Sny i kamienie - Magdalena Tulli (czytanie po polsku txt) 📖

na niewidocznych sznurkach przez zdezelowany motor. Mieszkańcy miasta umieli zreperować tylko to, czego mogli dotknąć. Ukryte instalacje pozostały poza zasięgiem ich rąk, choć to od tych właśnie części zależeć miał przyszły los całości.

Najwięcej energii zużywały instalacje przeznaczone do odprowadzania chaosu poza granicę porządku. Ustępliwie uznano konieczność zapewnienia miastu ich nieprzerwanej pracy — nawet kosztem dźwigów, tokarek, tramwajów, oświetlenia. To one, te leżące poza zasięgiem wzroku najważniejsze elementy infrastruktury, pierwsze zawodziły, gdy zasilanie zaczynało szwankować. A przecież nie było urządzeń ważniejszych niż te. Od nich zależało wszystko, jak od sprawności pomp zależy przetrwanie parowca z dziurawym dnem pośrodku oceanu. Być może bez nich miasto przestałoby istnieć w mgnieniu oka, zatopione przez burzliwe fale przeciwmiasta.

Najbardziej odporne na rozprzężenie okazały się zegary i zegarki: nie potrzebowały stałego zasilania. Wystarczało, by ktoś pamiętał o nakręcaniu. Lecz ruch wskazówek już nie nadążał za chwilą obecną. Na każdy ich obrót wokół tarczy przypadała coraz mniejsza liczba obrotów kółek zębatych we wszystkich innych urządzeniach. Różnica, choć z początku nie bardzo duża, i tak dawała o sobie znać w sprawozdaniach. Na przykład tokarki, które były dumą czasów rozruchu i rozwoju, przy niewielkim spadku obrotów zaczynały wypuszczać same wybrakowane części, co komplikowało montaż i hamowało rozpęd taśmy produkcyjnej. Z pewnego punktu widzenia z maszynami było wszystko w porządku, lecz dla kół zębatych czas płynął już inaczej niż w pięknych czasach ich nowości, z tej też przyczyny zmniejszyła się liczba ruchów rąk przypadająca na minutę. Pracujący przy taśmach byli z tego zadowoleni. Nieoczekiwanie okazało się, że mieszkańcy tego miasta wolą próżnować niż pracować.

Dniówki nie mogły pomieścić w sobie wszystkiego, od czego zależało utrzymanie świata w porządku: odkurzania, froterowania podłóg, reperowania klamek, mycia okien. Niespożyte siły uległy wyczerpaniu, nie wiadomo kiedy. Wiosenne porządki mieszkańcy miasta odkładali z dnia na dzień, aż lato miało się już ku końcowi i zaczynały żółknąć liście. Do obiadu siadali po zmierzchu, kiedy zupa już dawno wystygła. Zawsze widzieli przed sobą spiętrzone zaległości niemożliwe do odrobienia i wszyscy mieli na sumieniu karygodne zaniedbania. Na twarzach zastygał grymas napięcia. Przy kuchennych stołach, gdzie właściciele parujących czajników popijali herbatę z wyszczerbionych kubków, wyrzekano na twórców projektu i nie ufano już nikomu. Pod sznurami z suszącą się bielizną, tu i ówdzie nadprutą, podawano w wątpliwość intencje tych, co stworzyli miasto i pałac z iglicą sięgającą chmur — w którym sami mogliby zamieszkać, gdyby tylko chcieli. Śmiano się z naiwnej wiary, że odmówili sobie przepychu marmurów i luster, gdy wejścia w ich posiadanie nikt by im nie mógł zabronić, i wyrażano przypuszczenie, które samo się narzucało: że twórcy projektu wzgardzili tym wszystkim dlatego jedynie, że potajemnie urządzili dla siebie inne wnętrza, jeszcze wspanialsze od tamtych, marmurowych i lustrzanych, i żyją w nich otoczeni bajecznym zbytkiem, być może gdzieś pod ziemią, tak głęboko, jak wysoko sięga iglica.

Miasto zaczęło budzić w swoich mieszkańcach nigdy niegasnące zniecierpliwienie. W kuchniach szydzono z daremnego trudu froterowania podłóg i z marszów wygrywanych na złotych trąbkach, z tokarek, z wielkich pieców, a nawet z poczekalni pomalowanych żółtą farbą olejną. W razie potrzeby linoleum mogło przykryć zużyty parkiet, kawałek dykty zastąpić szybę, a gazeta stłuczony klosz od lampy. Nikt już nie szukał odpowiedniego klosza ani szyby przyciętej na wymiar futryny, odkąd mieszkańcy miasta zaczęli się domyślać, że każdą rzecz można od biedy zastąpić byle czym. Odkryli, że i słowo można zastąpić innym, pierwszym z brzegu słowem, nie troszcząc się o znaczenie. Wszelką niedoskonałość kwitowali drwiącym śmiechem. Nie dbali już o to, co wspólne, ani o rzeczy, ani o słowa: chcieli tylko świętego spokoju.

