Dzieci ulicy - Janusz Korczak (biblioteka przez internet .txt) 📖

X. Nad przepaścią

— Nie, Antek, teraz nie możemy tam iść — mówił Bzik — Maślarz raz na zawsze zabronił mi wracać po pijanemu, bo moglibyśmy go „nakryć”. Chodź do Suchego Felka, tam przenocujemy.

— Nie chcę — rzekł Antek.

— To chodź do mojej rodziny.

— Masz rodzinę? — Zdziwił się Antek.

— Zobaczysz.

Szli w stronę łachy Wiślanej. W łasze zimowały berlinki, łazienki62 i czółna. Nad samym brzegiem leżała przewrócona krypa63; przegniła ona tak, że reperować jej nie było warto; leżała więc sobie, przysypana śniegiem, z jednym niewielkim otworem od wyrwanej deski. Pod tą krypą mieszkała rodzina Szampionerki64; ona — wdowa — i troje dzieci. Kobieta zbierała latem trufle w rowach i dostarczała je do restauracji, w zimie żebrała i piła wódkę; starszy chłopiec wysługiwał się złodziejaszkom, dwie małe dziewczynki nic jeszcze robić nie mogły, bo starsza z nich miała dopiero lat pięć.

Taką była rodzina Bzika. Przywiązał on się do tych nędzarzów, dzielił się swym nędznym chlebem kradzionym, opiekował się nimi.

Zjechał Antek i Józiek z wału po śniegu, zbliżyli się do krypy. Józiek zastukał.

— Kto tam?

— To ja — rzekł Józiek. — Można zanocować u was?

— A czemu nie.

Odrzuciła gałgany, którymi otwór był zapchany, i wsunęli się na czworakach pod krypę. Cała przestrzeń założona była wiórami, gałganami; watą, piórami. Było to gniazdo ciepłe, duszne, smrodliwe.

— Masz tam co dla bachorów? — pyta dostawczyni truflów.

— A mam.

I wsuwa dzieciom w ręce kawałki sera i chleba.

— A ten drugi co za jeden?

— Przyjaciel.

— Posuńcie się, dzieci. No, śpijcie.

Antek leżał na jakimś łachmanie, z którego dobywał się mdły zapach jodoformu, leżał z szeroko otwartymi oczami i patrzał w ciemność. Myśli mu się wikłały, czuł dziwną wesołość i obawę; obawiał się o tę wesołość swoją, obawiał się, że pryśnie ona lada chwila, że zastąpi ją inne jakieś uczucie, którego się bał.

— Józiek, śpisz?

— Nie, bo co?

— Nic, tak tylko się pytam.

— „Żywe srebro” cię gryzie? — spytał Bzik.

— To nic.

— Pewnie, że nic. Spaniałeś, widzisz, musisz teraz „odpanieć”.

— Czym był jej mąż? — pyta Antek.

— A czym by? Złodziejem.

— Ona dawno tu mieszka z dziećmi?

— Śpij, nie gadaj.

Antek leży z szeroko otwartymi oczami i czuje, że jego wesołość znika, że idzie mu coś jakby robak od brzucha do piersi, od piersi do gardła, że zatrzymał się w gardle i rośnie, grubieje i rosną robakowi nogi jak pajęczyna, i w nos, w oczy mu wchodzą. Miga mu przed oczami postać Zośki. Zośka śpi z matką w czystym łóżku, matka jej garbata, a ona taka prosta jak trzcina. Co teraz robi ten chłopiec-sierota w cukierni? Już świt niedługo, zaraz wstanie i będzie zamiatał cukiernię. Antek stara się nie myśleć o robaku, ale nie może. Chce splunąć, nie może.

— Dusi, dusi! — woła Antek.

Bzik chrapie. Szampionerka wysuwa się z kąta z łachmanów, nachyla się nad chłopcem.

— Co ci jest?

— Robak w gardle.

