Sny i kamienie - Magdalena Tulli (czytanie po polsku txt) 📖

słów jest ten, kto je wypowiedział. Ale słowa nie trzymają się rzeczy. Przepływają to tu, to tam. Czasem kryją się za innymi, by wyskoczyć znienacka, siejąc zamęt. Odwracają znaczenia i uciekają, ciągnąc za sobą myśli.

Choć ludzie obciążają się tu wszystkim, na czym spocznie oko, nic do nich nie należy. To, co uważali za swoje, znika w mgnieniu oka. Ubrania, przed chwilą nowe, rozsypują się ze starości. Dzieci zaczynają pyskować i zamieniają się w dorosłych, nie wiadomo kiedy. We wspomnieniach pozostają tylko rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki, jak kwity z przechowalni, gdy po wyszczególnionych tam rzeczach nie ma już śladu w żadnym magazynie. Mieszkańcy miasta pilnują kwitów na swoje nieprzebrane dobra, spośród których niczego nie zamierzają się wyrzec, nawet zeszłorocznego śniegu, nawet jesiennych mgieł, pewni, że to wszystko wciąż leży i czeka, do ich dyspozycji w każdej chwili. Gdzież jest ta przechowalnia, w której trzyma się zapomniane pluszowe misie niegdysiejszych dzieci, zgubione dawno temu zaręczynowe pierścionki, fortuny bankrutów, pocałunki przejechanych przez tramwaje, odblaski zachodów słońca na szybach okien, przebrzmiałe melodie i zjedzone torty? Oto ona: wielka i mała, bez trudu mieści w sobie to wszystko, choć sama równie łatwo pomieścić się może na półce, gruba, w twardej oprawie, z alfabetycznym układem haseł. Tort sąsiaduje w niej z torturą i jak ona ma czarny kolor farby drukarskiej.

Nazywanie rzeczy po imieniu nikomu nie przyniosło szczęścia. Nazwy mimo to krążą bez ustanku, coraz bardziej gorączkowo. To bowiem, co nie zostało nazwane, odpływa razem z falami na rzece. Wydarzenia nie czepiają się słów i nie potrzebują ich do tego, by płynąć. Mimochodem poruszają ławice migocących jaskrawo określeń. To co ma płynąć — płynie, a określenia zostają, kołysząc się na falach, powiązane linami, jak kolorowe boje. Mieszkańcy miasta znaczą nimi szlaki wydarzeń, żeby ich nie mylić, bo wydarzenia same z siebie są niezbyt zrozumiałe, skłonne rozlewać się szeroko i zacierać granice. Miłość potrzebuje białych welonów, czarnych smokingów, limuzyn ze wstążkami, ale czasem wystarczyć jej musi krata w więziennej sali widzeń. Sen potrzebuje domu i łóżka, choć w ostateczności zadowoli się ławką w dworcowej poczekalni lub nawet skrawkiem trotuaru: wtedy staje się czymś możliwym do pomylenia z omdleniem, z pijaństwem i ze śmiercią. Właśnie dlatego nieodzowne są te znaki: unoszące się na powierzchni boje słów, które mają rozdzielać to, co chce być pomieszane. Kołyszą się na falach jedna przy drugiej, mącąc wzrok, nic dziwnego, że w końcu ich ruch jest brany za fale, a opisy przesłaniają rzeczy i zdarzenia.

Oto w deszczowy dzień przechodzień ginie na ruchliwym skrzyżowaniu, a kierowca, ojciec rodziny, mąż ciężarnej żony, staje się nagle przestępcą. Uczniowie mijają to miejsce, niosąc do szkoły poplamione atramentem tornistry. Szkoła żegna na zawsze zasłużonego nauczyciela. Innego dnia policjanci konwojują sprawcę wypadku z aresztu na salę sądową, w tym czasie taksówka wiezie rodzącą kobietę w przeciwnym kierunku, do kliniki położniczej. Połączenie telefoniczne między sądem i porodówką, na które liczy sprawca, byłoby technicznie możliwe, lecz pokrzyżują ten plan jaskrawe i puste w środku boje słów, wyznaczające szlaki zdarzeń: nie wskażą trasy łączącej porodówkę z przedmiotem rozprawy, która ma się rozpocząć, ani żadnego związku oczekiwanych narodzin z treścią akt, z prośby o dostęp do telefonu czyniąc zachciankę bez sensu — należy ją zlekceważyć. Słowa, które same cisną się do głów, wyznaczają ramy tego co możliwe. Nazajutrz w sali sądowej rozpoczyna się inny proces, konwojenci wiozą tam aresztanta, a na skrzyżowaniu znowu ktoś ginie. Inna rodząca kobieta jedzie taksówką do szpitala, znów pada — być może — deszcz, te same dzieci idą do szkoły w mundurkach nasiąkających powoli smutkiem gramatyki i zadań o pociągach. Ofiary wypadków, ich sprawcy, uczniowie, policjanci, rodzące kobiety nie mają wyboru, muszą podążać w kierunku, który wyznacza ulica, wchodzić i wychodzić przez drzwi, i to tylko w godzinach otwarcia, lub wjeżdżać na noszach, jeśli już nie mogą inaczej. Nie przychodzą na świat i nie umierają bez związku z poprzedzającymi to zdarzenie i z następującymi po nim okolicznościami, bez reszty wprzęgnięci w ten nieustanny ruch. Wszystko, co można nazwać, prędzej czy później się wydarzy.