Bronili się, jak umieli, przed tym zachłannym miastem, przed tą wielką pijawką wysysającą ludzkie siły. Palili, nie wyjmując papierosa z ust, niedopałki rzucali gdzie popadło. Skracali sobie drogę, depcząc miejskie klomby. Unikali sięgania do wyłączników, marnując prąd — tak oszczędzali sami siebie. W gazetach czytywali tylko nagłówki, a i te nieuważnie. Uchylali się od wszelkiej fatygi, każdą konieczność stawiając pod znakiem zapytania, dlatego nawet kiedy uskakiwali przed rozpędzonym tramwajem, to chwilę za późno. Zdezelowane karetki dowoziły ich na nieczynne, odłączone od prądu stacje pogotowia, i tam ich zostawiały. Nie było już zwyczaju litowania się nad ofiarami wypadków i nad okpionymi przez los. Wszyscy czuli się okpieni — więc komu mieliby współczuć? Wielkie nadzieje opuściły to miasto i jego mieszkańcy zostali sami na świecie. Okazywali się arogantami i kanaliami, upijali się, uwodzili i porzucali, sprzeniewierzali pieniądze, pisali donosy i płakali. Nikt już nie wiedział, czy doskonałość tego miasta miała na nich spłynąć, czy też — na odwrót — musieliby najpierw sami osiągnąć doskonałość, żeby móc w nim żyć. Jeśli twórcy projektu patrzyli na to wszystko, zadawali sobie być może pytanie, czy słabość jest defektem rasy, czy skutkiem urbanistycznego błędu.

Mieszkańcy miasta, choć prawie nic ich już nie obchodziło, głęboko odczuwali drażliwość tej kwestii. Siedząc przy kuchennych stołach nad stygnącą herbatą, zaczynali się domyślać niepokojącej tajemnicy: byli potrzebni tylko do czarnej roboty. Od plemienia, którego doskonałość wywiedziono z założeń i które podobno miało w przyszłości zaludnić miasto, oczekiwano więcej niż to, do czego byli zdolni. Ich skóra była zbyt wrażliwa, kości zbyt kruche, ich umysły zbyt łatwo ulegały znużeniu, a pragnienia uciekały to w tę, to w tamtą stronę bez ładu i składu. Ręka ledwo pasowała do uchwytu narzędzia, a serce było całkowicie oddzielone od reszty świata klatką żeber i powłoką skóry. Na czym tylko spoczęło oko, widziało obcość.

Pewne oznaki — takie jak entuzjastyczny ton głosu z megafonów, gdy towarzyszył masowym uroczystościom — sugerowały, że to właśnie oni, obciążeni tyloma defektami, mają wydać z siebie ową doskonałą rasę o żelaznej wytrzymałości i niespożytej energii, na zawsze wolną od niepewności i od lęku przed pustką, rasę, na którą miasto — być może — wciąż czekało. Wiedzieli, że nie czekało na nich: na zatrudnionych w miejscowych fabrykach i urzędach, zapisanych na listach meldunkowych i w księgach stanu cywilnego, udręczonych niewygodami i pożądaniem wygód. Chorowali, łamali zęby, psuł im się wzrok i popadali w zadyszkę. Oczekiwania i nadzieje, jeśli jakiekolwiek jeszcze z nimi wiązano, mogły ich tylko zirytować, a myśl, że miałyby się urodzić dzieci ulepione z innej, lepszej gliny, niepodobne do rodziców, budziła w nich odrazę.

Z innych znów oznak, na przykład z kąśliwych uwag o lenistwie tokarzy i monterów, które zamieszczały fabryczne gazetki ścienne, mieszkańcy tego miasta mogli wnioskować, że są gatunkiem przejściowym, na którym postawiono już kreskę, i że mają ustąpić miejsca jakimś wyższym istotom, które pojawią się same z siebie, kiedy miasto osiągnie doskonałość. Domysły takie zrodziły niepokojące wizje wyprowadzki z wnętrz, w których stały obdrapane kredensy i świeciły słabe żarówki. Nikt nie chciał wynosić się z dobytkiem, z dziećmi, z psem i kotem z tego nielubianego miasta, jedynego, jakie mieli. Upokorzeni, zacinali się w gniewnym milczeniu. Na pojawienie się niemowląt z kamienia nikt nie czekał, tym mniej na przybycie nowych plemion, i wszyscy ponuro godzili się, by pozostało tak jak jest. Byli zresztą i tacy, od których mieszkańcy miasta mogli usłyszeć, że już od dawna jest doskonałe, o wiele za dobre dla tych szoferów, monterów, pielęgniarek i konduktorek, sprzątaczek i ich mężów mechaników, i całej tej hołoty.