— Zmora cię dusi. To nic. Przeżegnaj się.

— Oj, nie odchodźcie ode mnie.

— Przeżegnaj się — powtarza kobieta.

— W Imię Ojca i Syna — zaczyna Antek. — W Imię Ojca i Syna i... kiedy zapomniałem.

— I Ducha Świę...

— A tak: i Ducha Świętego.

— No, odeszło?

— Trochę lżej.

— A widzisz.

— Tylko nie odchodźcie, moja matko.

— No nie, nie.

Gładzi wilgotną ręką spocone czoło Antka i włosy.

— Jak zmora dusi, to najlepiej przeżegnać się, widzisz. Bo krzyż ją zaraz odstraszy. Bo krzyż to męczeństwo Jezusa. Jezus za wszystkich cierpiał.

— I za pani dzieci?

— A tak.

Przez szczelinę wdziera się pierwsza iskierka światła. Wiatr hula nad krypą, bije o boki, syczy między gałganami i zastyga w zaduchu i smrodzie.

Antek zasnął; gdy go Bzik obudził, było już południe.

— Chodź, wstawaj, idziemy.

— Tylko ostrożnie — prosi szampionerka — żeby was kto nie zobaczył.

Wysuwa Bzik głowę, ale ją chowa, bo po wale ktoś idzie. Potem wychodzą; biegają w różne strony, żeby na śniegu ślad nie pozostał przy krypie. Antek wciąga zimne powietrze. Ubranie jego i ciało są wilgotne. Zimno!

— Teraz możemy iść. Choroba z tym śniegiem.

Idą ulicami w stronę Nowej Pragi. Mijają liche domy, wychodzą na pole, po jednej stronie ciągnie się parkan. Przechodzą koło parkana kilka razy w różne strony, wydeptują drogę do ścieżki, którą robotnicy idą do fabryki.

— No już dobrze — mówi Bzik.

Rozgląda się raz i drugi, odsuwa deskę, wpuszcza Antka i sam wchodzi. Przy bramie samej, na wielkim podwórzu „gęsiarni”, stoi psia buda.

— Nero, wynoś, się prędzej, słyszysz?

Pies leniwie wychodzi, warczy na Antka.

— Leżeć, to swój!... Właź, Antek. Poczekaj... albo ja.

Wsuwa się w budę psa, za nim Antek. Lewa ścianka budy przylega do ściany szopy drewnianej, jest w niej szczelina, która prowadzi do piwniczki ciemnej.

— Kto tam? — odzywa się głos męski.

— Ja.

— W nocy byłeś potrzebny, to się włóczyłeś.

— Kolegę prowadzę.

— Aha.

Schodzą po drabince kilka stopni i są na dole.

— Ma pan co do jedzenia? Głodni jesteśmy.

— A wiem: do żarcia zawszeście gotowi. Macie.

— Jest świeca?

— Masz tu zapałki i nie szczekaj, bo mi się spać chce.

Józiek zapala świecę. Gliniana podłoga piwnicy wysłana jest dywanami różnej wielkości i różnego pochodzenia. Na brudnej wytartej niedźwiedziej skórze leży starzec, przy nim leżą dwa króliki; starzec jęczy cicho. W drugim kącie spoczywa mężczyzna o twarzy ponurej, z ciemnym zarostem, krzaczastymi brwiami i ostrymi, uporczywymi oczami. Obaj patrzeli na Antka długo, bez zmrużenia powiek.

— Siadaj — rzekł Bzik, podsuwając Antkowi poduszkę — masz, jedz.

Starzec poruszył się na swym posłaniu i jęknął.

— Przestań ojciec jęczeć — syknął niechętnie mężczyzna.

— Chory jestem. Boli!

— Niech ojciec wylizie, to ojca wyleczą.

— A wyleczą, wyleczą... Józiek, podnieś mnie.

