Darmowe ebooki » Poemat » Stare wrota - Władysław Syrokomla (access biblioteka TXT) 📖

Czytasz książkę online - «Stare wrota - Władysław Syrokomla (access biblioteka TXT) 📖».   Wszystkie książki tego autora 👉 Władysław Syrokomla



1 2 3 4 5 6 7 8 9
Idź do strony:
co rano 
Ów niepocześny26 skarbniczek widziano, 
Zielonej barwy, z koły27 wysokiemi; 
Trząsł się po bruku czy po równéj ziemi. 
A stary konik bułany, niewielki, 
Cichej natury, jak właśnie dla księdza, 
Szedł sobie stępo zaprzężon w dyszelki, — 
Stary woźnica lejcem go popędza. 
Woźnica strojny ze złotem błękitno, 
Miał pas wzorzysty i kołpaczek rysi; 
Policzki jego jeszcze zdrowiem kwitną, 
A wąs srebrzysty aż do pasa wisi. 
Rodem był Litwin — nazwiskiem Szeliga, 
Sługiwał dawniej na wojskowym żołdzie, 
A gdy piątego krzyżyka dościga, 
Był dojeżdżaczem przy panu Gasztołdzie. 
Potém go biéda — na świecie zwyczajnie — 
Wypchnęła z Litwy rodzinnego sioła; 
Został woźnicą przy królewskiéj stajnie28 
I księdza Skargę woził do kościoła. 
Ksiądz Skarga, wózek i postać woźnicy 
I zasłużony koń bułanéj maści, 
Zwykli do siebie przez latek trzynaści 
I ludzie do nich zwykli na ulicy. 
Gdy rankiem przemkną, bywało, przez miasto, 
Stragarze wiedzą, że szósta godzina; 
Kiedy wracają, to znaczy dwunastą: 
Stary skarbniczek wskazówka jedyna. 
Wtedy się cisną i wielcy, i mali 
Popatrzeć w oczy świętego człowieka: 
Ów czołem bije, ów Chrystusa chwali, 
A owa dziatwę prowadzi z daleka, 
Bo ma otuchę, że apostoł boży 
Błogosławieństwo na jéj głowę włoży. 
 
VI
Stary Szeliga był chlubny29 nie lada, 
Takiego człeka że mu wieźć wypada, — 
I zazdroszczono jemu tych zaszczytów: 
Ale on z dworskich żartując poswarek 
Jeździł codziennie, wiernie jak zegarek, 
Do jezuitów i od jezuitów. 
Tak do swéj służby ułożył się zdatnie, 
Że woził Skargę jak żaden z czeladzi: 
Na jednem miejscu bułanego zatnie, 
Na jednem miejscu o kamień zawadzi; 
Gdy wraca próżen w południowej chwili, 
Z jednego miejsca przygląda się miastu, 
W jednej gospodzie szklanicę wychyli, — 
To był obyczaj już od lat trzynastu. 
A gdy wychodzi i ociera wargi 
Z szumiącéj piany piwnej albo miodnej, 
Znaczy, że w zamku nie ma księdza Skargi 
I że Szeliga cały dzień swobodny. 
 
VII
A iż czas ludzi najlepiéj odsłania 
I łacno poznać, gdzie poczciwe lice: 
Tedy wzajemny węzeł miłowania 
Kojarzył Skargę i jego woźnicę. 
Szeliga biedak — tym kluczem najprościéj 
Serce się Skargi otwarło Szelidze; 
Styrał swe lata w wojennéj fatydze — 
Toć drugie prawo do jego miłości. 
Jak na woźnicę miał talent nie lada: 
Konia nie chłoszcze, z przeklęstwem nie fuknie, 
Trzy razy tylko o kamień gdzieś stuknie, 
W porę zamilczy, w porę coś zagada. 
Dla świętych dumań mając cześć i względy, 
Nigdy się pierwszy ozwać nie odważył; 
Lecz zmiarkowawszy, że ksiądz by pogwarzył, 
Ochoczém sercem stanie do gawędy. 
Wiedział, co mówić i do jakich osób: 
Więc Skarga ucho dawał mu ochocze. 
O czém gadali? i w jaki to sposób? 
Oto wam próbkę rozmowy przytoczę: 
 
