Sny i kamienie - Magdalena Tulli (czytanie po polsku txt) 📖

W tym miejscu wypada przypomnieć, że mieszkańcy miasta wykopów byli nietutejsi tak samo jak te pióra i filiżanki, jak fotografie, jak te szaliki zrobione na drutach. Wyczołgali się przez ów lej, usmoleni, obdarci, z głowami w bandażach poplamionych zaschniętą krwią. Przyszli kiedyś na świat w pięknym mieście u stóp szpiczastych liter W i A, a rzeka w miejscu ich urodzenia niosła odbicie tych liter, rozpoznawalnych, lecz niewyraźnych, na kształt stromych dachów, cienkich jak ołówek dzwonnic. Ale do miejsca, z którego przybywali, nie było powrotu. W chaotycznym mieście wykopów przeglądały się w rzece inne już litery W i A, trochę podobne do tamtych, choć bardziej do dzwonnic z utrąconymi hełmami, do wypalonych samotnych czynszówek wśród morza gruzu.

Jeśli niczego na świecie nie da się unicestwić całkowicie i ostatecznie, oczywiste jest, że pisane na wodzie litery gdzieś jeszcze wciąż trwają w dawnym kształcie i będą trwać zawsze, razem z tamtym miastem zasobnym w kruche filiżanki i w łatwopalne meble: z bezpiecznym od katastrof, niepodatnym na patos miastem groteski. Kto wspomni jego nieszczęścia, musi się uśmiechnąć, ten smutek ma bowiem podwójne dno, w którym kryje się wesołość. Dość dużo miejsca zajmują tam ulice, nad którymi papiery wartościowe wirują w powietrzu jak płatki kwiatów, i znajdą się tam finansiści gotowi z powodu paru cyfr wyskakiwać przez okna drapaczy chmur, podczas gdy przy innych ulicach niewzruszeni czarni Murzyni w białych frakach grają na złotych saksofonach przez wszystkie godziny dnia i nocy. Są i ulice zaludnione przez dystyngowanych starszych panów uprzejmie uchylających melonika, przez wytwornych przestępców, przez detektywów w kraciastych cyklistówkach, inspektorów Scotland Yardu niemo poruszających ustami do wtóru nieco rozstrojonemu pianinu, które przygrywa z kąta pod ekranem. W tym pięknym mieście śmiejącym się ze wszystkiego znajdzie się na każdej ulicy kino, w każdym kinie pianino. Dlatego roi się w nim także od grubych przemysłowców z monoklem w oku, szukających dla siebie żon albo wydających za mąż swoje córki. Orkiestry grają im tanga, uwijają się wokół nich wyfraczeni kelnerzy, odźwierni kłaniają się nisko. Jest tu wszystko, czego im potrzeba do życia: wyścigi konne, pokazy lotnicze, parady wojskowe i ruletka. A w tle przechadzają się młodzi eleganci z wąsikami, błąka się nieopodal naiwna uczennica w okularach, nie traci rezonu mały gazeciarz z papierosem w zębach.

W kadrze nie zmieściło się tylko to, czego grubi przemysłowcy nie potrzebują: zapadłe sklepiki bez szyldu i wystawy, gdzie handluje się zapałkami, sznurowadłami i szarym mydłem — towarem, którego żaden z tych dobrodusznych tłuściochów przenigdy nie kupi. Anemiczni sklepikarze są skazani na nieuchronną plajtę, nie mają na co liczyć wielodzietni krawcy, arcymistrzowie nicowania doszczętnie znoszonych ubrań, ani wirtuozi szewstwa, zdolni z kilku par butów zdartych na strzępy zrobić jedną nowiutką parę. Ich dzieła znane są tym tylko, którzy mimo najszczerszej chęci nie mogą za nie dać nawet paru groszy. Odtrąceni przez lepszą publiczność, ci pechowcy przymierają głodem. Kapryśny wzrok spacerowicza odwraca się od ich sklepików ku wielkim szyldom i lśniącym witrynom, w których odnajdzie wszystkie modele, wzory i fasony, jakie tylko są możliwe do pomyślenia w tym wesołym mieście nieustającej zabawy. Żadna falbanka nie ma tu rangi spraw ostatecznych i spraw ostatecznych w ogóle nie przewidziano. Nawet ci, którzy wieszają się na własnych krawatach, czynią to z przyczyn banalnych i niemożebnie śmiesznych.

