Stare wrota - Władysław Syrokomla (access biblioteka TXT) 📖
Krótki opis książki:
Stare wrota to utwór Władysława Syrokomli z 1856 roku. Jego akcja rozgrywa się na początku XVI wieku.
W Polsce panuje Zygmunt III Waza, a jego nadwornym kaznodzieją jest Piotr Skarga, jezuita. Woźnicą kapłana jest Litwin, Szeliga, bardzo ubogi, ale dobry człowiek. Wreszcie Litwin wraca w swoje rodzinne strony, kształci syna w jezuickich szkołach, dobrze mu się wiedzie, ale brakuje mu księdza Skargi. Po latach kaznodzieja odnajduje swojego dawnego woźnicę i pomaga mu, zwłaszcza w decyzjach dotyczących dalszych losów syna.
Władysław Syrokomla to pisarz i tłumacz żyjący i tworzący w XIX wieku, związany z ówczesną Litwą. Znany przede wszystkim jako autor gawęd chłopskich, szlacheckich, historycznych. Syrokomla pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej i często w swoich utworach ukazywał ten stan, nie szczędząc irocznicznych komentarzy na temat bliskiej mu rzeczywistości.
Przeczytaj książkę
Podziel się książką:
- Autor: Władysław Syrokomla
- Epoka: Romantyzm
- Rodzaj: Liryka
Czytasz książkę online - «Stare wrota - Władysław Syrokomla (access biblioteka TXT) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Władysław Syrokomla
co rano
Ów niepocześny26 skarbniczek widziano,
Zielonej barwy, z koły27 wysokiemi;
Trząsł się po bruku czy po równéj ziemi.
A stary konik bułany, niewielki,
Cichej natury, jak właśnie dla księdza,
Szedł sobie stępo zaprzężon w dyszelki, —
Stary woźnica lejcem go popędza.
Woźnica strojny ze złotem błękitno,
Miał pas wzorzysty i kołpaczek rysi;
Policzki jego jeszcze zdrowiem kwitną,
A wąs srebrzysty aż do pasa wisi.
Rodem był Litwin — nazwiskiem Szeliga,
Sługiwał dawniej na wojskowym żołdzie,
A gdy piątego krzyżyka dościga,
Był dojeżdżaczem przy panu Gasztołdzie.
Potém go biéda — na świecie zwyczajnie —
Wypchnęła z Litwy rodzinnego sioła;
Został woźnicą przy królewskiéj stajnie28
I księdza Skargę woził do kościoła.
Ksiądz Skarga, wózek i postać woźnicy
I zasłużony koń bułanéj maści,
Zwykli do siebie przez latek trzynaści
I ludzie do nich zwykli na ulicy.
Gdy rankiem przemkną, bywało, przez miasto,
Stragarze wiedzą, że szósta godzina;
Kiedy wracają, to znaczy dwunastą:
Stary skarbniczek wskazówka jedyna.
Wtedy się cisną i wielcy, i mali
Popatrzeć w oczy świętego człowieka:
Ów czołem bije, ów Chrystusa chwali,
A owa dziatwę prowadzi z daleka,
Bo ma otuchę, że apostoł boży
Błogosławieństwo na jéj głowę włoży.
VI
Stary Szeliga był chlubny29 nie lada,
Takiego człeka że mu wieźć wypada, —
I zazdroszczono jemu tych zaszczytów:
Ale on z dworskich żartując poswarek
Jeździł codziennie, wiernie jak zegarek,
Do jezuitów i od jezuitów.
Tak do swéj służby ułożył się zdatnie,
Że woził Skargę jak żaden z czeladzi:
Na jednem miejscu bułanego zatnie,
Na jednem miejscu o kamień zawadzi;
Gdy wraca próżen w południowej chwili,
Z jednego miejsca przygląda się miastu,
W jednej gospodzie szklanicę wychyli, —
To był obyczaj już od lat trzynastu.
A gdy wychodzi i ociera wargi
Z szumiącéj piany piwnej albo miodnej,
Znaczy, że w zamku nie ma księdza Skargi
I że Szeliga cały dzień swobodny.
VII
A iż czas ludzi najlepiéj odsłania
I łacno poznać, gdzie poczciwe lice:
Tedy wzajemny węzeł miłowania
Kojarzył Skargę i jego woźnicę.
Szeliga biedak — tym kluczem najprościéj
Serce się Skargi otwarło Szelidze;
Styrał swe lata w wojennéj fatydze —
Toć drugie prawo do jego miłości.
