Dzieci ulicy - Janusz Korczak (biblioteka przez internet .txt) 📖

cierpią tak, jak należy. Bo nie każde cierpienie oczyszcza duszę z trucizny; są takie, które bardziej ją jeszcze zatruwają... A mój wynalazek zamieniłby od razu ludzi w aniołów. A tak, kto wie, ile wieków złe z dobrem, podłość z cnotą walczyć jeszcze będzie musiało. A tak kto wie, ile miliardów ofiar zabije podłość, nim cnota zwycięży wreszcie.

I łzy zaszkliły się w oczach obłąkanego.

Pochwycił szybkim ruchem pustą flaszeczkę opuścił głowę i łzy mu do flaszeczki spływały, a on ją podsuwał na przemian do prawego i lewego oka, i zbierał łzy, i żadnej z nich nie uronił na podłogę.

— Szesnaście łez — rzekł po chwili i roześmiał się.

Antek patrzał zdziwiony i boleśnie dotknięty.

„Wariat!” — pomyślał sobie.

Starzec spojrzał na niego, myśl jego odgadł.

— Nie, nie wariat — rzekł poważnie. — Zaraz mnie zrozumiesz... Pytałeś mnie, jak złe osadzone w duszy rozpuścić i potem na zewnątrz wydalić. Otóż mnie się zdaje, że wiem: przez łzy. I zdaje mi się, że ta praca wydalania z duszy trucizny odbywa się sama przez się, bez pomocy tego płynu, który chcę wymyślić, odkryć, tylko że sama przez się odbywa się ona strasznie powoli. Widzisz, mnie się zdaje, że złe wychodzi z duszy przez łzy. Żeby to stwierdzić, potrzeba więcej nauki, niż ja posiadam, więcej pomocy, urządzeń, no i dziesiątków lat pracy. Ja zbierałem tylko materiały.

Wyjął z kieszeni kluczyk, otworzył niską szafkę i Antek ujrzał kilkanaście półek zapełnionych setkami maleńkich flaszeczek, poustawianych rzędem, zakorkowanych szczelnie, zalakowanych i opatrzonych numerami.

— Widzisz, Antku, to są wszystko łzy. Łzy najrozmaitszych ludzi, najrozmaitsze gatunki łez, od najczystszych łez dziecięcych do najciemniejszych łez zazdrości. Oto owoc mojej czterdziestoletniej pracy. Siedm tysięcy sześćset siedmdziesiąt pięć gatunków łez... Patrz, co za wspaniały materiał dla badaczy. Chciałbym jeszcze doczekać chwili, gdy stu uczonych pod moim kierownictwem weźmie się do badania tych łez... Pisałem listy do wszystkich milionerów świata, do wszystkich uczonych. I co chcesz? Nawet Pasteur72 mi nie raczył odpowiedzieć. A przecież prosta grzeczność nakazywała odpisać. Jestem wariat? Doskonale. Ale i względem obłąkanych obowiązują przecież jakieś względy grzeczności. Zobaczę, co mi Wiktoria odpisze.

Usiadł wyczerpany i drżący i mówił dalej głosem skargi.

— Przecież tu nie idzie o drobiazg, ale o rzecz pierwszorzędnej wagi. I pisałem im, że nie żądam żadnego wynagrodzenia, nawet sławy. Niech weźmie on i niech on się wsławi. Może nie chcą, by Polak rozgłosił swe imię po świecie całym. Więc niech będzie Anglik, Niemiec, mnie wszystko jedno... Przecież ja w to życie włożyłem.

Opuścił głowę na piersi, zadumany.

Antkowi mocno serce biło.

— Poczekaj, zaraz: przekonam cię, co tu pracy włożyłem.

Zbliżył się do szafki, wyjął flaszeczkę z numerem 745. Wziął gruby, obdarty zeszyt, pożółkły, zapisany drobnym, równym pismem i zaczął czytać:

„54 krople łez. Otrzymałem je od sąsiadki, szwaczki, lat 28. Są to łzy matki. Lekarz powiedział jej w szpitalu, że dziecię jej może ocalić od śmierci tylko wiejskie powietrze, dobre mleko, a przede wszystkim suche mieszkanie. Gdym wszedł do jej wilgotnej stancji, dziecię spało, ona płakała”.

— Teraz przyjrzyj się tej flaszeczce Nr 814.