Czyż można zatem powiedzieć o tym mieście lekkim jak piórko, że nie pozostał z niego kamień na kamieniu? Raczej rozsypało się na cztery wiatry. Uleciały z dymem najświeższe niegdyś modele, wzory i fasony, którymi zachłystywały się jego ulice. Wszystkie zostały unicestwione przynajmniej na tyle, że nawet we wspomnieniach okazywały się uderzająco niemodne. Lecz unicestwione — jak wszystko na świecie — tylko po części. Moda jest tym, co sprawia, że pewnego dnia kapelusz z dużym rondem, ozdobiony sztucznymi kwiatami, zaczyna wyglądać dziwacznie i głupio, i dla wszystkich staje się jasne, że musi go zastąpić maleńki toczek. Przechodnie przez moment są głęboko przekonani, że toczek na zawsze pozostanie tym, czym jest: czymś najodpowiedniejszym pod każdym względem.

Scena pamięci zaopatrzona jest w zwinięte u sufitu prospekty, na których uwieczniono przemijające konfiguracje szyldów, obrazy pomników i dorożek. W zatopionym teatrze pamięci obrastają glonami rzędy pustych foteli. A przecież i tam wszystko ma swoje miejsce. Miasto z toczkami w witrynach zostanie całkowicie zasłonięte, kiedy z sufitu sceny opada nagle, rozwijając się w locie, płótno innego prospektu, malowane w pryzmy ciemnoczerwonych cegieł. Pretensjonalność toczków wzbudzi politowanie i stanie się oczywiste, że musiały zniknąć, by mogły je zastąpić właściwsze od nich chustki wiązane pod szyją — ma się rozumieć, na zawsze. A gdzieś z tyłu, za innymi prospektami ukryty jest jeszcze jeden, prawie całkiem wyblakły, do którego pasują suknie z tiurniurą: miasto dwojga alfabetów i dwujęzycznych szyldów, błyszczące od błota i kałuż, pachnące stęchlizną, zwierzętami i krwią. To na jego tle unosi się wieczna mgła i sunie pochód z krzyżami i chorągwiami, a jeźdźcy w futrzanych czapach nacierają z przeciwka, wznosząc zakrzywione szable. Podczas gdy ręka złodzieja wyciąga portfel z czyjejś kieszeni, słychać zastygły w powietrzu świst kuli i rżenie koni wspiętych na zadnie nogi. Po deszczu mali chłopcy, nieślubni synowie kucharek i strażaków, puszczają łódki z papieru na spienione fale rynsztoków. Są tam dwa dworce po dwu stronach rzeki, z których każdy wysnuwa z siebie osobną sieć kolei żelaznej. Dodatkowy odcinek torów, linia średnicowa, która połączyłaby je w całość, jest nie do pomyślenia. Most tego nie udźwignie. Między dwoma światami krąży tam i z powrotem konny tramwaj.

Do tych dwóch sieci kolejowych nawiązują dwa rodzaje wyobrażeń. Jedna rozwija się w stronę Moskwy i Petersburga, druga w stronę Paryża i Lozanny. Nigdy nie wydostały się poza rogatki, co nie przeszkodziło im opleść torami całego świata i rozgałęziać się z każdym rokiem bardziej, obrastać w parowozownie, magazyny kolejowe i zabite deskami prowincjonalne garnizony, w których oficer nie może zrobić nic lepszego niż zdefraudować kasę pułku, żeby wypłacić się z karcianych długów, a potem palnąć sobie w łeb.

Przestrzeń zamknięta między rogatkami jest raczej ciasna. Dorożką z jednego krańca na drugi jedzie się pół godziny, w słotę trzy kwadranse, przemierzanie tej drogi nie pozostawia złudzeń. Niektórzy z mieszkańców tego miasta, mając dość jego ciasnych granic, woleli zginąć w zgiełku bitwy albo w dalekich śniegach. Inni, udręczeni tą samą ciasnotą, uznali, że żyć w nim to ich psi obowiązek, a śmierć jest rodzajem plajty. Jedni i drudzy — od urodzenia do śmierci — gdy po cokolwiek sięgnęli, chwytali pustkę, robiąc krok, wpadali na ścianę. Ci pierwsi ginęli tak, jak chcieli — w bitewnym zgiełku albo w śniegach. Ci drudzy umierali w niewywietrzonych pokojach, mając u wezgłowia stoliki pełne buteleczek z gorzkimi miksturami, za uszami pijawki. Żaden rodzaj śmierci nie mógł uleczyć bólu.

