzenie, które nie było wcale dwuznaczne.

— Dziś pani jesteś pewna swego serca; ale czy możesz ręczyć, że się ono nigdy nie zmieni?

Na ustach młodej dziewczyny zaigrał uśmiech, który, niby promień wytryskający z duszy, oblał twarz jej takim blaskiem, że się Eugeniusz przestraszył gwałtownego wybuchu uczucia.

— Jak to! A gdybyś pani miała być jutro bogata i szczęśliwa, gdyby majątek olbrzymi spadł ci z nieba, czyż pomimo to nie przestałabyś kochać biednego młodzieńca, który ci się podobał w dniach niedoli?

Skłoniła wdzięcznie głową.

— Nawet gdyby młodzieniec ten