„19 kropli łez od opuszczonej, uwiedzionej dziewczyny. Ma lat 17. Rodzice wyrzucili ją z domu. W łzach tych powinien się znajdować ból, zawiedzione nadzieje, żal do ludzi, współczucie dla dzieciny, której życie dała”.

Antkowi przyszło na myśl, że współczucie dla dziecka opuszczonego nie jest przecież trucizną duszy; ale nie chciał starcowi przerywać.

— Patrz, Nr 1015.

„Aresztanta prowadzono na stację. Odprowadzało go wielu ludzi. Skazany był za morderstwo na ciężkie roboty. Kiedy pozwolono mu się żegnać, zdjęto mu kajdany, całował się ze wszystkimi. A gdy pochwycił go w swe objęcia przyjaciel jego lat dziecinnych, zbrodniarz zapłakał. Zbliżyłem się z moją buteleczką. Roześmiał się i zawołał: »A i ty, wariacino, jesteś. No nie pożałuję ci łez«. I chociaż się śmiał — płakał. Ale łez nie liczyłem. Musi być ze czterdzieści”. Naczelnik oddziału, widząc, jak on mi łzy wpłakiwał, również łzę uronił. Prosiłem, żeby mi do buteleczki napłakał, ale nie chciał: wstydził się widocznie”.

— Patrz, to znów łzy radości. Nr 4043.

„Ma lat 36, żonę i czworo dzieci. Wpadł w dług lichwiarski. Wystawiono mu na licytację warsztat cały. Gospodarz nasz, zacny człowiek, zapłacił za niego dług. Będzie mu się spłacał po 5 rubli miesięcznie. Rodzina ocalona. Gdym go odwiedził wieczorem, siedział na łóżku i szlochał. Prosiłem, żeby mi dal kilkanaście łez. Był tak szczęśliwy, że wariatowi nie chciał nawet odmówić przysługi”.

— A to łzy dziecka Nr 1126.

„Stolarzowa wmówiła w siebie, że dziecko, oddane swojego czasu »na mamki«, zamieniono jej. Nie wiem, skąd sobie uroiła, ale za nic nie chce wierzyć, że pięcioletni Jaś jest jej dzieckiem. Katuje dziecię, bije i głodzi. Dzisiaj pochwyciła rozpalony pogrzebacz i uderzyła dziecko trzykrotnie po nagich plecach. Gdym wziął Jasia do siebie, zapłakał dopiero. Zebrałem 34 łzy małego męczennika”.

— A to znów łzy zawiści. Jeden mam tylko podobny egzemplarz. I ten otrzymałem podstępem, Nr 794.

„32-letnia żona naszego rządcy płakała z zazdrości, że sąsiadka jej kupiła sobie pluszowy żakiet. Rozwścieczyła się, gdym ją prosił o łzy (byłem u męża jej, bo on interesuje się moim odkryciem). Dopiero, gdym obiecał, że zniszczę kwasem ten żakiet znienawidzonej sąsiadki, udobruchała się. Dała mi czternaście łez”.

— To znów łza dziecka. W ogóle, najwięcej mam łez dziecięcych. Bo dzieci najłatwiej mi łzy swe ofiarowują i najwięcej cierpią. I dlatego są one lepsze od starszych ludzi, i można je uczynić aniołami, gdyby się było tylko komu wziąć do wychowywania dzieci.

Machnął ręką.

Obłąkany marzyciel i dziecko ulicy — zrozumieli się, przylgnęli do siebie.

— Tak, Antku, ty możesz być szczęśliwszy ode mnie, bo ty masz już to, na co ja życie całe pracowałem. Ale musisz wziąć się do pracy, musisz uczyć się, aby więcej umieć ode mnie, aby mojemu odkryciu dać ściśle naukową podstawę. Cóż, zgadzasz się?

— Zgadzam — rzekł Antek.

— Więc daj rękę na zgodę i przyjaźń.

Przycisnął głowę Antka do piersi, Antek, sam, nie wiedząc czemu, rękę starca do ust przycisnął i... zapłakał.

Obłąkany, jakby iskrą elektryczną tknięty, drgnął, wyjął z kieszeni buteleczkę i zawołał:

— Antku, bój się Boga, w buteleczkę płacz, a nie na ziemię.

I Antek śmiał się przez łzy, i teraz, zbierając słone krople łez do butelki, poczuł, że ma dla starca tyle życzliwości, ile jej nie miał jeszcze dla nikogo w życiu...

