Listy wybrane - Zygmunt Krasiński (czytaj online za darmo .TXT) 📖

3-go augusta 1841, Wildungen

Droga moja, najlepsza Dyszo! Wystaw sobie to wzgórze ponure, potokami deszczu zalane, mgły kłębami zacienione i nas trzech, błądzących w tym czyśćcu, smutnych, cierpiących, rozdzierających się nawzajem. Co najgorsze, żeśmy w tej walce wzięli każden po połowie prawdy ogólnej, że oba mamy prawa swoje, oba słuszność swoją, ale tak wyłącznie, że jeden drugiego sfery ni przyjąć, ni pojąć nie chce, nie może, nie stara się. Waśń więc i sprzeczka i rozdział rosną coraz bardziej, miasto żeby do pogodzenia nachylić się miały. Każden z nas z innego środka wychodzi, każden z nas logicznie, wynikle swoją zasadę doprowadza do ostatniego końca, do ostatecznej wyłączności. Dzieje się z nami, jak z systemami filozoficznymi idealistów i empiryków. Wyszłe z przeciwnych źródeł, pogodzić się nie mogą, a jednak kiedyś zlać się muszą w jedno, bo jeden Bóg je stworzył! Konstanty jest Trentowskim między nami: chciałby moją niemiecką idealną filozofię pojednać z filozofią francuską, doświadczalną mego ojca. Lecz dotąd nikt w filozofii, kto się o to kusił, nie dokazał tego. Na ziemi wszystko podobnie się dzieje — w polityce, w religii, w życiu potocznym, publicznym, wszędzie rozdział, sprzeczności, walka, wszędzie płciowość. Walka ta dla Boga, co widzi wszystko i snuje z przeszłości całej przyszłość całą, jest zgodą wieczną, muzykalną, wywodzącą harmonię z dysonansów, ciszę z burzy, prawdę z fałszów, zdrowie z chorób, porządek z nieładu, trzecią doskonałość z podrzędnych niedoskonałości dwóch! Dla nas znowu ta zgoda boska jest nawałnicą ciągłą, ten pokój wrzącą wojną, ten układ niesfornym rozkładem, ta całość nieskończona objawia się nam pod pozorem cząstek skończonych. Sami jesteśmy tymi cząstkami, więc musim się burzyć i sprzeczać, bo z nas dopiero powstać może i ulepić się pokój, my nie jesteśmy ciszą, zgodą, my tylko narzędziem do niej. Z naszych mąk będzie wielka, wspaniała, mądra cisza kiedyś. Ty, kiedy siądziesz do fortepianu, względem nut pojedynczych masz się w tym samym stosunku, co Bóg do ludzi. Dla Ciebie powstaje melodia, i pogodzenie, i pokój muzyczny. Lecz klawisz każden innym się odzywa dźwiękiem, kłóci się z bliźnimi swymi na skali muzycznej, walczy i bije się; dla niego nie ma harmonii, bo on tylko cząstką jej jest, dla niego, gdyby czuł i żył, byłby ból tylko i walka. Ty zaś z tego bólu i walki tworzysz piękność bez końca i pogodę dźwięków.

W tem różnica zachodzi, że kiedyś ludzkość uczuje i pozna się na harmonii, którą palce boskie na niej wygrywają, a wtedy każden osobny klawisz zrozumie całość tematu i dobrowolnie przyłoży się do niej — wtedy prawdziwie obraz Boga zstąpi uzupełniony w ducha ludzkiego! Taka przyszłość — wróćmy teraz do teraźniejszości, do Wildungen.

4-go augusta. Miejsce to złowrogiem mi jest — nic bardziej ponurego w życium nie widział, nic bardziej radzącego płaczem deszczu, jękami wiatru, kolorem chmur, samobójstwo. Skryta jakaś rozpacz i beznadzieja unosi się w powietrzu tutejszem. To wzgórze całe podobne do jednego grobu. Te ulice niby do orszaku pogrzebowego, idącego powoli: księżyc, gdy wejdzie, przypomina mi widziane twarze umarłych — zgoła, na co tylko spojrzę, źle mi wróży. Czuję, że coś zgubnego spotka mnie tutaj.

