Wyznania - Jean-Jacques Rousseau (jak czytać książki w internecie za darmo txt) 📖

zapachu książkę medyczną od każdej innej, a co zabawne, rzadko się myliłem. Mamusia kazała mi kosztować najobrzydliwszych leków. Daremnie próbowałem bronić się albo uciekać; mimo oporu i wykrzykiwań, mimo zaciskania zębów, skoro jej ładne paluszki całe ubabrane zbliżyły się do mej twarzy, trzeba mi było otworzyć usta i posmakować. Kiedy jej cały dwór zgromadzony był w jednym pokoju, gdyby ktoś słyszał nas, jak uganiamy i krzyczymy wśród wybuchów śmiechu, myślałby, iż tu się przygotowuje jakąś farsę, a nie opiaty albo eliksiry.

Nie cały czas jednak trawiłem na figlach. W pokoju swoim znalazłem kilka książek: „Spektator”191, Passendorf192, Saint-Evremond193, Henriada194. Mimo iż przeminęła mi dawna furia czytania, w braku zajęcia rozczytywałem się po trochu w tym wszystkim. „Spektator” zwłaszcza podobał mi się bardzo i dobrze na mnie wpłynął. Ksiądz de Gouvon nauczył mnie czytać mniej chciwie, a z większym zastanowieniem, więcej też korzystałem z lektury. Przyzwyczajałem się zwracać uwagę na styl, na budowę zdania. Uczyłem się odróżniać czysty francuski język od prowincjonalnych naleciałości.

Niekiedy rozmawiałem z mamusią o tym, com czytał. Czasem czytywałem jej głośno; to sprawiało mi wielką przyjemność; starałem się dobrze czytać, co mi się również przydało. Wspomniałem, iż posiadała umysł pięknie uprawny; wówczas znajdował się on w swoim rozkwicie. Wielu ludzi pióra starało się o jej względy i wszczepiło jej trafny sąd o płodach ducha. Miała, jeśli można się tak wyrazić, smak nieco protestancki, czytywała chętnie Bayle’a195 i wysoko ceniła Saint-Evremonda, który od dawna we Francji się przeżył, ale to nie przeszkadzało, że znała i dobre książki i mówiła o nich bardzo trafnie. Wychowała się w doborowych towarzystwach, przybywszy zaś do Sabaudii jeszcze młodo, straciła w przemiłym towarzystwie miejscowych szlacheckich domów ów wymuszony ton panujący w Vaud, gdzie kobiety uważają, że szczytem światowości jest chęć nieustannego błyszczenia i że każde słowo powinno być kalamburem.

Jakkolwiek na dworze spędziła czas bardzo krótki, rzut oka wystarczył jej, aby ten świat dobrze poznać. Zawsze zachowała tam przyjaciół i mimo tajemnych zazdrości, mimo szemrań, jakie budził jej sposób życia i jej długi, nigdy nie postradała swojej pensji. Posiadała znajomość świata, oraz zdolność orientacyjną, która pozwalała jej wyciągnąć praktyczny użytek z owej znajomości. Był to ulubiony przedmiot jej rozmów, a zważywszy moje chimeryczne o świecie pojęcia, ten rodzaj nauki był mi właśnie najpotrzebniejszy. Czytywaliśmy razem La Bruyèr’a196: bardziej smakowała w nim niż w Maksymach la Rochefoucaulda197, smutnej i rozpaczliwej książce, zwłaszcza za młodu, kiedy nie lubimy widzieć człowieka takim jak jest. Kiedy zapuszczała się w rozprawy moralne, gubiła się nieco we mgle; ale całując od czasu do czasu jej twarz albo ręce, mogłem zdobyć się na cierpliwość i te przydługie wywody nie nudziły mnie wcale.