Jedni i drudzy spoczywali na koniec w trumnach, trumny rozpadały się w proch głęboko pod ziemią, a ból pozostawał na powierzchni: w dusznych sypialniach, w narożnych szynkach, w zapluskwionych kanapach, na których siadywali, w szufladach, gdzie trzymano ich listy. Krążył niepowstrzymanie, szukając nowych ofiar. I znowu przychodził w końcu dzień rzucania kanap na barykady, zbłąkany pocisk uwalniał listy z szuflad sekretery, papier zamieniał się w popiół, pękały szyby okienne, rozlatywały się futryny i kaflowe piece. Ale i to nie było lekarstwem na ból. Tego bólu nie można było uśmierzyć. Nie należał on do tych, którzy go doświadczali, to raczej oni stawali się jego igraszką. Brał w obroty coraz to młodsze roczniki upadłych przedsiębiorców, zgorzkniałych urzędników, kaszlących poetów, wszystkie wnętrza wypełniał aż po sufity.

Wielu usiłowało uchylić się od wybierania między nieznośnym zaduchem a świstem kuli. Szukali przestrzeni w wyobrażeniach, w których wielkie chmury przetaczały się nad szerokimi równinami. Spakowani w jeden kuferek, w rozpędzonych konnych karetkach, którymi rozwożono także państwowe dokumenty z dwugłowym orłem na pieczęciach, przemierzali niekończące się trakty. Tych, którzy najmocniej tęsknili za przestrzenią, wchłaniała pustka bezkresnych pól, które, aby istnieć, potrzebowały torów kolei żelaznej, rozrastających się rok za rokiem, stacja za stacją, aż do samego końca, gdzie okazuje się, że nie ma drogi powrotnej. Zaczynali błądzić po Petersburgu, wielkim, w rzeźbionych ramach, który pod połyskliwym werniksem bywa w zimie ciemny nawet przez dwadzieścia godzin na dobę. I po Moskwie, brukowanej drewnem, nie wiadomo, czy wzniesionej z prawdziwych cegieł, czy z lakierowanych klocków. Trafiali do Tuły, wysokiej, z mosiężnym kurkiem do wypuszczania wrzątku, do Omska i Tomska, gdzie latem spławia się pnie drzew, a zimą zamarza na kamień. Do Astrachania — tego zabitego deskami składu lodu i skór, gdzie kawior jada się łyżką i popija samogonem. Na granicy stepu i morza otwierała się pod zbłąkanym podróżnym ciemna przepaść zwana Odessą, pełna marynarzy, bandytów, oficerów i kobiet fatalnych, bez ratunku zalewana falami epidemii, na zawsze wypełniona echem strzałów. Inny zatrzymywał się w Baku, gdzie krew płynie ulicami jak deszczowa woda, w Chabarowsku, gdzie na białym śniegu leżą biali żołnierze bez butów, albo dopiero we Władywostoku, na tej końcowej stacji świata, ku której tory, dotąd pędzące na zatracenie prosto jak strzała, muszą zakręcić, rysując pierwszy łuk niewidocznej spirali. Kolejny oprze się o Harbin, gdzie żółci Chińczycy w butach z filcu brodzą wśród śnieżnych zasp. Na następnych zakrętach trzeba się tylko coraz mocniej trzymać. Uratowani czy też zgubieni, ludzie wciągnięci w tę pętlę przenosili się do wnętrza czyjejś pamięci i zaczynali tam żyć jako wspomnienie, powtarzając bez końca swoje dawne gesty. Młodsi, niż byli w młodości, patrzyli z ramek stojących na nocnych stolikach oczami, które nic jeszcze nie widziały i nigdy nie zobaczą, ani przestrzeni, ani płomieni.