Mój ojciec wciąż bada moje myśli, zamiary, uczucia — straszny jest — ogromną siłą woli i żądzy mnie przeraża, co chwila serce jego na pęknięciu, gniew na wybuchnieniu. Gdy przechadza się dużym, a stękającym krokiem po pokoju, lękam się zawsze chwili, w której zawraca ku mnie, zdaje mi się, że ma mnie przeklnąć. Jutro Konstanty rano mu zaniesie moją odpowiedź. Jak ją przyjmie, Bóg jeden wie; znowu zaczną się dni opłakane. Chciałbym uciec, skryć się w przepaść jaką. O Dialy, źle mi jest! Daj mi walkę z Tytanem, daj z katem, daj z wrogiem potężnym, nie przelęknę się kajdan, miecza, więzienia, będę gardził dumnie i spokojnie. Lecz te zapasy z ojcem, te tortury z ojcem starym, są mi męką nieskończoną, a, choćbym chciał, nie sposób mi ich uniknąć. Tego, co on żąda ode mnie, nie mogę dopełnić, bo nie mogę — nie ma we mnie siły na to, nie ma popędu, nie ma możliwości; przysiągłbym, a nie dotrzymałbym, zmusiłbym się, a nie podołał, zabiłbym się, a nie sposób by mi było! Darmo, są wewnętrzne niepodobieństwa, są konieczności wszechmocne w człowieku, silniejsze nad wszelki przymus zewnętrzny. Mogą gwiazdy padać, można widzieć spadającą i kark jej poddać i jeszcze się nie ruszyć. Czasem łatwiej lwu dać się zarżnąć, jak cielę, niż wstać i wstrząść grzywą, i skoczyć za zdobyczą. Mnie się marzy, że łacniej bym mógł zaciągnąć się do tureckiego wojska, niż pojechać starać się o pannę jaką. Co to będzie z tego?

O, ja Ci powiadam, że tyle tylko pogody miałem, ilem czasu przebył z Tobą, tyle tylko dobrego w życiu moim, reszta funta kłaków nie warta. Zagryzę się, zmaleję przez smutek, zbłaźnieję. Już i tak otruły się smutkiem wszystkie moje natchnienia, przepadły wzorem motyli, które znikają pod jesień. Do niczego jestem. Mieszczanin z Ciechanowa dzielniej by działał, dźwięczniej śpiewał ode mnie. Z potłuczonej harfy mojej nic nie zostało — zbierz wióry i drzazgi z niej i rzuć na kominek pierwszego lepszego jesiennego wieczora. W płomieniu może Ci się moja twarz pokaże, a jeśli wody kocioł przystawisz, może taką dziwną piosenkę kipiącą i gotującą się usłyszysz, jak owa, którąśmy, pamiętasz, słyszeli razem w Albano. Szczęśliwe, dobre to czasy były, gdy nam kotły i samowary nieproszone, same z siebie śpiewały i gdyśmy bez troski zastanawiać się czas mieli nad ich pieśni zwrotkami. Skąd teraz, o późnej nocy, przyszło do mnie to wspomnienie? Widzę ten pokój, widzę Ciebie, słyszę piszczący głosik gotującej się wody przy ogniu, mógłbym oznaczyć nuty owe trzy ciągle przez nią powtarzane — i tak chciałoby mi się przytulić głowę do rąk Twoich i skryć się za Tobą i szukać obrony, osłony, schronienia przy Tobie. W słabości chwili jestem, wpadłem w niemoc niesłychaną. Już od dawna wszyscy śpią w tym domu, ja czuwam i piszę, a brednie i dzieciństwa — nieprawda? Ah! Kiedyż Cię obaczę? Z diabłem bym ugodę zawarł, by prędzej z Tobą się obaczyć raz jeszcze, bo pewno nikogom nie kochał tak, jak Ciebie, na ziemi!

