Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

po wojnie powstanie związek państw centralnych, w którym zniesione będą granice celne i przyznane najszersze swobody narodowe, że Polacy zyskają najwięcej, jeżeli Królestwo Polskie oświadczy się i czynnie wystąpi po stronie państw centralnych.

W czerwcu tegoż roku odbyła się w Tarnobrzegu staraniem Powiatowego Komitetu Narodowego i koła Ligi Kobiet uroczystość odsłonięcia tarczy Legionów Polskich. Po mszy świętej polowej nastąpiło wbijanie gwoździ pamiątkowych do tarczy, która umieszczona była w ozdobnym kiosku, umyślnie zbudowanym na placu przed kościołem. Dochód z uroczystości przeznaczony był na fundusz inwalidów-legionistów, oraz wdów i sierot po legionistach.

5 listopada 1916 roku Austria i Prusy ogłosiły niepodległość Królestwa Polskiego263, które po wyparciu z niego Moskali było w ich rękach. Odbyły się z tego powodu dziękczynne nabożeństwa po kościołach. Ogłoszenie to jednak nie dało jeszcze rzeczywistej niezależności Polsce i poza nabożeństwami przeszło bez silniejszego wrażenia.

Państwa centralne stały wtedy u szczytu potęgi. Padła pod ich ciosami Belgia i Serbia, armie ich wdarły się częściowo do Francji, Włoch i Rosji. W sierpniu 1916 roku wypowiedziała im wprawdzie wojnę jeszcze Rumunia, wnet jednak legła pokonana. Już w grudniu tegoż roku zdobyty został Bukareszt, stolica Rumunii.

W roku 1917 trwała wojna dalej ze zmiennym szczęściem. Szerzyła się już jednak niewiara w zwycięstwo państw centralnych i urzeczywistnienie przez nie niepodległości Polski.

W Austrii przejawiało się już od zeszłego roku niezadowolenie z rządów wojskowych. W październiku 1916 roku został zamordowany przez literata Fryderyka Adlera strzałami rewolwerowymi prezydent ministrów, hr. Stüergk. W listopadzie tegoż roku umarł w 68. roku panowania cesarz Franciszek Józef I264, do którego było wiele przywiązania wśród ludów Austrii, a nowy cesarz, Karol I265, nie umiał do siebie podobnego przywiązania obudzić.

Widać było, że siła wojenna Austrii słabnie, brak żywności i głód wzmagał się z dniem każdym. Żołnierze zbiegali z szeregów wojennych i kryli się po domach, polach, lasach, gdzie mogli. Ludzie z litości ich żywili. Tworzyła się w ten sposób tzw. zielona armia.

Austria i Prusy nie tylko nie myślały o prawdziwej niepodległości Polski, ale ograniczały Polaków w prawach, z których już korzystali, i dążyły do zniweczenia Legionów Polskich, które walczyły po ich stronie.

Namiestnikami Galicji byli od roku 1915 nie Polacy, jak dawniej, ale generałowie Niemcy, najpierw Collard, po nim Diller, następnie w roku 1917 Huyn.

W lipcu 1917 został aresztowany na rozkaz Besselera, generał-gubernatora w okupacji niemieckiej, dowódca I brygady Legionów Polskich, Piłsudski266, wraz z pułkownikiem Sosnkowskim267.

Następnie legioniści, którzy nie złożyli przysięgi przepisanej przez władze austriacko-pruskie, zostali zatrzymani: żołnierze w obozie jeńców w Szczypiórnie, oficerowie zaś w Benjaminowie pod Zegrzem.

W sierpniu tegoż roku legioniści przeniesieni zostali z Warszawy do Przemyśla i tu w części wcieleni do armii austriackiej i wysłani na front, przy czym oficerowie zostali zniżeni w randze.

Jak nieszczere było postępowanie Prus i Austrii w sprawie polskiej, pokazało się to najlepiej po pokonaniu przez nie Rosji. W lutym 1918 roku zawarły w Brześciu Litewskim pokój z Ukrainą268, utworzoną z części dawnego państwa rosyjskiego. Układano się tam bez udziału delegacji polskiej i z ziemi polskiej wykrojono, a oddano Ukrainie Chełmszczyznę i Podlasie i w ten sposób dokonano niejako czwartego rozbioru Polski.