Zdarzenia — tak, nawet one! — nie są konieczne do tego, by płynęło to, co ma płynąć. Elegancki pasaż może nagle stać się cuchnącą dziurą bez wyjścia, piękny hotel przemieni się w przytułek dla bezdomnych. W nieczynnym punkcie repasacji pończoch odnajdzie się lodziarnia z Palermo, w której milczący mężczyźni w czarnych okularach godzinami wpatrywać się będą w oszklone drzwi, pod połami marynarek chowając odbezpieczone pistolety. Na dawnym kiosku z gazetami zaświecą kolorowe lampiony z papieru, a w jego wnętrzu pojawią się długie rzędy nakrytych obrusami stolików, przy których zamawiać się będzie potrawy z węży i małp. Być może Kozacy w opancerzonych transporterach obstawią kiedyś centralne rondo albo dzikie hordy Dżyngis Chana rozbiją namioty i rozpalą ogniska na głównej ulicy, zatrzymają tramwaje i autobusy pełne ludzi śpieszących się do pracy, a wyskakujących z aut zniecierpliwionych kierowców będą bili na oślep buzdyganami. To miasto stało się już tak bezładne, że jego Paryż — miejsce, o którym w gruncie rzeczy nikt nic nie wie — obrócił się w śmietnik przeszukiwany przez kloszardów. Stary parasol z pogiętymi drutami sterczy z niego zamiast wieży Eiffla.

To, co nazwane, będzie zapomniane. Słowa są w ciągłym ruchu, te same potrzebne nazajutrz, żeby nazwać co innego. Wydarzenia, dla których wszystkim brakuje słów, pójdą w zapomnienie najprędzej. Każdą z tras jeżdżą raz te, raz inne numery tramwajów, pośrodku ulicy wyrasta nagle składnica złomu o zabitych deskami oknach, bywa, że nie można po raz drugi trafić w to samo miejsce, bo układ ulic zmienił się w ciągu nocy. Miasto zmian stworzyła pamięć szukająca wczorajszego dnia. Jest całkowicie zależne od wspomnień — które dla zapomnienia są tym, czym zamki z piasku dla płynącej wody. Nękane falami zapomnienia, nie może istnieć bez mieszkańców noszących w sobie myśli, pytania i pragnienia, do których przylgną miejskie pejzaże — w ten tylko sposób to miasto może zapamiętać samo siebie. Zapomnienie ze swej strony po cichu zabiera gesty i grymasy, rozpędzone chmury, krople deszczu na szybach, powiewy wiatru. Płynąca woda rzeźbi brzegi — to jedyne po niej wspomnienie. Tam, gdzie było najwięcej wypadków ulicznych, wybudowano przejścia podziemne. Gdzie sprzedawano i kupowano, powstały targowiska, gdzie grasowali złodzieje — wzniesiono komisariat.