Życie to było zbyt słodkie, aby mogło trwać. Czułem to. Niepokój, iż ono się skończy, był jedyną rzeczą, która mąciła mi jego słodycze. Wśród całej tej pustoty mamusia przyglądała mi się, rozważała, zadawała mi pytania i układała różne plany mej przyszłości, które byłbym jej chętnie podarował. Szczęściem, nie wystarczało na to poznać moje skłonności, upodobania, talenciki; trzeba było jeszcze znaleźć albo stworzyć sposobność korzystania z tego wszystkiego, a to nie było łatwe. Poczciwa dusza wytworzyła sobie dość wysokie wyobrażenie o mej wartości; to samo już odwlekało chwilę wprzęgnięcia mnie w jakieś taczki, czyniąc mamusię trudniejszą w wyborze. Słowem, wszystko składało się wedle mych życzeń dzięki dobrej opinii jaką mamusia o mnie powzięła; ale wreszcie trzeba było spuścić z tonu, i oto koniec mych lubych wywczasów! Krewny pani de Warens nazwiskiem d’Aubonne przybył w odwiedziny. Był to człowiek bardzo sprytny, intrygant, geniusz projektów jak ona, ale z tą różnicą, iż nie tracił na nich, ale zyskiwał; słowem, egzystencja nieco awanturnicza. Przedłożył właśnie kardynałowi de Fleury198 skomplikowany plan loterii199, który nie zyskał uznania. Jechał go przedstawić na dworze w Turynie, gdzie go przyjęto i wprowadzono w czyn. Po drodze zatrzymał się jakiś czas w Annecy, gdzie zakochał się w pani intendentowej, osobie bardzo miłej, bardzo w moim guście, jedynej, którą widywałem z przyjemnością u mamusi. Pan d’Aubonne zauważył mnie, kuzynka mówiła mu z zapałem o moich talentach. Podjął się wyegzaminować mnie, zobaczyć do czego jestem zdatny, i gdyby egzamin wypadł po myśli, gdzieś mnie umieścić.

Pani de Warens wysyłała mnie doń kilka dni z rzędu, pod pozorem jakiegoś zlecenia, nie uprzedzając mnie o niczym. Pan d’Aubonne rozgadał mnie zręcznie, spoufalił się ze mną, ośmielił mnie jak mógł, paplał ze mną o głupstwach i o najrozmaitszych przedmiotach, nie zdradzając niczym, że mnie obserwuje, bez najmniejszego przymusu, ot tak jak gdyby smakując w moim towarzystwie, chciał sobie trochę pogwarzyć bez ceremonii. Byłem oczarowany. Rezultat obserwacji był, iż mimo obiecujących pozorów i żywej fizjonomii, jest ze mnie chłopak jeśli nie całkiem tępy, to w każdym razie nierozgarnięty, bez własnego sądu, bez myśli, słowem, ograniczony pod każdym względem, i że zaszczyt zostania kiedyś wiejskim proboszczem jest największym losem, do jakiego mogę aspirować. Tak brzmiało sprawozdanie, które złożył pani de Warens. Już drugi czy trzeci raz w życiu osądzono mnie w ten sposób. Nie był to raz ostatni i wyrok pana Masseron często miał się spotkać z potwierdzeniem.

Przyczyna tych sądów zbyt silnie wiąże się z moim charakterem, abym mógł ją zostawić bez objaśnienia. Zrozumiałą bowiem jest rzeczą, że nie mogę szczerze pisać się na ten wyrok i że przy całej bezstronności nie sposób przyjąć mi dosłownie tego, co orzekli panowie Masseron, d’Aubonne i wielu po nich.

Dwie rzeczy prawie niemożebne200 do połączenia kojarzą się we mnie w sposób zupełnie niepojęty: bardzo gorący temperament, namiętności żywe, gwałtowne — oraz myśli poczynające się leniwo, jakby spętane i zawsze zjawiające się późno. Rzekłbyś, serce moje i umysł nie należą do jednego osobnika. Uczucie, szybsze niż błyskawica, w jednej chwili napełnia mą duszę; ale miast oświecić parzy mnie i oślepia. Czuję wszystko, nie widzę nic. Czuję się porwany, jakby ogłuszony; aby skupić myśl, muszę odzyskać zimną krew. Co jest dziwne, to że przy tym mam odczucie dość trafne, mam przenikliwość, nawet spryt, byle mi zostawiono czas. Umiem złożyć wyborne impromptu201, gdy się przygotuję, ale dorywczo, naprędce, nigdy nie byłem zdolny nic dorzecznego uczynić ani powiedzieć. Umiałbym podtrzymać zręczną wymianę myśli listownie, tak jak podobno Hiszpanie grywają w szachy. Kiedy przeczytałem anegdotę o księciu Sabaudii, który ujechawszy spory kawał drogi od stacji, odwrócił się, aby krzyknąć: „W wasze ręce, panie gospodarzu!”, pomyślałem sobie: „Oto ja”.