VIII
«Mróz, miły bracie! czy waści nie chłodno?» 
«Ręce pokrzepły, miłościwy księże! 
Choć mam opończę ciepłą i wygodną, 
Chłód i przez szubę do kości dosięże. 
Krew’30 już nie grzeje, to i cóż za dziwy? 
Starość nie radość, księże miłościwy! 
Śmierć w oczy patrzy!»  
«Niepotrzebna trwoga: 
Bliżéj do grobu, to bliżéj do Boga. 
(Odpowie Skarga) Zresztą, miły bracie, 
Tam w niebie ciepléj».  
«Ciepléj, księże miły, 
Niżby, na przykład, ot w téj staréj chacie, 
Co nad jéj okny31 wiszą lodu bryły, 
Szybki pobite od wczorajszej burzy, 
A jak uważam32 — z pieca się nie kurzy33!» 
Pokiwał głową i na chatę bliską 
Skierował swoje woźnicze biczysko. 
«A któż tu mieszka?» — spytał Skarga rzewnie. 
«Wdowa płatnerza — pomnę ich przed laty: 
Tu miał domostwo, tu stały warsztaty, 
Dogadzał żonie, jak gdyby królewnie. 
Bo było z czego: w batorowskie czasy 
Pancerze, hełmy były wielce w modzie; 
Miał ich w sklepiku ogromne zapasy 
Ku prześwietnego rycerstwa wygodzie. 
A był to z dziadów, z pradziadów zbrojownik, 
U nich rzemiosło szło z ojca na syna; 
Bywało, pancerz czy koński nagłownik 
Z żelaznéj blachy, jak z wosku wygina! 
Późniéj postarzał, oślepnął i ginie: 
Robota rzadsza, a tu człowiek chory, 
Król miłościwy, panujący ninie34, 
Już do pancerza nie to co Batory! 
Zresztą dziś szlachta bogaciéj się stroi: 
Wzdycha do lekkich weneckich pancerzy, 
Już jéj domowéj nie pokazuj zbroi, 
Rada by błyszczéć jakby święty Jerzy! 
A tu... jak Niemcy do miasta nalazą35, 
Jak poczną stawiać nowomodne kramy, 
Sprowadzać szwedzkie zza morza żelazo, 
Gdzież my prostacy z nimi się zrównamy? 
Bolał nieborak od doby do doby 
I jego mieszek chorzał na suchoty. 
A tu z kramkami wędrujące Szkoty, 
Dawaj go leczyć od ocznej choroby! 
I wyleczyli... po trosze... po trosze, 
Zabrali oczy i życie, i grosze... 
Została żona — poczciwa starucha 
I troje dziatwy — pacholęta jeszcze... 
Patrz wasza miłość: ot i w ręce chucha 
Nędza nie puści, kogo porwie w kleszcze! 
A tego roku drogi chléb i mięso 
I wiązki drzewa za szeląg nie dostać: 
Nie dziw, że wdowy skurczyła się postać, 
Nie dziw, że dzieci od głodu się trzęsą. 
Ojciec kuł ludziom pancerze za młodu, 
Chronił ich piersi od bojowéj kuli, 
A dzisiaj, dziatwy ginącéj od chłodu 
Nikt nie ochroni — nikt nie da koszuli!» 
Tak stary bajał jednego poranka: 
Och! bo i jego był los taki samy! 
Machnął biczyskiem i zaciął bułanka! 
Stuknął o kamień — i wjechał do bramy. 
A ojciec Skarga, co zawsze przy sobie  
Miał rzymski stylus i tabliczki z wosku, 
Co nieszczęśliwym w utrapienia dobie 
Z rychłą pomocą śpieszył po ojcowsku, — 
Zapisał imię nieszczęśliwéj wdowy, 
Pożegnał starca i ruszył swą drogą; 
I już nazajutrz pacholik zamkowy 
Zaniósł jéj wsparcie — Bógże wié od kogo! 
A kiedy pełniąc stare obyczaje 
Krzepił Szeliga w gospodzie swe zdrowie, 
Bóg wié, dlaczego cóś mu się wydaje, 
Że i miód słodszy i weseléj w głowie. 
 