Jak na woźnicę miał talent nie lada:
Konia nie chłoszcze, z przeklęstwem nie fuknie,
Trzy razy tylko o kamień gdzieś stuknie,
W porę zamilczy, w porę coś zagada.
Dla świętych dumań mając cześć i względy,
Nigdy się pierwszy ozwać nie odważył;
Lecz zmiarkowawszy, że ksiądz by pogwarzył,
Ochoczém sercem stanie do gawędy.
Wiedział, co mówić i do jakich osób:
Więc Skarga ucho dawał mu ochocze.
O czém gadali? i w jaki to sposób?
Oto wam próbkę rozmowy przytoczę:
VIII
«Mróz, miły bracie! czy waści nie chłodno?»
«Ręce pokrzepły, miłościwy księże!
Choć mam opończę ciepłą i wygodną,
Chłód i przez szubę do kości dosięże.
Krew’30 już nie grzeje, to i cóż za dziwy?
Starość nie radość, księże miłościwy!
Śmierć w oczy patrzy!»
«Niepotrzebna trwoga:
Bliżéj do grobu, to bliżéj do Boga.
(Odpowie Skarga) Zresztą, miły bracie,
Tam w niebie ciepléj».
«Ciepléj, księże miły,
Niżby, na przykład, ot w téj staréj chacie,
Co nad jéj okny31 wiszą lodu bryły,
Szybki pobite od wczorajszej burzy,
A jak uważam32 — z pieca się nie kurzy33!»
Pokiwał głową i na chatę bliską
Skierował swoje woźnicze biczysko.
«A któż tu mieszka?» — spytał Skarga rzewnie.
«Wdowa płatnerza — pomnę ich przed laty:
Tu miał domostwo, tu stały warsztaty,
Dogadzał żonie, jak gdyby królewnie.
Bo było z czego: w batorowskie czasy
Pancerze, hełmy były wielce w modzie;
Miał ich w sklepiku ogromne zapasy
Ku prześwietnego rycerstwa wygodzie.
A był to z dziadów, z pradziadów zbrojownik,
U nich rzemiosło szło z ojca na syna;
Bywało, pancerz czy koński nagłownik
Z żelaznéj blachy, jak z wosku wygina!
Późniéj postarzał, oślepnął i ginie:
Robota rzadsza, a tu człowiek chory,
Król miłościwy, panujący ninie34,
Już do pancerza nie to co Batory!
Zresztą dziś szlachta bogaciéj się stroi:
Wzdycha do lekkich weneckich pancerzy,
Już jéj domowéj nie pokazuj zbroi,
Rada by błyszczéć jakby święty Jerzy!
A tu... jak Niemcy do miasta nalazą35,
Jak poczną stawiać nowomodne kramy,
Sprowadzać szwedzkie zza morza żelazo,
Gdzież my prostacy z nimi się zrównamy?
Bolał nieborak od doby do doby
I jego mieszek chorzał na suchoty.
A tu z kramkami wędrujące Szkoty,
Dawaj go leczyć od ocznej choroby!
I wyleczyli... po trosze... po trosze,
Zabrali oczy i życie, i grosze...
Została żona — poczciwa starucha
I troje dziatwy — pacholęta jeszcze...
Patrz wasza miłość: ot i w ręce chucha
Nędza nie puści, kogo porwie w kleszcze!
A tego roku drogi chléb i mięso
I wiązki drzewa za szeląg nie dostać:
Nie dziw, że wdowy skurczyła się postać,
Nie dziw, że dzieci od głodu się trzęsą.
Ojciec kuł ludziom pancerze za młodu,
Chronił ich piersi od bojowéj kuli,
A dzisiaj, dziatwy ginącéj od chłodu
Nikt nie ochroni — nikt nie da koszuli!»
Tak stary bajał jednego poranka:
Och! bo i jego był los taki samy!
Machnął biczyskiem i zaciął bułanka!
Stuknął o kamień — i wjechał do bramy.
A ojciec Skarga, co zawsze przy sobie
Miał rzymski stylus i tabliczki z wosku,
Co nieszczęśliwym w utrapienia dobie
Z rychłą pomocą śpieszył po ojcowsku, —
Zapisał imię nieszczęśliwéj wdowy,
Pożegnał starca i ruszył swą drogą;
I już nazajutrz pacholik zamkowy
Zaniósł jéj wsparcie — Bógże wié od kogo!
A kiedy pełniąc stare obyczaje
Krzepił Szeliga w gospodzie swe zdrowie,
Bóg wié, dlaczego cóś mu się wydaje,
Że i miód słodszy i weseléj w głowie.