Antek zauważył, że starzec ma ręce i nogi bezwładne. Owoc to surowej zemsty ludzkiej. Był koniokradem. Zmówili się chłopi całej gminy, pochwycili go w nocy na drodze i poprzecinali mu ścięgna pod kolanami i w łokciach. Okrutna zemsta. Syn tydzień cały ukrywał ojca w lesie, a starzec błagał, by go nie oddawał do szpitala. „Patrz, zając postrzelony ucieka, aby pod krzakiem zdechnąć; ucieka i cierpi tak, jak człowiek nie może wcale cierpieć. Żołnierz postrzelony pada, ale nie ucieka z dwiema kulami. Zając ucieka”.

Nadludzki to był wysiłek: bezwładnego starca prowadzić, nieść, ukrywać się i uciekać, spod Grochowa aż do tej kryjówki, skąd pięć lat już nie wychodził.

Teraz syn tylko utrzymuje honor rodu koniokradów. Choć on już nie trzyma się specjalności, a różne zajęcia uprawia. Znają go, o! znają. Szczególniej chłopi, którzy na targ przyjeżdżają. Sprzedaje im „złoty piasek”, podrzuca woreczki, ogrywa w pasek. Mści się za ojca.

Antek przygląda się starcowi, gryzie chleb czerstwy i drży całym ciałem. Czuje, że znów go zmora dusić zaczyna.

Świeca pali się nikłym światłem i kopci sczerniały pułap piwnicy. Cisza. Słychać tylko chrzęst gryzionego chleba.

— Śpij, Antek. Wieczorem wychodzimy.

Józiek kładzie się obok Antka.

— Słuchaj, Antek, co Bronek mówił?

— Nie kazał wydawać, że to ty.

— Nie kazał? Widzisz, ja nie wiedziałem, że tego. Ja chciałem dać mu tylko naukę na drugi raz.

— Wiem o tym.

— Po co on na mojego dziadka wymyślał?

— Był pijany.

— Ja wiem, ale kiedy to tak nie idzie... Ja może bym mu nic nie zrobił, a po co on mnie się wtedy czepiał.

— Chciał się z tobą pogodzić.

— Ja wiem, ale ja strasznie wściekły byłem. Wlazłem po tego szczeniaka w ogień i nie znalazłem go. Wstyd mi było.

— Ta wariatka kłamała.

— Wiem, zaniosła dzieciaka do Wicków. Słyszałem.

— Szkoda Bronka. Niezły był chłop.

— Tak, dla ciebie, ale nie dla mnie. Ciebie uczył czytać, bo masz wszystkie palce, a ja nie.

— A ty chciałeś, żeby ciebie uczył? Mogłeś powiedzieć.

— Et, bzik. Czy ty na stałe do nas?

— Nie wiem.

— Bo słuchaj, musisz już potem, bo ciebie zadźgają.

Antek sam nie wiedział, czy „na stałe” przyłączył się do bandy. Żal mu było książek, które zostawił na Czerniakowskiej, żal mu było tych wieczorów i Zośki, prostej jak trzcina.

— Znasz Zośkę „garbatej”? — pyta Antek.

— Co nie mam znać? Ładna dziewucha, pójdzie, do „panów”.

— Niedoczekanie — syknął Antek.

— Zobaczysz. Jeszcze rok...

— Niedoczekanie.

— A co, żenić się z nią chcesz?

— Wszystko jedno.

Myśli ich rozbiegły się. Zamilkli. Zasnęli. Płynęła godzina za godziną. Nadszedł wieczór.

Maślarz wstał.

— Zostajecie?

— Chcesz iść? — pyta Józiek.

Znów przechodzą przez psią budę. Idą do Warszawy.

Na ulicy Topiel, w suterynie ślusarza, jest szulernia.

Gdy weszli do pokoju, przy stołach było już pełno. Tu rzemieślnicy i robotnicy przegrywają tygodniowy zarobek.