I zaczęła się nauka. Były to strzępy wiedzy z najrozmaitszych dziedzin, była to nauka, czerpana z najrozmaitszych źródeł, wypowiadana w formie pogawędek, które trwały długie godziny. Była to wiedza samouka czerpana z książek popularno-naukowych, z gazet, dzienników i tygodników, broszur i świstków, wiedza złożona z prawdy i fantazji, odzwierciadlająca się w umyśle chorym, zaprzątniętym jedną myślą górującą nad wszystkimi innymi: wydalenia za pomocą cudownego płynu zła z duszy ludzkiej.

Chłopca zajmowały rozmowy właśnie przez ten podkład poetyczny, przez to coś tajemniczego, koło czego krążyły ich rozmowy.

A potem długie godziny spędzał na pisaniu. O ile łatwo wchłaniał wszystkie wiadomości podawane mu przez niezwykłego opiekuna, o tyle pisanie było dlań pracą nad wyraz ciężką.

Ale starzec był nieubłagalny: żądał, by spadkobierca znakomitego odkrycia był wykształcony, uczony nawet.

A te długie wędrówki wspólne — po łzy.

Antek nie wierzył w tajemniczą własność łez, a jednak myśl o nich natrętnie go prześladowała. Gdy przypominał sobie dzieciństwo swe, zawsze dłużej zatrzymywał się myślą na tych momentach, gdy płakał. Gdy widział na ulicy przechodniów, pragnął wiedzieć, czy oni płakali często i w jakich warunkach łzy im z oczu płynęły. Gdy przypominał sobie postacie, z którymi się spotykał w swych tułaczkach po ulicy i zaułkach, zawsze myśl jego bezwiednie działała w tym kierunku.

— Szkoda, że nie mamy łez Maślarza, Bzika...

A starzec obłąkany nie wszystkie łzy uważał za godne swoich zbiorów. Szło mu o zebranie materiału niezwykłego, ciekawego. Gdy przyjeżdżał do Warszawy znakomity muzyk lub śpiewak, starzec składał mu wizytę, zostawał nieprzyjęty najczęściej, czasem wypadkowo73 uzyskał posłuchanie, i wówczas, zamiast łez, otrzymywał mniejszy lub większy zasiłek pieniężny.

— Ale to tylko pożyczka — mówił.

Notował sobie dokładny adres „wierzyciela”, zapisywał do książki nazwisko, jemu wydawał kwit z pieczątką: „pracownia chemiczno-psychiczna”, kupował w aptece najrozmaitsze zioła, które potem gotował na swojej maszynce naftowej, zamawiał nowy zapas buteleczek z małym dnem, szerokimi bokami w formie lejka i wąską szyjką. Reszta pieniędzy szła na chleb i kartofle. Sam nic więcej nie jadał, chyba że go poczęstowano, a znajomych miał wielu, i wielu lubiło jego opowiadania. Antkowi jednak nakazał żywić się lepiej.

— Tyś młody, tobie siły potrzebne, bo masz przejść to wszystko, com ja już przeszedł. Rozumiesz?

Poza tym pisywał prośby, trochę leczył, trochę radził i zarabiał kilka rubli miesięcznie. Więcej nie było mu potrzeba.

Antek znalazł przystań. Dobrze mu było teraz, lepiej niż kiedykolwiek w życiu.

Całe dnie spędzał w małej izdebce wariata z książką w ręce. Nie uczył się, ale czytał, a czytał wszystko, co znalazł w mieszkaniu opiekuna swego, co dawano mu w czytelni.

Oderwał się od ulicy i bał jej się, bał się, że snem jest wszystko, co z nim się dzieje, że znów obudzi się w szulerni na ulicy Topiel, w sklepie z cygarami, w cukierni, w piwniczej izbie Maślarza, pod krypą, pod murem domu, lub pode drzwiami fanciarki, którą mieli z Bzikiem zabić.

I dreszcz nim wstrząsał.

Mijały tygodnie i miesiące, a w ich cichym życiu nie zaszła zmiana.

Antek się rozwijał. Jeśli obserwował on życie i ludzi od bardzo dawna, to czynił to bezwiednie wówczas, odruchowo. Teraz począł uświadamiać sobie, czego on szuka, na co patrzy.

Między przeszłością jego i teraźniejszością stała postać starca, obłąkanego marzyciela, który łzy zbierał, by je badaniu poddać i wykryć skład tych łez. W umyśle Antka układało się wszystko bezładnie, chaotycznie. Czasem, gdy w nocy, leżąc na sienniku rzuconym na podłogę, wpatrywał się w szafkę stanowiącą muzeum starca, zdawało mu się, że jakiś szept tam słyszy. Z początku przerażał go ten szept, potem przywykł do niego, ale zrozumieć go nie był w stanie.