Oczy przechodniów codziennie oglądają przejścia podziemne, targowiska, komisariaty, te pamiątki po wypadkach, po targowiskach, po złodziejach. Odczytują krzywe napisy na murach domów i na ścianach klatek schodowych. Dłoń sunąca po poręczy wyczuwa pod palcami stary podrapany lakier. W ten sposób natrafia się na codzienne myśli. Najczęściej na anemiczne myśli poranne, w których tkwią pytania najmniejsze, jakie mogą być. Ściany klatek schodowych znaczą smugi i plamy, każda od czegoś innego, niektóre już bardzo stare. Jakaś myśl, dla której nie było miejsca gdzie indziej, mogła tak bez reszty wtopić się w kształt zacieku sprzed lat, że spotyka się ją każdego dnia, wchodząc i schodząc po schodach. Trwa tylko dzięki temu. Język zacieków jest ubogi, niechlujny i pokrętny. Tam, gdzie jest tłoczno, te same kształty muszą wyrażać treści niemożliwe do pogodzenia. Ale to treści tak marne już same w sobie, że dla nich kształty zacieków są aż nadto dobre. Myśli popołudniowe wolą gnieździć się w domowych sprzętach. Są też myśli nocne — te tkwią pod czaszkami jak igły. Pod wieczór zaczynają sprawiać ból. On też jest znakiem, też jest podporą pamięci.

Tylko codzienna praca pamięci wiąże ukryty pod tynkami okrągły miliard ciemnoczerwonych cegieł, gdy wszystko wokół ulega rozprzężeniu. Z biegiem lat sadza przywarła do tynków, wełnista substancja zebrała się w szwach ubrań mieszkańców, parapety i gzymsy obrosły ptasim guanem. W mrocznych zakamarkach piwnic koty rozszarpywały myszy. Klatki schodowe zaczęły wydzielać mysi i koci zapach okrucieństwa. Znikły — nie wiedzieć kiedy — błyski światła na szybach. Zgasł blask kryształowych żyrandoli w strzelistym pałacu wzniesionym w sercu tego miasta. Większość z nich zresztą pozdejmowano, kiedy zaczęły być niebezpieczne. Z ram luster złuszczyła się pozłota, wytarły się pluszowe obicia rzędów foteli, stoły prezydialne zniknęły i być może niszczeją w piwnicach. Spłowiała nawet czerwień tramwajów. Ściany kanałów obrosły czarną mazią. Mury osiadły, tynki pokryły się siatką pęknięć. Arterie miasta pełne są wyrw i zrostów, a jego instalacje są w pewnej części — lecz nie wiadomo, jak dużej — zepsute, nie wyłączając najważniejszych, tych, którym miasto miało zawdzięczać swoje trwanie. Są tacy, którzy o wszystko obwiniają ten piękny pałac stojący w sercu miasta. Podobno był za wysoki: montowana na nim iglica w swoim czasie wybiła pierwszą dziurę w niebie.

Oto ulica, na której zawsze pada deszcz. Strumienie wody zalewają dachy domów, płyną po szybach, wzbierają w głębinach podwórek. Auta suną po jezdni jak po dnie kanału, gdzie jest ciemno i zielonkawo i parasole rozkwitają jak algi. Oddychać jest tam zbyt ciężko, jak to pod wodą. Matki ciągną za sobą dzieci po codziennych trasach między sklepem a placem zabaw. Nieskore do roztkliwiania się, bo zawsze spóźnione, przywykły nie zwracać uwagi na udrękę własnych płuc. Przekonały się, że to wszystko tak zatopione w tej wodzie, może dalej istnieć, z bólem — lecz mniejsza o ból. Po zmierzchu lokatorzy odpływają w głąb sobie tylko znanych akwenów. Prądy znoszą ich myśli to w tę, to w tamtą stronę, jak opuszczone okręty. Nikt o nie nie dba, każdemu z nich czegoś brak, barwne ryby raf koralowych przepływają między wrakami osiadłymi już na dnie. Czasem konik morski, poruszając pyszczkiem, podpłynie do okna albo prąd wodny zniesie za kredens egzotyczną rybę.

Jest też ulica, na której zalega zimno oddzielone od ciepła, tak jak gdzie indziej zalegają mgły poranne. Oddzielone od ciepła zimno obraca w lód wszystko wokół. Na wiecznie oszronionych szybach okiennych rozrastają się strzeliste bramy, wspaniałe lodowe ostrołuki, niebieskie, liliowe i białe krużganki, wiszące mosty i szklane góry, i zstępują ku oblodzonej jezdni, i zagarniają całą przestrzeń ulicy. Krystaliczna konstrukcja oplata dachy i rynny, wgryza się w ściany budynków. Z tego powodu ulica musi być zamknięta dla ruchu, tablice informacyjne wskazują trasy objazdu. A mieszkańcy skutych lodem domów zapadli w najgłębszy sen i śni się im, że zamarzają na śmierć.