IX
Tak często-gęsto niby nieumyślnie 
Jakieś słóweczko do rozmowy wciśnie; 
Wiedział, z kim gada, i wiedział, jak gadać. 
Skarga, co ludzi przywyknął spowiadać, 
Bywało, zręcznie za słówka go chwyta, 
Daje woźnicy wygadać się dłużéj, 
A z jego bajań zawsze się wynurzy 
Jakaś niedola — gdzieś nędza ukryta. 
Skarga dochodził po nitce pajęczéj, 
Gdzie jaki dłużnik, co go lichwiarz dręczy, 
Kogo nękają bezbożni pieniacze 
Lub jakie bole komu serce ranią; 
Gdzie biédne dziéwczę rozpaczliwie płacze, 
Stojąc nad grzechu straszliwą otchłanią; 
Gdzie brat ku bratu oddycha niezgodą, 
Gdzie się z sąsiadem poswarki zawiodą. 
A żadna powieść nie była napróżna: 
Bo ówdzie grosza, tam serca jałmużna, 
Rzucona zręczną dłonią apostoła, 
Rozjaśnia serca, rozpogadza czoła. 
Szeliga wszystko wygwarzył otwarcie; 
Lecz była hardość w sercu tego dziada: 
Kiedy dla innych kołatał o wsparcie, 
Nigdy o własnéj nędzy nie zagada! 
Bystra źrzenica księdza kaznodzieje36 
Rychło się wpiła w skrytą pierś Litwina, — 
Niby nieznacznie pytać go poczyna, 
O dom rodzinny, o dawne koleje: 
Jak to z Gasztołdem biło się niedźwiedzie? 
Co go ze służby pancernéj wywiodło? 
Czemu szlacheckie zaniechawszy godło, 
Został stajennym? i jak mu się wiedzie? 
Czy na swą Litwę wrócić kiedy życzy? 
Czy jakich krewnych i przyjaciół nié ma? 
Z czego żyć będzie, kiedy lejc woźniczy 
Już się w zgrzybiałych rękach nie utrzyma? — 
Gdyby go pytał głosem jałmużnika, 
W politowania smutnego sposobie, 
Pewnie by Litwin zaciął się sam w sobie: 
Bo on dla żalów piersi nie odmyka, 
Cierpi, gdy nędzę wyspowiadać musi, 
Chlebem jałmużny pewnie się zakrztusi. 
Ale badany znienacka, a zdatnie, 
Niby gawędząc o deszczu i suszy, 
Stary Szeliga wpadł w księdzowskie37 matnie, 
Wysączył przed nim każdą kroplę duszy. 
I kapłan przeznał Litwina odludka 
Od pacholęcia, od pieluch bez mała; 
Powieść to była i prosta, i krótka, 
A jednak Skardze łezkę wywołała. 
 
X
Ojciec Szeligi był szlachcic ubogi, 
Mieszkał pod Wilnem na Litwie głębokiéj; 
Miał włókę gruntu i lasu trzy włoki, 
Orał, polował i rąbał się z wrogi. 
A jak wiadomo — w jagiellońskie lata 
Mniéj było szlachty na żołdzie magnata; 
Czy sejm, czy sejmik, czy rycerskie koło 
Szlachta chowała zbożne obyczaje 
I częściéj panom stawi harde czoło, 
Niźli im swoje sumienie przedaje. 
Bywało wtedy u szlachty i braciéj 
Ubożej w domach, lecz w sercach bogaciéj. 
Swoboda była nie słowem, lecz faktem, 
Bo jéj strzeżono trzeźwo, nie po pjanu38. 
Jeśli kto ziemię trzymał za kontraktem39, 
To jeno40 groszem opłacał się panu; 
Wypłacał czynsze po niedrogiéj cenie 
Na święty Marcin41 lub na święty Jerzy42; 
Lecz miał swobodne ramię i sumienie, 
Bo to oboje do kraju należy. 
Rzadko kto służył w nadwornéj chorągwi 
U kasztelana albo wojewody; 
Doma43 sycono i piwa, i miody, 
Nie zaglądając do magnackiéj stągwi44. 
Ojciec Szeligi ręką pracowitą 
Karczował lasy i zasiewał żyto; 
Miał swoje stada i po lasach barcie, 
Miał pobożności i cnót w sercu wiele; 
Pościł w sobotę, chmielił się w niedzielę, 
I świętą prawdę ciął ludziom otwarcie. 
Łacińskich nauk nie zaszczepiał w synie: 
Bo tylko credo45 umiał po łacinie; 
Lecz za to grzmotnąć niedźwiedzia z półhaka 
Lub kosić trawę na zielonéj błoni, 
Karczować pole lub dosiadać koni 
Dzielnie wyuczył swego jedynaka. 
A kiedy wojna nadeszła z Wołoszą, 
To na nią syna wyprawił sowito, 
Kazał stać murem za Rzeczpospolitą, 
Miecz mu do boku przypasał z rozkoszą, — 
I dusza ojca była wielce rada, 
Że stary pancerz k’piersiom mu przypada46. 
Złożon do boju nasz młody Szeliga 
Z radością oręż rodzicielski dźwiga. — 
Spod Obertyna, gdzie zwijał się żwawo, 
Powrócił zdrowy i okryty sławą; 
Ale krom sławy nic więcéj nie dopnie: 
Bo łupów nie brał, na zyski nie patrzy; 
Hetman rozdawał zaszczyty i stopnie, 
Ale tam rękę przeciągał bogatszy, 
A za bogatszym, jak obyczaj każe, 
Byli rotmistrze i regimentarze. — 
O tamtych czynach dobrą pamięć chowa 
I król, i hetman, i karta dziejowa. 
A jego pracom któż uczynił zadość? 
Własne sumienie — i ojcowska radość. 
Dosyć mu było: zwycięzca Wołoszy 
Znów orze ziemię i niedźwiedzie płoszy; 
A gdy pan Gasztołd wyprawił obławę, 
Tak zręcznie dzika na oszczep przebodzie, 
Że przypadł k’sercu panu wojewodzie 
I już porzucił gospodarską sprawę. 
Sądząc, że czegoś dosłuży się może, 
Został myśliwym w Gieranońskim dworze. 
Ojciec był nierad téj jego dworszczyźnie: 
«Lepiej byś poszedł Wołochom w niewolę! 
Na jasnych dworach chcesz dopędzać dolę, 
A tu się dola wioskowa wyśliźnie. 
Czy ci niemiła domowa zagroda? 
Czy mało chleba? czy może zła woda? 
Czy tu złe knieje? czy tu złe nadzieje 
Nad twoją strzechą słomianą i starą? 
Patrz, jak się niebo dobrotliwie śmieje, 
Mierzyć ci hojną obiecuje miarą! 
A tam na dworach, gdzie chętka cię wzywa, 
Zyski niepewne, strata niewątpliwa: 
Bo strata czasu na służebnym chlebie, 
Dla Boga, kraju, dla samego siebie. 
Tam twoja wola nie twoją się stanie; 
Tam zaprzedałeś twój sen i czuwanie; 
Tam każde słowo musisz mieć na wodzy, — 
Wiész, jak bogatym hołdują ubodzy? 
Służąc w ich barwie, nie dopuszczaj Boże, 
Nawet myśl twoja zaprzedać się może! 
Boś ty najemnik — i Bóg wié, za kogo 
Nieść twoję głowę rozkazać ci mogą! 
Nie jedź, mój synu! lub jeśli ci mile, 
Idź w dworską służbę — ja nie błogosławię: 
Bo wiém, że do nas powrócisz za chwilę, 
Może powołan ku godniejszéj sprawie!» 
 