Ta powolność myślenia połączona z żywością czucia cechuje mnie nie tylko w rozmowie. Mam ją i sam, kiedy pracuję. Myśli układają mi się w głowie z trudnością nie do wiary. Krążą w niej podziemnie, fermentują tak, iż cały drżę, płonę, doznaję palpitacji. Ale w tym naporze wzruszenia nie widzę nic jasno, nie umiałbym napisać ani słowa, muszę czekać. Nieznacznie uspokajam się, chaos ten porządkuje się, każda rzecz układa się na swoim miejscu, ale powoli i po długim okresie zamętu. Czy widzieliście kiedy we Włoszech operę? W czasie zmiany scen panuje tam w teatrach przykry i długi nieład; dekoracje plączą się w jeden chaos, gwałt, szarpanina nieznośna do patrzenia, zdaje się, że wszystko się przewróci. Ale powoli wszystko się układa, niczego nie zbywa i widz patrzy ze zdumieniem, jak z tego długiego zamętu wyłania się urocze widowisko. Podobny mniej więcej proces rozgrywa się w moim mózgu, kiedy się biorę do pisania. Gdybym umiał odczekać, a potem oddać w całej piękności rzeczy, które się tak zarysowały, niewielu autorów zdołałoby mnie przewyższyć.

Stąd ogromna trudność, jaką mi sprawia pisanie. Rękopisy moje pokreślone, pobazgrane, splątane, nieczytelne, świadczą o trudzie, jaki mnie kosztowały. Nie ma jednego, którego bym nie musiał przepisywać kilka razy, nim oddam do druku. Nie umiałem nigdy nic zrobić z piórem w ręku w obliczu stolika i ćwiartki papieru. Piszę w swoim mózgu, to na przechadzce, wśród skał i lasów, to znów przewracając się po łóżku w bezsenne noce. Można osądzić, jak powolny to proceder, zwłaszcza dla człowieka zupełnie pozbawionego słownej pamięci, który w życiu nie mógł się nauczyć sześciu wierszy. Niejedno zdanie, okres cały musiałem obracać i przerabiać przez kilka nocy w głowie, nim byłem zdolny przelać je na papier. Stąd pochodzi, iż łatwiej mi przychodzą dzieła wymagające pracy niż rzeczy lżejsze, np. listy, których tonu nigdy nie umiałem pochwycić i których pisanie jest dla mnie męczarnią. List, choćby najbłahszy, kosztuje mnie całe godziny męki albo jeśli chcę pisać wprost, jak mi myśli przychodzą, nie umiem zacząć ani skończyć; list staje się jedynie długą i mętną gadaniną, ledwie zrozumiałą dla tego kto go czyta.

Nie tylko ujmowanie wrażeń przychodzi mi ciężko, odbieranie ich także. Studiowałem ludzi i mam się za niezgorszego obserwatora. Nie umiem wszelako nic spostrzec z tego, co widzę. Widzę dobrze jedynie to, co sobie przypominam, bystry jestem jedynie we wspomnieniu. Ze wszystkiego, co mówią, co czynią, co się dzieje w mej obecności, nie wiem, nie ogarniam nic. Działa na mnie wówczas jedynie zewnętrzność. Ale później wszystko mi wraca. Przypominam sobie miejsce, czas, dźwięk, spojrzenie, ruch, okoliczności — nic mi nie ujdzie. Wówczas z uczynków albo powiedzeń każdej osoby odtwarzam sobie jej ukryte myśli i rzadko zdarzy mi się pomylić.

Będąc tedy tak mało panem swego umysłu sam ze sobą, można osądzić, czym muszę być w rozmowie, gdzie aby mówić do rzeczy, trzeba równocześnie i od razu mieć w myśli tysiąc drobiazgów! Samo wyobrażenie tych wszystkich konwenansów oraz pewność, iż to lub owo niechybnie ujdzie mej uwagi, wystarcza, aby mnie onieśmielić. Nie rozumiem, jak ktoś może przemawiać w większym towarzystwie: przy każdym słowie trzeba by chyba zrobić w myśli przegląd obecnych, trzeba by znać charaktery wszystkich, znać ich dzieje, aby być pewnym, że się nie powie czegoś, co mogłoby kogoś dotknąć. Pod tym względem ludzie światowi mają wielką przewagę: lepiej wiedząc, co trzeba zamilczeć, pewniejsi są tego, co mówią, a i im zdarzy się strzelić bąka. Otóż proszę sobie wyobrazić pomyleńca takiego jak ja — minuty jednej nie może mówić bezkarnie. Rozmowa sam na sam ma inną niedogodność, dla mnie jeszcze uciążliwszą, to jest konieczność ustawicznego mówienia: kiedy ktoś mówi, trzeba odpowiadać; kiedy milknie, trzeba podtrzymywać rozmowę. Ten nieznośny przymus wystarczyłby już sam, aby mi zmierzić towarzystwo. Nie znam straszliwszego musu niż konieczność mówienia z miejsca i bez ustanku. Nie wiem, czy to wynika z mej śmiertelnej odrazy dla wszelkiego ucisku; ale wystarczy, żeby mi było trzeba koniecznie mówić, abym niechybnie palnął głupstwo.

