Pamiętniki włościanina - Jan Słomka (bibliotek cyfrowa TXT) 📖

W ogóle w czasie pobytu w Wiedniu miałem szczęście spotykać się z wielu wybitnymi osobami. Przede wszystkim odwiedzałem starszą hrabinę Zofię Tarnowską, która przebywała wtedy w Wiedniu z córką Zofią Siemieńską i wnuczkami. Od początku była bardzo uradowana moim odwiedzeniem, a szczególnie myśląc, że mam wiadomości z Dzikowa, tymczasem ja także chciałem się czego o Dzikowie dowiedzieć i sądziłem, że ona ma prędzej od kogo wiadomości, co się w Dzikowie dzieje, ale o wiadomości było trudno. Przyrzekła mi tylko, że skoro otrzyma jakąkolwiek wiadomość, to się każdą najmniejszą, choćby słówkiem ze mną podzieli. W Wielką Sobotę otrzymałem od niej zaproszenie na święcone, gdzie znalazłem się przy stole z jej rodziną, bawiącą wówczas w Wiedniu, co było dla mnie wielką pociechą, że w tym krytycznym położeniu znalazłem życzliwość tak czcigodnych osób, co też do zgonu zachowam w pamięci.

W Wiedniu spotkałem się z hr. Stanisławem Tarnowskim, prezesem Akademii Umiejętności, który mnie serdecznie uściskał i był bardzo zadowolony, jak również ja, z tego spotkania. Spotkałem się też ze Zbigniewem Horodyńskim, marszałkiem Rady Powiatowej tarnobrzeskiej, a powitanie nasze i rozmowa były również czułe i serdeczne. Prócz tego spotkałem się z Józefem Kadenem, pełnomocnikiem dóbr dzikowskich, który starał się dopomóc mi we wszystkim po przyjacielsku. Spotkałem się z Aleksandrem Brodkiewiczem, dyrektorem browaru dzikowskiego, i w domu Brodkiewiczów byłem parokrotnie życzliwie i gościnnie przyjmowany. Również z bardzo życzliwym przyjęciem spotkałem się w domu dra Adwentowskiego, profesora szkoły realnej w Tarnobrzegu, a pani Adwentowska była tak dobra, że gdym się kiedy z odwiedzinami spóźnił, przysyłała służącą z zapytaniem, czy nie jestem chory. Stykałem się często z Janem Polańskim, zarządcą urzędu podatkowego z Sambora, który jako ewakuowany mieszkał w Wiedniu przez czas pobytu Rosjan w Galicji. Był to człowiek szczerze życzliwy, religijny, odwiedzał mnie w moim mieszkaniu, ja również zachodziłem do niego i tak spędzaliśmy czas na pogawędkach pożytecznych.

Kilka razy byłem we własnym interesie w Ministerstwie Galicyjskim na Rennweg, gdzie miałem sposobność poznać sekretarza w tymże Ministerstwie, Edwarda Neumana, człowieka nadzwyczajnej pracowitości i szczerze życzliwego szczególnie dla polskiego ludu włościańskiego, o czym przekonałem się nie tylko we własnych sprawach, ale widziałem, że wszystkim interesowanym mimo ciżby służył doradą, spisywał protokoły i każdemu w jednej chwili chciał sprawę załatwić i przyjść z pomocą. Chodziłem też przez osiem miesięcy na Schauflergasse, gdzie pobierałem tygodniową zapomogę i gdzie otrzymywało zapomogę bardzo dużo uchodźców z Galicji, jak nauczyciele, kanceliści, woźni, emeryci itp. W tej właśnie kasie miałem sposobność poznać pięciu urzędników. Bardzo mi żal, żem sobie nazwisk nie zanotował, że przeto nie mogę ich wpisać do Pamiętników. Byli to Polacy, którzy jakby dobrani byli, bardzo pilni, w mowie łagodni, pomimo że co dzień był duży natłok. Załatwiali wypłatę z łagodnością i przychylnie, udzielali wszelkich rad, badali każdego, czy ma wygodne pomieszkanie, opał, wskazywali mieszkania, płatne z kasy rządowej, dostarczali węgla, na życzenie emigrantów wyszukiwali zajęcia, tak żeby każdy prócz pobieranej zapomogi miał sposobność i mógł tyle zarobić, aby choć oszczędnie się wyżywił, słowem, starali się o wszystko, nie licząc się z tym, że coś nie wchodziło w zakres ich obowiązków. Wszyscy, których tu wymieniam, byli urzędnikami nie tylko z tytułu, ale prawdziwymi opiekunami ludzi znękanych, w obcy kraj wojną z domu zagnanych. Więc niech im za tę pracę Bóg wynagrodzi, daj też Boże, ażeby wszyscy urzędnicy poszli ich śladem, wtenczas byłoby u nas dobrze i sprawiedliwie.

