Dzieci ulicy - Janusz Korczak (biblioteka przez internet .txt) 📖

może w nią rzucać kamyki, a do tej pani z ochrony ani przystąp, a uśmiech ma tylko wówczas na ustach, gdy ktoś odwiedza szkołę, jakaś pani w koronkowej sukni...

Kogo winić należy, że ochroniarka, obarczona własnymi dziećmi, z niewielką pensją, nie umiała rywalizować z Wisłą, nie umiała Jóźkowi dać więcej, niż dawała mu rzeka i ulica? Natura to wielka mistrzyni, a dusza „dziecka natury i życia” to wielka dusza, zawiła, złożona, więc tylko ludzie wyjątkowi mogą z urokiem natury się zmierzyć i duszę jej dziecięcia przywiązać do siebie. Umiał uczynić to Pestalozzi37 w Szwajcarii, Frobel38 w Niemczech, pani Carpantier39 w Paryżu i tak niewielu innych, że ze smutkiem w historię tych pojedynczych usiłowań się patrzy.

Sześć lat miał Józiek, gdy stracił dziadka. Zastał go Józiek raz nad wieczorem nieżywego.

Wielki był pogrzeb nie ceną karawanu lub trumny, lecz ilością zwestchnień i modlitw, które duszy starca towarzyszyły w drodze na Sąd Boży.

I Józiek został sierotą zupełnym. Na Czerniakowskiej inny stróż nocny wystukiwał swą laską, facjatę zajęła inna rodzina, a Józiek znalazł przytułek na krypie Suchego Felka. Ale niedługo tam gościł. Jemu nie mieszkanie potrzebne było, a miasto całe. Sześcioletni chłopiec nie znosił opieki, nie znosił więzów. Ot, wiele mu było potrzeba? Kawałek miejsca, gdzie się prześpi, wszędzie znajdzie, a o jedzenie nie bardzo się frasował. Brakowało mu tylko harmonii i w zdobyciu cennego instrumentu los Józkowi dopomógł.

Wybierali się złodzieje na „grandę”. Granda — to poważniejsza wyprawa złodziejska. „Nadaj”, szperacz, znalazł mieszkanie, którego rozkład znał dokładnie. Parter, oficyna, więc wstęp łatwy, państwo wyjechali na jakiś ślub, dom przechodni, na strychu jest doskonałe schowanko, a na dach można się dostać łatwo, trzeba tylko wykroić kawał blachy, która i tak z jednej strony się oderwała. Robi tam ślusarz — Ignac. Trzeba wziąć jeszcze jednego „klawisznika” i „fratra”. Fratrem w języku złodziejskim nazywa się chłopiec mały, którego można wpuścić przez lufcik do mieszkania.

Nawinął się Józiek, zgoda stanęła. Józiek za pomoc miał dostać harmonię.

„Granda” się udała. Przylepiono kawałek papieru ze smołą do szyby, wykruszono szkło przy zasuwce, Józiek wszedł do mieszkania, otworzył drzwi frontowe, podług umowy, „wytyś”40 przeprowadził go na strych, „pająk”41 podsadził go na dach, stamtąd spuścił na parkan i Józiek puścił się pędem w stronę Wisły na umówione miejsce.

Granda się udała, bo ich nie spłoszono, ale się i nie udała, bo połów był dość marny: w biurku kilkanaście rubli zaledwie, w kredensie trochę srebra, na wieszadle futro, jeszcze jakieś dwa mało cenne pierścionki — nie było się czym dzielić. Ale Józiek, że dobrze się sprawił, dostał „na zachętę” tak pożądaną harmonię.

Gdyby teraz chciał ktoś oderwać Jóźka od ulicy, miałby do zwalczenia jeszcze dwie wielkie siły, które go skuwały z tym życiem ulicznym: pociąg do przygód ciekawych podczas ciemnej nocy, gdy „łysy nie kapuje”42, wywijanie się „skiełom”43, „śledziom”44 i „burym”45, do tej solidarności, która każe cierpieć, a nie wydać, i miałby do zwalczenia to uczucie, które go z harmonią jego łączyło.

Dlaczego go „Bzikiem” nazwano? Bo sam on wyrazu tego często używał. Na pozór stosował swego „bzika” niezbyt fortunnie, ale gdyby kto pomyślał trochę, przekonałby się, że wyraz ów magiczne miał dla Jóźka znaczenie.