Takie zdradzieckie postąpienie Prus i Austrii poruszyło wszystkich Polaków. Wszędzie, jak Polska długa i szeroka, wyrażano oburzenie z tego powodu. Najsilniej objawiło się to 18 lutego 1918 roku w b. zaborze austriackim. W dniu tym odbywały się wszędzie zgromadzenia i przeprowadzano uchwały przeciw gwałtowi dokonanemu na Polsce. Ustała też wówczas wszelka praca w fabrykach, warsztatach, sklepach, urzędach, szkołach, na kolejach i pocztach, nawet w starostwach. Znać było, że cały naród odwraca się od Austrii.

Odbyło się też wtedy zgromadzenie w Tarnobrzegu. Ponieważ zebrało się dużo narodu z różnych warstw i żadna sala nie mogłaby wszystkich pomieścić, przeto zgromadzenie odbyło się pod otwartym niebem w Borku Tarnobrzeskim. Zgromadziło się kilka tysięcy narodu z całego powiatu. Przemawiali przewodniczący zgromadzenia inż. Jan Bochniak, b. poseł Wojciech Wiącek, dyrektorka szkoły powszechnej Helena Weissowa i wszyscy wymownie i jednogłośnie potępiali nieuczciwe zachowanie się mocarstw zaborczych względem Polski. Na ostatku poprosiłem i ja o głos i przemówiłem do zgromadzonych w te słowa: „Bracia i siostry! Łączę się razem z wami do ogólnego protestu i piętnuję jak najmocniej zdradliwe postąpienie naszych zaborców w sprawie polskiej. Było to przed laty, że rząd austriacki przyznał mi odznaczenie, tj. krzyż zasługi za długoletnie sprawowanie wójtostwa. Wówczas ja odznaczenie to przyjąłem, wierząc święcie w życzliwość Austrii dla narodu polskiego, i do dziś dnia je nosiłem. Skoro jednak do tego doszło, że ten sam rząd, który mi odznaczenie przyznał, wyrządza taką niesłychaną krzywdę narodowi polskiemu, że zamiast nam Polskę oddać, to ją jeszcze dzieli na mniejsze kawałki, przeto hańbą byłoby dla mnie dłużej takie odznaczenie nosić. Odrzucam je więc i zwracam temu rządowi, od którego pochodzi”. Przy tych słowach wobec całego zgromadzenia medal od kożucha oderwałem i wręczyłem przewodniczącemu zgromadzenia z prośbą o zwrócenie go do Wiednia. Przebieg zgromadzenia wywarł na zebranych wielkie wrażenie, wśród podniosłego nastroju uchwalono protest przeciw oderwaniu Chełmszczyzny i Podlasia od Polski.

Skoro po tym wiecu wróciłem do domu, przybyło do mnie kilkanaście osób spośród inteligencji i włościan i dziękowali mi za moje wystąpienie. Ja zaś oświadczyłem, że do takiego postąpienia jako Polak byłem obowiązany. Nazajutrz prosił mnie do siebie starosta i radził delikatnie, abym odrzucone odznaczenie na powrót przyjął, alem stanowczo odmówił. Później, gdy już państwo polskie powstało, dowiedziałem się, że krzyż zasługi złożony przeze mnie na wspomnianym wiecu, został oddany na Skarb Narodowy269, na co otrzymałem pokwitowanie i co mnie bardzo cieszyło, że choć drobną cegiełkę do tego Skarbu dołożyłem270.

*

Tymczasem w kraju i w całej Austrii wyczerpanie gospodarcze dochodziło do ostateczności, brak artykułów koniecznych do życia wszystkim dawał się we znaki, drożyzna szalała bez miary.

W pierwszej połowie 1918 roku ceny były następujące: ćwierć żyta 60 kr, kilogram słoniny 25–35 kr, jaje 40–50 h, litr mleka 2 kr 40 h, kilogram cukru pokątnie 10 kr, ubranie męskie fabryczne 600–1000 kr, buciki męskie 200–500 kr, szpulka nici pokątnie 15–25 kr (przed wojną 16 h), paczka tytoniu na kartkę 3 kr, pokątnie 7 kr, kilogram mydła 40–50 kr, litr nafty pokątnie 8–10 kr.

W drugiej połowie 1918 roku ceny wzrosły tak, że za ćwierć żyta u gospodarzy płacono 100–200 kr, za kilogram słoniny 40 kr, za ubranie męskie 1000–2000 kr i więcej, za buciki męskie 500–1000 kr.