Prócz tych dostojnych osób, z którymi miałem sposobność w Wiedniu żyć i stykać się, miałem też gdzie indziej dużo przyjaciół i znajomych, którzy, gdy się dowiedzieli, że jestem w Wiedniu i o moim adresie, często do mnie pisywali. Więc otrzymywałem często listy od prof. Wincentego Lutosławskiego255 z Francji, który przesyłał listy przez Genewę w Szwajcarii. W ten sposób dochodziły mnie też listy od wnuczki mojej, przebywającej na nauce w domu prof. Lutosławskiego. Pisywał do mnie i przysyłał mi gazety polskie dr Antoni Surowiecki, przebywający w Białej, pisywał sędzia Wincenty Mortka z Przybrama, poseł Wiącek z Pragi itd. Prawie każdego dnia otrzymywałem listy i kartki z różnych stron od znajomych emigrantów, ewakuowanych, wojskowych, że trudno nawet wymienić wszystkie nazwiska. Odbierałem tak liczną, miłą dla mnie korespondencję, że się to listonoszowi sprzykrzyło, zaczął narzekać, że sobie do mnie na trzecie piętro nogi pozrywał. Przyznając mu słuszność starałem się go choć niedużym napiwkiem zaspokoić.

Ale mimo tej korespondencji, pomimo zajmujących przechadzek przez cały czas pobytu tam ani na chwilę nie opuszczała mnie tęsknota za domem i wsią rodzinną. Łaknąłem choćby najdrobniejszej wiadomości o domu swoim, rodzinie i mieszkańcach Dzikowa, czy są zdrowi, czy żyją, czy z głodu nie przymierają, czy mają dachy nad głową. Bo jak z Dzikowa odjeżdżałem, wszystko było przeważnie zabrane, zrabowane, zniszczone, a do Wiednia dochodziła pogłoska, że jak się wojska austriackie cofały, wszystkie wsie za sobą paliły. Ledwie mnie jedna niepokojąca myśl opuściła, druga nie lepsza do głowy się nasuwała. Chciałbym był jednej chwili dostać się do rodzinnego domu i rodzinnej gminy, ujrzeć rodzinę i znajomych.

Nie będąc przyzwyczajonym do życia w wielkim mieście, a słysząc na każdym miejscu skarżących się, że brak chleba i wszystkich artykułów żywności, że z każdym dniem drożeje, myślałem sobie, że gdyby tak jednego dnia żywności do miasta nie dostarczyli, już by głód zapanował, a gdyby nieprzyjaciel pod Wiedeń podstąpił i żywności nic nie dopuścił, to choć tu człowiek pewniejszy, że od kuli nie zginie, jednak groziła mu gorsza śmierć głodowa. Paliła mnie tęsknota i coraz większe pragnienie, żeby jak najprędzej dostać się do swoich, jednak wszystko nadaremnie, bo Moskale byli za Krakowem w Karpatach, więc była to zapora, z którą zmagały się miliony wojsk sprzymierzonych, wobec czego czułem się maleńkim drobiazgiem. Więc coraz częstsze robiłem sobie wyrzuty, po co ja ze swego domu i swojej wsi rodzinnej na starsze lata w taki czas wydalałem się, czy nie lepiej umrzeć na swojej ziemi i między swoimi.

Wśród takich tęsknot spada nagłe nadzwyczajnie pocieszna256 wiadomość, że armie sprzymierzone odniosły wielkie zwycięstwo, że pędzą Moskali spod Tarnowa, z Karpat itd. Radość była nie do opisania. Otwarła się od razu możność powrotu do domu. Nie traciłem czasu ani chwili, ale postanowiłem zaraz starać się o legitymację na drogę powrotną. Zachęcali też do powrotu inni, prof. Lutosławski pisał do mnie między innymi: „Bardzo radzę wracać do domu, zawsze tam łatwiej się wyżywić niż w obcym mieście, a nadto gmina potrzebuje swego wójta, by ją rozumnie bronił przed nadużyciami wojsk”.