Miasta przeszłości utworzone są z pewnej liczby rozpoznawalnych elementów, które mają właściwy sobie kolor i kształt, ale nie mają stałego położenia. Przesuwają się, chowają i znów ukazują, jak szkiełka w kalejdoskopie. Oto pewnej wiosny wyrasta otoczony kutą żelazną kratą publiczny ogród, by zapełnić się niańkami i dziećmi, oto tuż obok otwierają wielki hotel, rozebrawszy przedtem stajnie koszar szwoleżerów. Wyrasta cerkiew z kopułą, jak duże ciemne szkiełko, które potem wpada nagle pomiędzy inne, by więcej się nie pojawić. Pewnego dnia stojąca obok antykwy cyrylica znika z szyldów. Ulice nazywają się raz tak, raz inaczej. Zmieniają się figury na cokołach. Przy okazji przebudowy placu rozbiera się fontannę, która po latach pojawi się w innym miejscu. Ruch szkiełek jest bezładny, dopiero układ luster we wnętrzu tulejki z kartonu stworzy z nich nieskończone, doskonale regularne całości, w których coraz to inny detal na chwilę staje się osią konstrukcji. Skaza na szkle, przypadkowy odblask, drobina kurzu, poddana tej samej regule, włączona do całości i powielona, doda jej szczegółów. W taki to sposób istnieje tu Moskwa i Petersburg a także Paryż i Lozanna: jako złudzenia optyczne wywołane skazami luster. Zrozumiałe, że najmniejsze nawet przemieszczenie elementów może prowadzić do istotnych zmian. Cień pyłku na lustrze wystarczy, by przy kawiarnianych stolikach zaczęto pijać zielony absynt, może też odmienić barwy proporców łopocących nad kolumnami piechoty w długich do ziemi szynelach. Cóż dopiero wielkie wstrząsy, które gwałtownie piętrzą fragmenty i rozsypują je na cztery wiatry. Taki wstrząs może też sprawić mimochodem, że most kolejowy wychynie nagle z nicości i powoła do istnienia tę przedtem niemożliwą nawet do pomyślenia linię średnicową, a rozciągane w dwie strony miasto przechyli się na stronę Paryża. Tam Kolej Transsyberyjska okaże się tylko rodzajem giełdowych papierów, jednym z wielu, na których, gdy zapadły się pod ziemię wśród gwałtownych wstrząsów, utracono fortuny. A tarasy kawiarń codziennie zapełniają się tam rozbawionymi ludźmi, którzy nigdy o niej nie słyszeli.

Można domyślać się istnienia miasta doskonałego w swej pełni, będącego sumą wszystkich możliwości. Niczego tam nie brakuje i nic nie może zaginąć, ani jedna porcelanowa filiżanka, ani jedna srebrna łyżeczka, każda bowiem skądś pochodzi i dokądś zmierza. Lecz właśnie ono, to miasto absolutne, nękane jest plagą nieustannych katastrof. Każda zmiana coś w nim łamie. Trzeba uważać, by nie wjechać na most rozebrany przed laty, nie zasiąść na tarasie nieistniejącej cukierni, znanej niegdyś z najlepszych lodów, potem z wybuchających znienacka niewypałów. Można stracić długie godziny, wyczekując na przystankach dawno zamkniętych linii tramwajowych, jeśli nie dostrzeże się w porę, że szyny zalano już asfaltem. Trzeba zwłaszcza uważać na mury, których kiedyś nie było. Idąc przez plac targowy, pełen wozów i koni z workami owsa u pysków, lepiej nie zapominać o przyziemnej naturze bloków mieszkalnych, o ślepej zatwardziałości ich murów, przez które nie da się przejść inaczej niż przebijając je głową. Gdyby jednak na powrót zniknęły, nie byłoby lepiej. Przezroczyste jak powietrze szpalery prostopadłościanów tworzących niewidoczną pierzeję wypełniłaby próżnia, wciągająca ze świstem zmięte gazety, parasole, kapelusze.

Łatwiej niż całość przeniknąć można fragmenty. Każde z dopełniających się miast płynie swobodnie w przestrzeni, nieważkie i bezcielesne. Nie są połączone żadnymi rurami ani kablami, którymi substancja i energia mogłyby krążyć między nimi. Ani nie powstają, ani nie znikają, ani nie przeobrażają się jedno w drugie. Istnieją każde dla siebie i w sobie zamknięte — i nic się w nich nigdy nie zmienia. Właśnie dlatego, że trwają nieporuszone, musi ich być aż tyle. To tylko przechodnie, nie mogąc wytrwać bez porządkowania zawartości pamięci, chcąc zobaczyć w nich całość, ustanawiają ciągłość i wynikanie i upierają się porównywać rzeczy nieporównywalne. To przez nich wszystko co nowe, będzie stare, a co czyste, będzie brudne. W mieście, po którym chodzą, dzisiejszy kurz opada na kurz wczorajszy, czerstwieje chleb, wysycha woda i rdzewieje żelazo. Pomniki są wznoszone i obalane, ulice nazywają się raz tak, raz inaczej. Miasto utkane ze zmian jest niszczejącą po trochu każdego dnia sceną dla niekończących się wejść i wyjść, miejscem gubienia i znajdowania, łamania i sklejania, narodzin i śmierci.

Wspomnienia upadają na niepewny grunt w przypadkowych miejscach i pozostają, gdzie spadły. Jeśli w mieście nie ma nic niezmiennego, jakże wspomnienia miałyby się oprzeć zmianom, deptane podeszwami, zalewane przez deszcze? W opanowanym