Mijały tygodnie i miesiące, a w ich cichym życiu żadna nie zaszła zmiana. Życie Antka związane było z życiem starca-wariata, a starzec żył złudzeniem.

Dlaczego Antek nie uciekł od niego? Dlaczego nie pociągała go teraz ulica? Dlaczego on bał się nawet ulicy, która go wychowała, bał się nerwowo, silnie?

Gdy wczytał się w książkę, której treść przewyższała siły jego umysłu, gdy wsłuchał się w zawrotną mowę swego mistrza — ogarniało go przerażenie przed tym dawnym życiem, z którym nie zerwał jeszcze, które mogło znów go wciągnąć i wchłonąć.

Był to stan bolesny, maligniany, chorobliwy niemal. Antek przeczuwał, że musi nastąpić chwila przesilenia, i obawiał się jej całą duszą. Przyszłość stawała przed nim w kolorach ciemnych, niemal czarnych.

Co zrobi po śmierci swego chwilowego opiekuna?

Na to, by prowadzić dalej dzieło wariata, czuł się zbyt zdrowym umysłowo; na to, by je rzucić, czuł się za słaby.

Antek zaczął myśleć o przyszłości.

Więc nie był już dzieckiem, podczas kilkumiesięcznej nauki zatracił najbardziej charakterystyczny rys dzieci ulicy: nieopatrzność, owo: „Dziś do mnie należy, a co będzie jutro, zobaczę, gdy to jutro nastąpi”.

Dziecko ulicy, prawdziwe dziecko ulicy, nie zna wyrazu: jutro. Wszystkie jego czynności, wszystkie myśli skierowane są ku płynącemu: dziś. Zgodnie z tą zasadą, wydaje się dziś wszystkie pieniądze, które jutro mogą być na chleb dla dzieci potrzebne, zgodnie z tą zasadą, wydaje się dziś czyn, za który jutro odpowie się całym życiem.

„Myśmy wolni, mówi dziecko ulicy, bo nie boimy się ani nędzy, ani śmierci”.

Antek myślał o przyszłości. Antek już się się zmienił.

Jeśli w książkach jest kultura, to Antek się zaraził tą kulturą, obcą mu po dziś dzień.

I chłopiec, po raz pierwszy od lat całych, powrócił myślą do Zaruczaju, do Mańki, do pokoju z łóżkiem żelaznym, z bielizną czystą, z tą wielką salą pełną książek, z tym płótnem, na którym widział obrazy, które tak go wówczas wzburzyły.

Antek wyrwać się chciał tam, gdzie widział przyszłość swą, taką czy inną, ale zapewnioną, odciętą raz na zawsze od „ulicy”, która wytrzeszczała nań swe ślepia jakby z zapytaniem: „Kiedyż to, dziecię moje, powrócisz do mnie, matki twej, piastunki i wychowawczyni?”.

Zrazu nieświadomie myśl ta błądziła w jego głowie, ale coraz natrętniej go napastowała.

A starzec przykuwał go do siebie, miał prawo żądać od niego zapłaty za swą pracę, za opiekę nad nim. To go gniewało. Czuł, że obowiązkiem jego było mieć wdzięczność dla maniaka, a nie zmienił się aż tak bardzo, by wdzięczność nie miała mu być wstrętnym ciężarem.

Bo dziecię ulicy nienawidzi tych, którzy za swe dobrodziejstwa żądają wdzięczności. Wykpić, zdobyć oszustwem lub kradzieżą, wyżebrać wreszcie, ale raz tylko, by później nie widzieć swego dobroczyńcy. Bo wdzięczność to ciężar nad siły dziecka ulicy.

Od chwili, kiedy Antek zrozumiał jasno, że starzec ma prawo narzucić mu swą wolę w imię tego, co dlań uczynił — starzec stał mu się niemiłym i w myśli jego powstał projekt: uciec.

Myśl ta przyczepiła go się jak zmora, nie odstępowała go ani na chwilę. A jednak walczył z nią, nie poszedł za pierwszym podszeptem swej woli, swego chcenia.

Antek się zmienił.

Przerzucając podczas walki duchowej różne plany, zatrzymał się na dwóch: albo pod nieobecność starca podpalić jego izbę, aby i jego muzeum, i wszystko zniszczyć za sobą,