Więc nasamprzód zebrałem informacje, gdzie starać się o pozwolenie na wyjazd. W Towarzystwie Rolniczym otrzymałem potwierdzenie, że jestem rolnikiem i polecenie do powrotu, ale w Ministerstwie Wojny odmówiono mi pozwolenia na wyjazd, ponieważ z powiatu tarnobrzeskiego nieprzyjaciel nie był jeszcze wyparty. Potem przez kilka tygodni zachodziłem do tegoż Ministerstwa, żeby się dowiedzieć, czy powiat tarnobrzeski do powrotu otwarty. Wystawałem tam na korytarzach wśród wielkiej ciżby i natłoku, że się omal z nóg nie spadło, zwyczajnie około godziny dwunastej wychodził urzędnik na korytarz i odczytywał, które powiaty są wolne od nieprzyjaciela, że tylko z tych powiatów mogą czekać na wydanie im legitymacji powrotnych. Z bólem serca wysłuchałem zawsze zawiadomienia, że powiat tarnobrzeski nie jest jeszcze wolny od inwazji nieprzyjacielskiej, że kto z tego powiatu, to czeka na próżno.

W tym strapieniu zwróciłem się do Ministerstwa Galicji, do sekretarza Edwarda Neumana. Gdy mu opowiedziałem, że rad bym powrócić w strony rodzinne, spisał ze mną zaraz odpowiedni protokół i przesłał go do Wydziału Krajowego w Białej. Na to już czwartego dnia otrzymałem list ekspres, abym bezzwłocznie wyjechał celem objęcia urzędowania w mej gminie. Z tym pismem udałem się do Ministerstwa Wojny, w którym mi powiedziano, że mogę tylko wyjechać najdalej do Tarnowa, ale i z tego się ucieszyłem, że będę bliżej domu. Otrzymałem pozwolenie na wyjazd i kartę bezpłatnej jazdy koleją do Tarnowa. Nie tracąc czasu dnia 22 czerwca rano wyjechałem z Wiednia.

Gdy pociąg ruszył, nie interesowały mnie już żadne widoki wiedeńskie, którem opuszczał, tylko pragnąłem jak najprędzej zobaczyć pola obsiane zbożem, bo przez osiem miesięcy ich nie widziałem, a do tego słyszało się ciągle obawy, że będzie głód, bo z powodu wojny grunta leżą odłogiem, a susza do reszty wszystko wypaliła itd. Dlatego siadłem w wagonie przy oknie i ucieszyłem się niewymownie, gdy ujrzałem pierwsze pola zbożowe. Od tej chwili rozweseliłem się w duchu, zdawało mi się, żem zdrowie odzyskał i nowe życie wstępuje we mnie. Do samego zmroku wpatrywałem się w pola pokryte zbożami i jarzynami, stwierdzając urodzaje średniej jakości. Gdy przyszła noc, sen nie skleił mi powiek, bo rozpierała mnie radość, że niedługo już zobaczę swoją zagrodę, rodzinę, przyjaciół. Tak 23 czerwca o godzinie jedenastej przyjechałem do Krakowa. Po wylegitymowaniu się na stacji otrzymałem pozwolenie na wstęp i trzydniowy pobyt w mieście. Zamieszkałem jak poprzednio przy ul. Starowiślnej, gdzie na stancji były moje dwie wnuczki, uczęszczające do seminarium nauczycielskiego. Radość moja była wielka, gdy zjadłem tu chleba żytniego, bo w Wiedniu takiego nie widziałem, tylko z kukurudzy.

W Krakowie obchodziłem dwudziestego czwartego radośnie swoje imieniny i zarazem doczekałem się pociesznej wiadomości, że Lwów od Moskali oswobodzony. Więc z uciechą obchodziłem iluminację miasta i radowałem się, że już do swego domu się dostanę. Z Krakowa wyjechałem 26 czerwca po południu i jechałem bez przeszkody, dopiero pod Tarnowem konduktor mówi mi, że dalej jechać nie mogę i muszę w Tarnowie wysiąść. Ale pokazałem mu pismo Wydziału Krajowego, wzywające mnie do objęcia urzędowania w gminie, i wydał mi bilet do Dębicy, dokąd przyjechałem w nocy. Tu dowiedziałem się, że rano odejdzie pociąg z kilku wagonami do Chmielowa, „ale cywilom siadać nie wolno”. Pragnąc zbliżyć się do domu, wsunąłem się do wagonu, rozmyślając, że choć mnie na której stacji wysadzą, to zawsze będę bliżej domu. Jadę. Przychodzi konduktor, pyta się, dlaczegom wsiadł, skoro pociąg tylko dla wojskowych, ale pokazałem mu wezwanie z Wydziału Krajowego, odszedł i zostawił mnie w spokoju.