Gdy smutek go ogarniał, gdy jakieś myśli dręczące plątać mu się w głowie poczynały, gdy echo wspomnień niedawnych niosły Jóźkowi jego modlitwy, które za dziadkiem powtarzał, gdy, kto wie, może głos krwi szlachetnej wołał o coś do Jóźka, on spluwał zawsze i mówił:

— Ot, bzik, wszystko bzik! — i zdanie to ulgę mu sprawiało.

Jak widać, charakter Antka dopełniał się przez Jóźka, to też zaprzyjaźnili się szczerze.

W przyjaźni „dzieci ulicy” mało jest sielankowej poezji, ale jest moc niepojęta, tragiczna. Przyjaźń nie polega na wspólnych długich rozmowach i marzeniach, oparta jest na wspólnym interesie, a cechują ją dwa rysy znamienne: równy podział pracy, równy podział zysków i jednakowa odpowiedzialność. Solidarność aż do zaparcia się siebie, aż do morderstwa jego wroga. Taki jest kodeks przyjaźni, uświęcony tam, nietykalny.

Zamieszkali chłopcy razem z Bronkiem kelnerem i Andrzejem kucharzem, i dobrze im było we wspólnym pożyciu z tymi ludźmi, zepsutymi do najdrobniejszej cząstki swej duszy. Bronek miał lat dwadzieścia cztery i był w tym okresie, gdy przestawał już odczuwać choćby ułamek jakiś dumy osobistej; schylony w pół, „ujaśniający” każdego, kto mu napiwek w rękę wsuwa, ocierając się wśród pijanych i używających, z uśmiechem wiecznym na twarzy, z ciągłym: „Słucham jaśnie pana” — nosił jedno tylko uczucie. On chciał sam być kiedyś „jaśnie panem”, tymczasem używać mógł tylko na swój sposób, zastępując uczty gabinetowe pijatykami, gdzie zwyczajna wódka mieszała się ze zlewkami kosztownych likierów ze stołu gości, a na talerzach leżały zakąski z kiełbasy zwyczajnej i... pasztetów.

I kucharz nie ustępował ani trochę przyjacielowi w wartości moralnej. Starszy od Bronka, imponował mu cynizmem przechodzącym te granice, których Bronek nie śmiał jeszcze przekraczać.

Antek i Józiek znaleźli sobie zajęcie. W dzień włóczyli się po ulicach. Celem wycieczek było chwytanie zbłąkanych psów lub wabienie głupich pinczerów i mopsów, by je potem zwracać za „sowitą nagrodę”. Bronek, jako czytający, przerzucał ogłoszenia w pismach i przynosił listę zgubionych i poszukiwanych psów wraz z adresami właścicieli.

Drugim zajęciem było oszukiwanie „litościwych osób”. Brało się koszyk, kładło się butelkę z wodą, szło się na ludną ulicę, tam koszyk wypadał, butelka się tłukła, woda wylewała; trzeba było krzyczeć i płakać.

Dochodziła „litościwa osoba”.

— Czego płaczesz?

— Majster posłał mnie po spirytus i wylało mi się. Będzie mnie bił; może mnie zabije nawet.

Płacz taki musiał przynieść pół rubla.

Szczególniej szczęściło się Antkowi.

A wieczorem wprowadzanie gości do cyrku, otrzymywanie dziesiątek, oszukiwanie czujności biletera i wkręcanie się na przedstawienie.

Nie dnie, ale miesiące trwało to samo.

Jedynym ciekawszym epizodem, jaki zanotować wypada z pierwszego półrocza samodzielnej „pracy” Antka, było jego zapoznanie się z malarzem.

Pan malarz był bardzo znany i bardzo utalentowany, a że twarz Antka doskonale się nadawała do obrazu, jaki zamierzał stworzyć, więc dał mu swą kartę wizytową i nazajutrz Antek znalazł się w jego pracowni.

Czterdzieści kopiejek za godzinę pobierał Antek-model, Antek-typ; a Antek-dziecko przyglądał się podczas tej godziny obrazom pana malarza. A obrazy w pracowni młodego artysty, szukającego nowych dróg w sztuce, bywają różnej treści, a towarzysze jego prowadzą różne rozmowy, malarz sam także rozmawia ze swoim modelem, z „piramidalnym” chłopcem, który „wygaduje takie komiczne rzeczy, że ze śmiechu się można pokładać”.