Najfatalniejsze jest to, że zamiast siedzieć cicho, kiedy nie mam nic do powiedzenia, wówczas właśnie, aby co rychlej pozbyć się obowiązku, zaczynam mówić z istną furią. Jak opętany bełkocę jakieś słowa bez myśli; bardzo jeszcze szczęśliwie, jeśli w ogóle nic nie znaczą! Chcąc przezwyciężyć albo uleczyć swoje niezdarstwo, rozwijam je właśnie w całej pełni. Wśród tysiąca przykładów, które mógłbym przytoczyć, wybieram jeden, nie datujący z mej młodości, ale z czasu kiedy obracając się wiele lat w świecie, byłbym nabrał jego swobody i tonu, gdyby to w ogóle było możliwe. Znalazłem się raz w towarzystwie dwóch wielkich pań i mężczyzny, którego mogę wymienić: książę de Gontaut. Nie było nikogo więcej; ja zaś czyniłem wszelkie wysiłki, aby wcisnąć jakieś słówko — i jakie, Boże! — w rozmowę czworga osób, z których trzy nie potrzebowały z pewnością mej pomocy. Pani domu202 kazała sobie przynieść szkatułkę z jakimś opiatem, który zażywała co dzień na żołądek. Druga, widząc jej skrzywienie, rzekła, śmiejąc się: „Czy to specyfik doktora Tronchin203?” — „Cóż znowu” — odparła tym samym tonem druga. — „Myślę, że nie o wiele lepszy” — dorzucił dwornie dowcipny Rousseau. Wszyscy zmartwieli, nikomu nie wymknęło się najlżejsze słowo ani uśmieszek; w chwilę potem rozmowa zwróciła się na inne tory. Wobec kogo innego bąk byłby tylko zabawny; ale zwrócone do osoby zbyt uroczej, aby mogła nie ściągnąć na siebie ludzkich gadań, osoby, której z pewnością nie miałem chęci obrazić, odezwanie się było straszliwe. Sądzę, że świadkowie mego wyskoku bardzo musieli się wstrzymywać, aby nie parsknąć śmiechem. Oto jakie koncepty wymykają mi się przez to, iż chcę odezwać się z czymś, nie mając nic do powiedzenia. Póki życia, nie zapomnę tej przygody. Pomijając bowiem, że sama w sobie jest dość pamiętna, podejrzewałem mocno, że miała ona następstwa, które przypominają mi o niej aż nadto.

Mniemam, że dostatecznie już wytłumaczyłem, w jaki sposób, nie będąc głupcem, często uchodziłem za niego, nawet u ludzi zdolnych mieć sąd w tej mierze. Sąd ten wypadał tym nieszczęśliwiej, im więcej obiecywano sobie po moich oczach i fizjonomii; to uczucie zawodu przyczynia się jeszcze do podkreślenia mego gamoństwa. Szczegół ten, o którym nadmieniam tu przy sposobności, okaże się w dalszym ciągu nie bez znaczenia. Zawiera on klucz do wielu dziwactw mego postępowania, przypisywanych zazwyczaj dzikości, która zgoła nie jest mą naturą. Lubiłbym towarzystwo jak każdy, gdybym nie miał pewności, iż okazuję się w nim nie tylko w najmniej korzystnej postaci, ale zupełnie inny, niż jestem. Dlatego właśnie tryb życia, jaki obrałem, to jest pisać i pozostawać w ukryciu, najlepiej mi odpowiada. Z obcowania ze mną nikt by się nie domyślił, co jestem wart, nikt by nawet nie podejrzewał tego. Tak np. było z panią Dupin, mimo iż jest to osoba bystra i mimo że spędziłem