Tak dojechałem szczęśliwie do Baranowa, dwie mile od Tarnobrzega. Tu spotkałem na stacji magazyniera kolejowego z Tarnobrzega, Rogulskiego, pytam się, czy nie ma jakich wiadomości o Dzikowie i mojej rodzinie. Odpowiada mi, że był w Dzikowie przed dwoma dniami, dom mój i wszystkie budynki stoją niespalone, w rodzinie wszyscy żyją i są zdrowi. Radość moja nie do opisania. Jadę jeszcze o jedną stację dalej i o godzinie dziesiątej rano przyjeżdżam do Chmielowa. Dalej kolej nie idzie, bo tor kolejowy zepsuty. Mam tylko milę do domu, ale piechotą się nie puszczam, bo przeszkadza pakunek. Fury ciężko dostać, bo nikt się z domu nie wychyla, czekam na drodze parę godzin, ledwie mi się trafia furmanka okazyjnie, płacę furmanowi 12 kr, ledwie się zdecydował odwieźć mnie do domu. Reszta drogi wypadała przez wsie, w których do 22 czerwca przez sześć tygodni wrzały bitwy. Oczom przedstawił się od razu obraz ogromnego zniszczenia i grozy. Zaraz za Chmielowem Ocice, w których gospodarstwa ciągnęły się długim szeregiem zupełnie spalone i zrównane z ziemią. Miejscami jeszcze się dym kurzy, żołnierze chodzą po polach, wyszukują w zbożach zabitych i wynoszą na marach. Co kawałek mogiły poległych. Również z Kajmowa, leżącego w dalszej linii nad Wisłą, widać tylko zgliszcza. Miechocin spalony w połowie, pozostałe gospodarstwa rozgrodzone, obdarte, zeszpecone, wyglądają jak po okropnej burzy. W sercu robi mi się smutno, dreszcz po całym ciele przebiega, to mnie jedynie pokrzepia, że zbliżam się do swoich.

Tak 27 czerwca o piątej po południu stanąłem w Dzikowie. Była to niedziela, więc niektórych z rodziny i sąsiadów spotkałem na ulicy, idących z kościoła po nieszporach257. Jakie było czułe i serdeczne przywitanie, tego opisać nie mogę, wystarczy gdy powiem, że zeszło więcej niż dwie godziny, nim doszedłem do domu i próg przekroczyłem, gdyż na dworcu opowiadaliśmy sobie wspólnie każdy swoje przygody, któreśmy przechodzili, ja w Wiedniu, oni na miejscu w domu.

*

Nim rok upłynął od wybuchu wojny, okolica tutejsza widziała dziewięć wielkich przemarszów armii wojennych, mianowicie przeszły tędy pięć razy naprzód i w odwrocie armie austriackie i cztery razy armie rosyjskie. Powiat dwukrotnie był zajmowany przez Rosjan. Pierwszy raz przez trzy tygodnie, drugi raz prawie osiem miesięcy, od 5 listopada 1914 roku do 22 czerwca 1915 roku. Trzykrotnie toczyły się tu wielkie bitwy: pierwsze trzydniowe, później przez październik 1914 roku nad Sanem, następnie sześciotygodniowe od 14 maja do 22 czerwca 1915 roku.

Tak przemarsze, jak bitwy sprowadzały ogromne zniszczenie, największego jednak spustoszenia dokonały ostatnie sześciotygodniowe walki i ostatni odwrót Moskali.

W Dzikowie spłonęło w owym czasie parę gospodarstw od strzałów armatnich.

Więcej ucierpiał Tarnobrzeg. Kościół oo. Dominikanów był znowu przez dwa dni celem pocisków armatnich, ponieważ na wieży był ukryty oficer rosyjski i kierował stamtąd telefonicznie ogniem baterii rosyjskich. Później, gdy naokoło padające granaty austriackie groziły zniszczeniem wieży, przeniósł się na lipę w ogrodzie klasztornym. Skutkiem tego kościół uległ bardzo ciężkiemu uszkodzeniu. Sklepienie było przebite kulami, nad główną nawą zupełnie zwalone, chór z organami zniszczony, witraże wszystkie porozbijane, sama wieża mniej uszkodzona.

Wiele domów uległo całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu, niektóre — jak budynek, w którym się mieścił sąd karny — zniknęły z powierzchni ziemi za jednym pociskiem armatnim. Handel chrześcijański „Bazar”, najprzód zrabowany, spłonął doszczętnie już w zimie, zdaje się od podłożonego ognia celem zatarcia śladów rabunku. Na środku rynku sterczała kupa gruzów po dawnym ratuszu, spalonym już w czasie pierwszego pobytu Rosjan.

W całym mieście nie było prawie całej szyby, w wielu domach wraz z szybami powylatywały także ramy i drzwi. Po ogrodach i ulicach miasta powyrywane były pociskami armatnimi liczne doły, głębokie na 3–4 metry, szerokie na 6 metrów.

Przed drugim wkroczeniem Rosjan mieszkańcy