— Powiadam wam, że z tego smyka będzie albo wielki szubrawiec, albo wielki człowiek.

I artysta niczego nie zaniedbał, by zrobić z Antka właśnie wielkiego szubrawca. Czynił to prawie nieświadomie, by się rozerwać, by się pośmiać; wyciągał go na słowa i półsłówka, a potem opowiadał w gronie towarzyszów. I chłopiec, nie wiedząc nic o tym, bywał często bohaterem rozmów, prowadzonych w „artystycznej” knajpie.

I dziwić się tu, że malarz stał wyżej ponad duszę dziecka ulicy, że nie chciał widzieć w nim człowieka, a widział model tylko.

Dwa tygodnie trwały rozmowy i praca, gdy „licho skusiło” artystę, że zapytał, czy Antek umie czytać.

— Nie umiem — odpowiedział chłopiec.

— Wstydziłbyś się, taki duży chłopak.

Antek poczuł, że krew mu uderza do głowy, odczuł zniewagę, jaką mu wyrządzono, przeczuciem raczej zrozumiał, że ten człowiek mniej niż każdy inny, miał prawo moralizować go i tłumaczyć, co dla niego, Antka, jest wstydem, hańbą, co zaletą, obowiązkiem.

— To pan niech się wstydzi, że pan umie czytać — rzekł Antek, zrywając się z siedzenia.

— Siedź spokojnie, czegoś się zerwał?

— Bo nie chcę panu pozować.

Antek zrzucił ze siebie ubranie malarza, włożył swoje spodnie podarte i kurtkę, i nim artysta zdążył się opamiętać, Antka już w pokoju nie było.

— A jemu co się znów stało?

Antek biegł nad Wisłę. Czuł, że musi pożalić się przed kimś, że musi komuś się wypowiedzieć, bo go dusiło coś w piersi, darło się na kawały.

— Dureń, osioł! — powtarzał przez zaciśnięte zęby.

Chłopiec w tornistrze z książkami szedł przez ulicę, i Antek go potrącił. Uczeń rzucił za nim słowo: „andrus”46. Dlaczego Antek nie „zamalował” go, dlaczego biegł coraz prędzej, dlaczego zatrzymał się nad rzeką, rzucił na belki i płakać począł?

Wybuchł w nim bunt na to, co go otaczało, co widział, słyszał, w czym żył. Gniew wstrząsał jego wątłą piersią, gniew, który objawiał się łkaniem i przekleństwami.

I ujrzał Antek wśród łez znaną mu postać, usłyszał głos łagodny, który nazywał go nie „Antek” ale miękko, śpiewnie „Antoś”. I przestał chłopiec płakać, patrzał na Wisłę szeroką, śniegiem jeszcze przyprószoną, na słoneczne iskry, które grały w kryształach i cały w patrzeniu zatonął.

„At, bzik” — pomyślał nagle.

Wstał i szedł ku domowi.

Czuł się samotny i bardzo nieszczęśliwy.

W pokoju nie było nikogo. Trzy łóżka brudne, podłoga, zarzucona pustymi butelkami i niedopałkami papierosów, na stole talerze ze skrzepłym mięsiwem. Dwa psy skowytem go powitały.

Chłopiec położył się na łóżku, zapalił papieros i w obłokach dymu, który leniwie unosił się ku górze, widział inny pokoik, widział Mańkę w czystej sukience z gładko zaczesanymi włosami.

I Antek przypomniał sobie Jędrka. Zbudziła się w nim gwałtowna ciekawość: czy ten hrabia wziął Jędrka do siebie?

Wstał z łóżka i powlókł się wolnym krokiem w stronę mieszkania Jędrkowego ojca.

Marcin był stróżem na Czerniakowskiej. Zajmował on z siedmiorgiem dzieci komórkę pod schodami. W lecie część rodziny sypiała na dworzu, w zimie tylko Marcinowa spała w bramie, na tapczanie. Kiedyś mąż Marcin w bramie sypiał, ale jak mu raz ból wszedł w kości, powykręcało mu nogi i ręce, że dwa miesiące jęczał w szpitalu, to doktór już nie pozwolił mu na chłodzie nocy spędzać.

Marcinowa błogosławieństwami powitała Antka, gdy go poznała w mgle pary, która wydobywała się z balii z gorącą wodą.