Jeśli tak jest, gdzie indziej napływać musi ciepło oddzielone od zimna. Jest więc w tym mieście i taka ulica, na której upał od wielu lat nie zelżał ani na chwilę. Trawniki wyjałowiały i przemieniły się w tumany piasku, które rozwiewa gorący wiatr. Ziarenka piasku wpadają ludziom do oczu, wywołując przekrwienie białek, co nadaje twarzom wyraz tłumionej furii. Piasek wciska się wszędzie, zniszczył już wszystkie okoliczne zegary i maszyny do szycia. Nocą słychać tam wrzaski, a czerwone ogniki papierosów błyskają po bramach, w każdej po kilka. Jest tak gorąco, że nikt nie zaśnie. Niektórzy bez zmrużenia oka przeżyli tam całe lata, popadając w coraz większe rozdrażnienie. Pod każdą latarnią stoi alkoholik i prostytutka, po kilka razy na godzinę przejeżdża z wyciem syreny karetka pogotowia albo wóz strażacki. W kuchniach przypala się kapusta ze słoniną. Młode kobiety malują jaskrawą szminką usta czarne od przekleństw. Dzieci wbiegają pędem pod ciężarówki, złodzieje uciekający po dachach roztrzaskują sobie czaszki o bruk. W prosektoriach z ich serc wypłukuje się piasek.

W innym znów miejscu zbiera się woda. Co roku po zimie domy zapadają się głębiej w grząski grunt. Partery znikły już do połowy. Mieszkańcy, którzy nie widzieli tam dla siebie przyszłości, śnią, że wyprowadzili się do podmiejskich willi z wieżyczkami obrośniętymi bluszczem, na zawsze porzucając trzęsawisko, w jakie obrócił się żywotny fragment miasta. Niczym zbuntowana tkanka organizmu zaczął rozrastać się wgłąb. Windy wywożą błoto spod fundamentów na powierzchnię, by mogły się tam zmieścić kolejne podziemne kondygnacje. Mieszkania, sklepy, warsztaty, garaże czekają na zasiedlenie przez tych, którzy nigdzie nie mogli znaleźć sobie miejsca. Świecą wypalone żarówki, tokarki bez noży, maszyny szwalnicze bez igieł, suwnice bez wciągników pracują dzień i noc.

Najgroźniejszych awarii nękających to miasto nie da się usunąć, nie można też zapobiec kolejnym katastrofom. Miasto i tak przywyknie do wszystkiego. Niebo opada co roku trochę niżej, lecz nie myśli się o nim, póki nie przygniotło dachów. Być może w archiwach leżą jeszcze stare rysunki techniczne, ale nie ma nikogo, kto umiałby coś z nich wyczytać. Nikt nie próbuje zgadywać, jakie to instalacje puszczono ponad kloszem nieba, a jakie przeciągnięto pod ziemią. Ci, którzy mieszali zaprawę, nosili cegły, skręcali rury, nic nie wiedzą, oprócz tego, że na początku nie oszczędzali się i pracowali ciężko. Ten i ów może nawet pokazać dłoń z kikutami palców obciętych przez piłę tarczową, protezę nogi zmiażdżonej przez blok kamienny, zabliźnioną dziurę w czaszce. Pamiętają tylko samych siebie — a i to piąte przez dziesiąte — jak w spodniach pobrudzonych wapnem uwijali się po słonecznych placach budowy.

Gdyby przyszło im teraz po raz drugi budować to miasto, główne arterie krzyżowałyby się w izbach przyjęć szpitali, hale dworcowe mieściłyby w sobie ogromne dormitoria dla tych, których życie straciło kierunek, tramwaje wjeżdżałyby po szynach do rzeki. Nie ma tu nikogo, kto potrafiłby opanować chaos przeciwmiasta, nikogo, kto by znał nieomylne procedury obliczania wytrzymałości konstrukcji, pozwalające przewidzieć, czego można się po niej spodziewać. Nikogo, kto by wiedział, czym podeprzeć niebo, nikogo, kto nakazałby inżynierom zrobić to albo tamto. Mieszkańcy miasta muszą się z tym pogodzić, że nie istnieje żadna wiedza lepsza od ich własnej, ani żaden materiał budowlany lepszy od tych, które znają, i nie ma żadnego wyjścia lepszego od najgorszego. Domysłu, że miasto może być inne, nie udało się potwierdzić. Wyschły soki, które ożywiały je na początku sezonu wegetacji.