Niespodziewanie objawiły się lodówki i pralki, jakby po to tylko, żeby poruszyć zobojętniałych, obudzić zapadających w sen, niektóre z nich, a może i wszystkie, od początku popsute. Objawiły się telewizory, w których wnętrzu za szklaną szybą oglądano ze zdumieniem czarno-biały, rozedrgany i zamazany świat, jakiego nikt nigdy nie widział. Jedne i drugie można było mieć w nagrodę za starania. I starania, owszem, podejmowano, inne od oczekiwanych, przy tym równie wyczerpujące. Coraz więcej nieporządku zakradało się do życia. W ciągu lat plan miasta skomplikował się. Zatarł się na nim pierwotny wzór prostokąta i gwiazdy. Niewiele zostało z uroczystej symetrii projektu, tak jakby światu nie dostawało owej mechanicznej równowagi, której ideę miał odzwierciedlić i zarazem utrwalić na zawsze porządek rozwiązań architektonicznych. Z czasem przybywało na planie miasta coraz więcej różnych figur niejasnego kształtu, przecinających się i nakładających na siebie w sposób niewłaściwy i niepokojący. Niektóre ulice, dawniej proste i szerokie, kluczyły, zakręcając to w jedną, to w drugą stronę bez celu i kierunku, zdając się nie pamiętać, jakiej całości są częścią i pod jakim kątem mają się przecinać. W miejscu, gdzie wcześniej stała karuzela, pojawiał się nagle plac okrągły jak talerz, a auta dniem i nocą jeździły wokół niego w kółko. Tam, gdzie przelatywały jesienią klucze ptaków, wyrosła estakada, po której sunęły auta, jedno za drugim, ciężkie i niezgrabne, wśród chmur pędzących po niebie. Zatłoczony wiadukt wypuszczał zjazd, z którego, rozdzierając żelazną balustradę, jedno za drugim spadały ciężko w dół, prosto w głębokie kałuże, w których już walały się urwane błotniki, połamane felgi, i świeciła tęczowo benzyna.

Późniejsze szkice popadały niekiedy w sprzeczność z wcześniejszymi. Przed kolejnymi projektami piętrzyło się coraz więcej szczególnych wymogów i ograniczeń. Najnowsze rozrysowywano w wielu rozmaitych i wykluczających się wersjach. Ośmiopiętrowy blok rozbijał perspektywę ulicy, ale niski pawilon handlowy ulokowany w tym samym miejscu obrastał natychmiast krzywymi straganami, wnoszącymi ducha zamętu, bałaganu, anarchii. Podziemny garaż, wypluwający kilkadziesiąt aut na minutę pod samą bramę szkoły, zdawał się wykluczać jej sąsiedztwo. Lecz zamykając ją, pozostawiono by bez dozoru okoliczne dzieci, przyzwyczajone do podpalania śmietników i rzucania kamieniami w okna. Każdy z projektów był pełen wad, lecz każdy miał choć jedną zaletę, dlatego kulawa całość, rozpościerająca się na planszach tych nowych projektów, dla utrzymania równowagi potrzebowała wszystkich ich naraz. Przestrzeń zyskiwała w ten sposób głębię o właściwościach niemożliwych do ogarnięcia umysłem. Dość powiedzieć, że park, wiadukt i dom towarowy mogły zająć to samo miejsce w przestrzeni, nie przeszkadzając sobie w najmniejszym stopniu, a ich alejki, ruchome schody i pasy jezdni krzyżowały się ze sobą, na razie w niepojęty sposób unikając kolizji.

Wszystko, co się działo na stołach kreślarskich, było w złożony sposób powiązane ze zmianami, jakie zachodziły w mieście z cegieł, gdzie tymczasem powstawały kolejne mosty, kolejne pomniki, kolejne zegary z kurantami. Ale mnogość przenikających się przestrzeni i natłok wariantów sprawiały, że żadne z tych dzieł nie miało już rozmachu dawnych przedsięwzięć z czasów młodości świata. Trzeba tu także zaznaczyć, że nowe kuranty brzmiały fałszywie, a ich dźwięk ledwo wybijał się ponad zgiełk ulicy. Wnętrza stały się ciasnawe, nie szafowano już marmurami, granitem i piaskowcem. Ozdobne attyki, gzymsy, płaskorzeźby — wyszły z mody. Ulegając znużeniu, miasto wyrzekało się ambicji.