— Oj, Antku, Antku, żeby ci Pan Jezus dał zdrowie, żeś ty nam Jędrka z karku zdjął.

— Więc był ten pan, wziął Jędrka? — zapytał Antek.

— Oj, był i wziął dwadzieścia pięć rubli dał staremu. Oj, stary wziął i kupił sobie zegarek. Oj, nie wariat to, zegarek sobie kupować? — prawiła płaczliwym głosem Marcinowa.

— I wziął Jędrka ze wszystkim?

— Oj, ze wszystkim. A co gadał, co gadał. „Wy, powiada, źleście robili, żeście się chłopcu uczyć nie dali, żeście go bili”. Oj, jaki on, mój Antku, głupi. Jakże ja nie miałam Jędrka bić, kiedy mi się precz plątał pod nogami i nudził o książkę i o kajety? Co innego pańskie dziecko, wiadoma rzecz, że musi się na książce uczyć, ale co mój Jędrek z nauką zrobi, co? Powiadam ci, z początku tom się okropnie zlękła, bo nie wiedziałam, co to jest. A jak zaczął gadać, to mi, powiadam ci, tak serce dygotało, że strach... Wacka! ej Wacka! Gdzieś tam wlazła? Chodź tu, kiedy wołam.

Z mgły pary, z kąta pod schodami, wysunęła się dziewczynka.

— Idź do ojca, powiedz, że Antek przyszedł. Niech wódki przyniesie. Prędzej, słyszysz?

Wacka w wilgotnej od pary sukienczynie, z kroplami wody na czole i skroniach, z wyblakłymi niebieskimi oczami, cicha, lękliwa, wyszła, kaszląc, z izby przez drzwi otwarte.

— Ja nijak nie mogłam wymiarkować — ciągnęła Marcinowa — co on chce. Bo żeby to Jędrek był bardzo ładny, a to inna rzecz. Ale cóż to takie zdechlakowate, mizerne... Dopiero, jak on mi powiada: „Tak i tak, Antek powiedział, że on się chce uczyć, a wy go bijecie”, tak dopiero coś niecoś zmiarkowałam. I myślałam, że to od policji, że to takie wyszło prawo, że nie wolno bić za uczenie, albo co. No, to dopiero mi zaczął tłumaczyć, że nie o mnie chodzi, tylko o Jędrka. Ja myślałam jeszcze, że on się tak zlitował nade mną, bom go całowała i po rękach, i po nogach. Na koniec on się rozgniewał, bo mu ciągle przeszkadzałam mówić. Dopiero potem wytłumaczył, że chce Jędrka wyuczyć. Wolałabym do rzemiosła go oddać, ale co tam. Niech sobie już będzie, jak chce. Byle jedna gęba mniej.

Z głębi izby, spod schodów, rozległ się płacz.

— Ot, widzisz, Antek, co to jest. Oj! Jezu, Jezu — i znikła w kłębach pary.

— No, a co on wam jeszcze mówił? — zapytał Antek. Chciał on wiedzieć, bardzo chciał wiedzieć, co też ten pan hrabia mówił.

— A dużo gadał, a bo ja tam pamiętam. Coś ci mówił, że jak Jędrek wróci, to będzie pracował nie tylko na rodziców, to niby na mnie i Marcina, ale na wszystkich.

— I co jeszcze?

— A bo ja tam wiem? Gadał i gadał, a ja w końcu nawet nie wiem, czy Jędrka tu kiedy przyśle, czy co z nim chce robić. A bałam się pytać. Chyba tam dobrze będzie Jędrkowi: takie palto miał ładne ten pan. Dobre chyba jakieś panisko, tylko trochę gapowate jakby.

Wszedł Marcin, przyniósł wódkę, przepił do Antka, kieliszek poszedł w koło i rozmowa weselsza się stała...

Antek wyszedł. Czuł zawrót głowy od tej wilgoci i trzech kieliszków wódki. Chłodne powietrze orzeźwiło go.

Pozostało mu kilka godzin do wieczora. Nie szczęściło mu się dzisiaj. Od malarza nie wziął pieniędzy, do miasta za „zarobkiem” nie poszedł, teraz czuł głód i coś go nieznośnie męczyło.

Przypomniał sobie o pozostawionym u Wojciecha na Pradze kuferku. Jak mógł tak długo nie odebrać go?

Leniwym krokiem przeszedł całą długość Powiśla, most i część Pragi.

Był głodny. U Wojciecha