Pieniędzy papierowych było wszędzie pod dostatkiem, płynęły one ze sprzedaży artykułów żywności, z zasiłków wojskowych i amerykańskich. Do roboty trudno było kogo nająć, młocek za dzień pracy zarabiał 30 kr i wikt.

Ale pomimo wrogiego stanowiska względem Polaków ze strony Prus i Austrii i zniszczenia Legionów sprawa polska zyskiwała z dniem każdym na sile i znaczeniu po stronie państw koalicyjnych, tj. Francji, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Rosji, Anglii, Włoch, Japonii.

Po upadku caratu i Rosji powstaje w drugiej połowie 1917 roku armia polska w Mińszczyźnie jako I Korpus Polski pod gen. Dowborem-Muśnickim271, złożona z żołnierzy, którzy wystąpili z armii carskiej.

Z armią tą starała się połączyć II Brygada Legionów Polskich, tzw. Karpacka, Żelazna, która po pokoju w Brześciu Litewskim przedarła się pod dowództwem Józefa Hallera272 przez front austriacki w Galicji Wschodniej. Armie te jednak zostały przez Prusaków w maju 1918 roku otoczone i zmuszone do złożenia broni.

W połowie 1917 roku organizuje się armia polska we Francji.

W jesieni tegoż roku państwa koalicyjne uznały Polski Komitet Narodowy, działający w Paryżu pod przewodnictwem Romana Dmowskiego, za przedstawicielstwo Polski i z nim się układały w sprawie polskiej.

W styczniu 1918 roku ogłoszone zostało orędzie Wilsona, prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, który w 13 punkcie tegoż orędzia domagał się utworzenia niepodległego państwa polskiego, obejmującego wszystkie ziemie polskie, z dostępem do morza, z polityczną i gospodarczą niezawisłością, jako też nienaruszalnością obszaru, co miało być potwierdzonym przez traktaty międzynarodowe.

Wreszcie cała Koalicja ogłasza jako swoje żądanie niepodległość Polski.

Były to wydarzenia wielkie, decydujące o przyszłości narodu polskiego, naród jednak, zmęczony wojną, nie przyjmował ich z taka radością, jak na to zasługiwały.

Tymczasem w wojnie odwróciło się szczęście od państw centralnych, które od wybuchu wojny przez trzy lata przeważnie zwyciężały i szły naprzód albo utrzymywały się przy swoich zdobyczach. W lipcu 1918 roku poczyna się potężne uderzenie państw koalicyjnych na froncie francuskim. Niemcy chwieją się tam, cofają — zbliża się ich pogrom.

Z państw walczących po ich stronie najpierw Bułgaria prosi o pokój i zawiera go we wrześniu 1918 roku. Następnie w pierwszej połowie października Austria i Niemcy, każde z osobna, wysyłają noty do prezydenta Stanów Zjednoczonych, Wilsona, godząc się na warunki pokojowe oparte na jego orędziu. W ten sposób wszystkie narody i państwa uznały orędzie Wilsona, a tym samym zjednoczenie i niepodległość całej Polski.

Wtedy też, tj. w październiku 1918 roku, zatamowany został przez cesarza Karola I proces, jaki się toczył na Węgrzech w Marmarosz-Sziget przeciw legionistom, którzy po pokoju w Brześciu Litewskim porzucili front bojowy austriacki. Legioniści uwolnieni wracają do domów.

Dnia 7 października 1918 roku Rada Regencyjna, ustanowiona w Warszawie przez Niemcy i Austrię i stojąca na czele Królestwa Polskiego, ogłosiła manifest, w którym między innymi mówiła: „Wielka godzina, na którą cały naród polski czekał z upragnieniem, już wybiła. Zbliża się pokój, a wraz z nim ziszczenie nigdy nieprzedawnionych dążeń narodu polskiego do zupełnej niepodległości. Niech zabrzmi jeden wielki głos: »Polska Zjednoczona Niepodległa«”.

W podobnym duchu ogłaszają odezwy: Koło Posłów Polskich w Galicji i Rada Narodowa na Śląsku austriackim.

Dnia 28 października 1918 roku odbyło się w Krakowie zebranie posłów polskich do parlamentu austriackiego pod przewodnictwem: Witosa273, Skarbka274, Tertila275, Daszyńskiego276 i w uchwale swojej stwierdziło, że ziemie polskie, pozostające dotychczas w obszarze monarchii austriackiej, należą do Państwa Polskiego i dla tych ziem stwarza się Komisję Likwidacyjną, złożoną z dwudziestu trzech posłów.