W miarę narastania obojętności, ubywało pola widzenia. Coraz wyraźniejsze stawały się obrazy miasta, powstałe nie wiadomo kiedy, nie wiadomo ile razy odbite i w jakich powierzchniach, zanim objawiły się oku. Nieprzewidziane w projektach, pokątnym swoim trwaniem powiększały chaos. Miasto policjanta kierującego ruchem ulicznym było zbudowane z karoserii, podwozi, kół, z przednich świateł i kierunkowskazów, z niekończącymi się kolumnami przykręconych do tego wszystkiego tablic rejestracyjnych. Dla telefonistki oplątana kablami metropolia aparatów telefonicznych wyrastała z centrali miejskiej jak z ukrytego kłącza, natarczywe dzwonki rozlegały się tam raz po raz z wszystkich stron. W mieście pijaka nie było niczego oprócz falujących świetlistych smug i twardych kantów swobodnie unoszących się w przestrzeni. Najbardziej wyzute z nadziei było miasto umarłego: bez ogrzewania, wilgotne i ciemne, nie można tam było liczyć nawet na filiżankę gorącej herbaty i po prostu nie sposób było żyć. Z powodu istnienia tych przenikających się przestrzeni, miasto stawało się coraz bardziej pomieszane, splątane, rozproszone. Musiało być zarazem ciemne i jasne, tłoczne i bezludne, hałaśliwe i nieme. A także, trzeba to w końcu wyznać, wieloznaczne i nic nieznaczące. Jego nazwa w zależności od potrzeb chwili mogła odnosić się do tablic rejestracyjnych, do telefonów, do falujących świetlistych smug, do czegokolwiek, co przesłaniało jego mury, jak zwodnicze witraże kalejdoskopu rozpostarte między okiem i światłem.

W taki to sposób miasto zamgliło się, utraciło kontury i stało się częściowo niewidoczne. Lecz i nie widząc go, mieszkańcy dotkliwie odczuwali jego istnienie. Liszaje na jego murach, czeluście jego klatek schodowych w odcieniach przybrudzonej olejnej farby, niepewność jego wind podobnych do starych szaf zawieszonych na stalowych linach w głębiach przepastnych szybów, podrapane ściany, zaplute podłogi i puste butelki walające się po kątach. Pewnych rzeczy nawet lepiej było nie widzieć. Także niemytych nigdy okien w halach fabrycznych, także maszyn naznaczonych niedoskonałością i prostactwem form odlewniczych, w których powstały ich obudowy, grube i ciężkie. Z jakiejś przyczyny farba nie chciała się ich trzymać, obłaziła od samego początku. Mimo nieskomplikowanej natury odlewu, już w fazie projektów porzucano porywające marzenia, przesądzał o tym niespełniający wymogów gatunek materiału. Każda z tych maszyn była naznaczona widomym pokrewieństwem z młotkiem i kluczem francuskim, narzędziami grubo ciosanymi jak one same, zamiast w precyzję uzbrojonymi w impet, które po każdej naprawie zostawiały blizny na obudowach.

Drażliwej sprawy maszyn mieszkańcy miasta nie poruszali otwarcie. Wiedzieli, że zbudowano je w tęsknym uwielbieniu dla doskonałości, z myślą o zadziwieniu świata, i że materiał, z którego je robiono, zawsze okazywał się cięższy i bardziej oporny od substancji, z której powstawały wyobrażenia. Dociekliwi i bezczelni mechanicy rozpoznawali rozwiązania techniczne budzące kiedyś zachwyt i nadzieje, i porównywali z mitycznym oryginałem. W świecie materii nigdy nie osiągnęły doskonałości bezcielesnego pierwowzoru. Im wspanialej się kiedyś zapowiadał, tym bardziej potem pogardzano urządzeniami miejscowego wyrobu, jedynymi, jakie można było podłączyć do sieci i wprawić w ruch. Póki były nowe — czekano, aż się dotrą. Docierały się bez końca, pośród niezliczonych usterek. Blokowały się w nich przekładnie, łamały się śruby, mutry wpadały między koła zębate, skąd nikt nie umiał ich wyciągnąć. Maszyneria tego miasta pracowała z największym trudem, wśród hałaśliwych oznak zużycia części, wśród dudnienia, wśród zgrzytów. Każda rzecz miała tu swoje wady, będące częścią jej natury, być może najważniejszą. Każdy defekt potrzebował tylko czasu, by się ujawnić. Rury musiały się zatykać, zbiorniki przeciekać, a co bardziej precyzyjne konstrukcje rdzewiały codziennie po trochu, by w końcu ze zgrzytem zaciąć