Nie błogosławił — a młody Szeliga 
Jechał do dworu i już barwę dźwiga, 
Hasa po kniejach jak dojeżdżacz lichy... 
Poszedł swą drogą: bo w niebiesiech pono47 
Nad głową szlachty, za grzechy jéj pychy, 
Już służebnictwa klątwę wyrzeczono! 
 
Ojciec umierał i przyzywał syna; 
Syn nie mógł przybyć po błogosławieństwo: 
Bo była zręczność popisu jedyna, 
Obława sławna. — Całe wielkie księstwo, 
Wszystko, co żyje, na wyścigi bieży, 
Polować z królem do puszcz Białowieży. 
Sądził Szeliga w zamniemaniu płonném, 
Że król, gdy zręczność łowiecką obaczy, 
Weźmie go k’sobie i mianować raczy 
Łowczym nadwornym, a potém koronnym; 
A wtedy żywot rozpocznie szczęśliwszy 
I pana ojca przekona, co umie... 
Lecz król młodzieńca ani widział w tłumie, 
A ojciec umarł nie błgosławiwszy. 
 
Odtąd dworszczyzny burzliwym odmętem 
Płynął Szeliga przykuty do łodzi. 
Już ani pytaj, jak mu się powodzi: 
Bo krzyż ojcowski swym promieniem świętym 
Już się nad głową jego nie migota, 
Dróg nie oświéca błędnego żywota... 
Przez nieuwagę popsował48 raz sieci, 
Że wilk ścigany z ostępu wyskoczy. 
Pan się rozgniewał i groźno zaleci, 
Aby mu więcéj nie stawał na oczy. 
 
Wypchnięty z dworu, nie postał już doma49: 
Bo się płochości sam przed sobą sroma50. 
Obliczył grosze — kwota ich zbyt mała; 
Ubiegłe lata obrzucił oczyma — 
Większa połowa marnie się styrała; 
Obliczył zdrowie — to jeszcze się trzyma: 
Więc daléj na świat poszedł zbierać plony 
Po inszych dworach Litwy i Korony. 
 
W dworach Kierzgajłów, Kiszków, Chlebowiczy, 
Tyrał swe zdrowie, wodząc pańskie psiarnie. 
Chciał doznać w życiu rodzinnych słodyczy, 
To jął małżonkę — wnet nędza ogarnie. 
A kiedy insi zbierali wawrzyny, 
Z królem Batorym na inflanckiéj wojnie, 
On
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Idź do strony:

Darmowe książki «Stare wrota - Władysław Syrokomla (access biblioteka TXT) 📖» - biblioteka internetowa online dla Ciebie

Uwagi (0)

Nie ma jeszcze komentarzy. Możesz być pierwszy!
Dodaj komentarz