IX
Tak często-gęsto niby nieumyślnie
Jakieś słóweczko do rozmowy wciśnie;
Wiedział, z kim gada, i wiedział, jak gadać.
Skarga, co ludzi przywyknął spowiadać,
Bywało, zręcznie za słówka go chwyta,
Daje woźnicy wygadać się dłużéj,
A z jego bajań zawsze się wynurzy
Jakaś niedola — gdzieś nędza ukryta.
Skarga dochodził po nitce pajęczéj,
Gdzie jaki dłużnik, co go lichwiarz dręczy,
Kogo nękają bezbożni pieniacze
Lub jakie bole komu serce ranią;
Gdzie biédne dziéwczę rozpaczliwie płacze,
Stojąc nad grzechu straszliwą otchłanią;
Gdzie brat ku bratu oddycha niezgodą,
Gdzie się z sąsiadem poswarki zawiodą.
A żadna powieść nie była napróżna:
Bo ówdzie grosza, tam serca jałmużna,
Rzucona zręczną dłonią apostoła,
Rozjaśnia serca, rozpogadza czoła.
Szeliga wszystko wygwarzył otwarcie;
Lecz była hardość w sercu tego dziada:
Kiedy dla innych kołatał o wsparcie,
Nigdy o własnéj nędzy nie zagada!
Bystra źrzenica księdza kaznodzieje36
Rychło się wpiła w skrytą pierś Litwina, —
Niby nieznacznie pytać go poczyna,
O dom rodzinny, o dawne koleje:
Jak to z Gasztołdem biło się niedźwiedzie?
Co go ze służby pancernéj wywiodło?
Czemu szlacheckie zaniechawszy godło,
Został stajennym? i jak mu się wiedzie?
Czy na swą Litwę wrócić kiedy życzy?
Czy jakich krewnych i przyjaciół nié ma?
Z czego żyć będzie, kiedy lejc woźniczy
Już się w zgrzybiałych rękach nie utrzyma? —
Gdyby go pytał głosem jałmużnika,
W politowania smutnego sposobie,
Pewnie by Litwin zaciął się sam w sobie:
Bo on dla żalów piersi nie odmyka,
Cierpi, gdy nędzę wyspowiadać musi,
Chlebem jałmużny pewnie się zakrztusi.
Ale badany znienacka, a zdatnie,
Niby gawędząc o deszczu i suszy,
Stary Szeliga wpadł w księdzowskie37 matnie,
Wysączył przed nim każdą kroplę duszy.
I kapłan przeznał Litwina odludka
Od pacholęcia, od pieluch bez mała;
Powieść to była i prosta, i krótka,
A jednak Skardze łezkę wywołała.
X
Ojciec Szeligi był szlachcic ubogi,
Mieszkał pod Wilnem na Litwie głębokiéj;
Miał włókę gruntu i lasu trzy włoki,
Orał, polował i rąbał się z wrogi.
A jak wiadomo — w jagiellońskie lata
Mniéj było szlachty na żołdzie magnata;
Czy sejm, czy sejmik, czy rycerskie koło
Szlachta chowała zbożne obyczaje
I częściéj panom stawi harde czoło,
Niźli im swoje sumienie przedaje.
Bywało wtedy u szlachty i braciéj
Ubożej w domach, lecz w sercach bogaciéj.
Swoboda była nie słowem, lecz faktem,
Bo jéj strzeżono trzeźwo, nie po pjanu38.
Jeśli kto ziemię trzymał za kontraktem39,
To jeno40 groszem opłacał się panu;
Wypłacał czynsze po niedrogiéj cenie
Na święty Marcin41 lub na święty Jerzy42;
Lecz miał swobodne ramię i sumienie,
Bo to oboje do kraju należy.
Rzadko kto służył w nadwornéj chorągwi
U kasztelana albo wojewody;
Doma43 sycono i piwa, i miody,
Nie zaglądając do magnackiéj stągwi44.
Ojciec Szeligi ręką pracowitą
Karczował lasy i zasiewał żyto;
Miał swoje stada i po lasach barcie,
Miał pobożności i cnót w sercu wiele;
Pościł w sobotę, chmielił się w niedzielę,
I świętą prawdę ciął ludziom otwarcie.
Łacińskich nauk nie zaszczepiał w synie:
Bo tylko credo45 umiał po łacinie;
Lecz za to grzmotnąć niedźwiedzia z półhaka