— Motia65 — mówi Maślarz, przysiadając się do jednego z grających.

„Motia” albo z żydowskiego „sitwa” to hasło współki. Gdy do grających w pasek zbliża się inny szuler, dość mu szepnąć owo magiczne zaklęcie, by otrzymać połowę wygranej. Jest to nagroda za pomoc i tajemnicę.

Na stole brzęczała miedź, srebro, przesuwały się papierki.

Antek poznaje kilku rzemieślników. Pieniądze, które na stół rzucają, to nie miedź i nie srebro, a łzy żon, głód dzieci i ich praca ciężka od szóstej rano do dziesiątej wieczorem.

— Motia — mówi Józiek i przysiada się do łobuza w watowanej myśliwce, w barankowej czapce na głowie.

Antek widzi, jak Józiek podsuwa szulerowi karty; idzie mu to zręcznie. Dorzuca czasem słowo do rozmowy, której osią główną są popełnione w ostatnich dniach zbrodnie.

— W kurierach pisali, że w Austrii złapali takiego, co trzydzieści cztery zbrodnie popełnił.

— A to ci dopiero kawalarz.

— A co? A pokaż mi u nas takiego.

I splunął.

Żarty na różne tematy, najsprośniejsze anegdoty i cyniczne uwagi krzyżują się. Antek przypomina sobie, że podobnie bywało w cukierni Śródmieścia.

Między graczami kręci się siedmioletnia dziewczynka, córka właściciela suteryny. Przyjmuje ona udział w grze: podgląda karty.

Znów zmora poczyna dusić Antka. Chciałby napić się wódki, ale gospodarz pić nie pozwala. Pohulanka odbywa się dopiero późno w noc, po ukończonym graniu.

Naprężenie rośnie wśród graczy. Lada chwila może powstać bójka. Ale upominać się o przegrane pieniądze, to znaczy być pobitym przez „motiaków”, być raz na zawsze wykluczonym z liczby graczy, nie być pewnym życia na żadnej ulicy miasta.

Przez drzwi wpada kobieta w podartej chustce na głowie z dzieckiem na ręku.

— Wacek, ty znów tu?

— Drzwi zamknąć! — woła gospodarz. — Tu nie dla kobiet miejsce. Czego to?

— Wacek! Wacek! — woła kobieta, wyrywając się na środek pokoju.

Spoza stołu wstaje mężczyzna blady z iskrzącymi się źrenicami.

— Czego?

— Dzieci gubisz, zbereźniku, złodzieju, gubiduszo.

— Czego? — powtarza, zbliżając się do niej.

— Daj pieniądze.

— Pieniądze? Pieniądze ci dać?

Zamierza się na żonę. Dziecko płacze.

— Tylko bez bijatyk tutaj. Daj jej rubla — mówi gospodarz.

— Masz, psiakrew. A w domu się porachujemy, za ten wstyd przed ludźmi...

Kobieta bierze papierek i idzie do swoich czworga dzieci, które pozostawiła w domu. Antek wysuwa się i idzie za nią. Chce jej coś powiedzieć, nie wie co, chce jej doradzić, nie wie czym.

Przed bramą stoi inna kobieta.

— Dał?

— Dał. Ma się ze mną rachować. Jak przegra, to powie, żem mu szczęście tym rublem odebrała. Ale już mam dosyć tego.

Antek idzie za nią. Kobieta wchodzi do bramy domu, wchodzi do sąsiadki i po chwili dąży w stronę swojego pokoju, a pod chustką błyska w żółtym świetle latarki ostrze siekiery.

— Pani Wackowa! — odzywa się nieśmiało Antek.

— Czego? Czego chcesz?

Ukrywa siekierę pod chustką. Na jej bladą twarz występują rumieńce.

— Co pani chce robić?

Wackowa patrzy na Antka nieprzytomnym wzrokiem.

— Co chcę zrobić? A tobie