5-go augusta z rana. Szkoda mi mej młodości, Dialy, szkoda mi skrzydeł moich niewidzialnych, pieśni przedrgałych, marzeń prześnionych, żądz niedopełnionych i przeżądanych, świata mi mego całego nadpowietrznego z chmur, błękitu, promieni słońca i dalekich gwiazd, szkoda. Kopuła niebios, gdy dotknie się ziemi, przeradza się w szarą płaszczyznę, tak i z duszą niebieską człowieka, gdy wcieli się w rzeczywistą potoczność, a kto znowu nigdy przez ciąg życia nie dotknął czynu realnego, ten z dziewiczością swoją przestarzałą staje się podobnym w końcu do starej panny. Bo jest w życiu tajemna konieczność, każdego śmiertelnika zmuszająca, by przed śmiercią spróbował życia zewnętrznego, pokusił się o dopełnienie celu stworzenia, tj. o pogodzenie idei ze światem, ducha z materią, prozy z poezją, pieśni z czynem. W tej ciężkiej próbie, w tej trudnej czy do rozwiązania, czy do rozcięcia zagadce, po większej części ludzie nie umieją sobie dać rady, przepadają, jedni podle, przechyliwszy się na stronę materii, drudzy po szalonemu, przechyliwszy się zupełnie na stronę niewidomych myśli. Ten tylko wielki, piękny, dzielny, kto potrafi oba światy te sprzeczne z sobą pogodzić i tak umiarkować, by się ich okręgi w nim w każdej chwili przecinały, czyli spajały razem. Lecz szukaj takich, a znajdziesz kilku na planecie tym. „Wielu powołanych, mało wybranych” — to są bezdennie głębokie słowa, zawierające całą praktyczność historii. Zatem straszny strach ogarnia każdą duszę, gdy czuje, że ją losy gnają ku życiu rzeczywistemu, ku tej przepaści, pełnej ciemnych wód, nad którymi czasem tylko jakiś bluszcz lub kwiat szczęśliwszy zakwita. Kto nie rozumie życia i celów jego boskich, ten lekkomyślnie rzuca się w odmęt i, jak liść suchy, błąka się po nim, poddany każdemu wiatrowi, nieświadomy, kędy dążyć powinien, a zatem nie walczący, jedno porwany, nie czynny, jedno bierny ciągle! Lecz, kto siebie czuje i świat rozumie, ten wie, ten święcie wie, co winien czynić, ku czemu stąpać, o co się starać, ten, raz wstąpiwszy w zawód, już nie stawa, już nie odpoczywa, zatem walczy nieprzestannie, a walka męką jest, a męka bez przerwy piekłem! Pod tym warunkiem tylko, bycia w piekle na ziemi, człowiek unika warunku bycia w nicości lub podłości na tejże ziemi pod tym tylko warunkiem staje się twórcą, tj. ciągle z siebie snuje urzeczywistnienie myśli i obowiązków wewnętrznych — i nie przestaje być poetą, czyli po grecku „stworzycielem”, „działalnikiem”, wśród prozy, materii i realności. Łatwiej się pozbyć świata byłoby, zdaje mi się, niż własnej osobistości — łatwiej przełamać martwy porządek natury cudem, niż swoje wewnętrzne pojęcie, postanowienie, dumę, godność, słowem swoje własne ja, gdy to ja raz już doszło do przeświadczenia o tym, czym być powinno. Powinność jest dziwnym objawem w duszy człowieka — jedyne prawdziwe jego nie marzone absolutum. Jest to wola boska, napisana na jego sercu i tak z jego sercem zrosła w jedno, że już nie ma różnicy w tej cząstce jego serca między nim a Bogiem. Wszystko albowiem może się przemienić w duszy, myśli, sądy, domysły, namiętności, żądze, ale to, co dusza uznała, że winną jest sobie samej, to nieprzemienionym w niej. Jeśli odejdzie od tego, zgubiona sądem własnym na wieki, a nieraz jeśli się uprze i dotrwa przy tym, zgubiona sądem ludzkim na cały czas, który ma przebyć na ziemi. Stąd często się zdarza upadek duszy, ucieczka jej przed powinnością, gdy strach kary ludzkiej i potęgi zewnętrznej świata ją słabą, ją biedną, ogarnie. Prawdziwy tu bój następuje między Bogiem a Szatanem, a idzie w tym boju o godność i wielkość duszy, w której się ta walka odbywa. Wiesz, że po większej części ludzie płacą przegraną ozdóbkami i blichtrami, Bóg zaś pogardą! Wygraną znowu Bóg nagradza wewnętrznym zachwytem, egzaltacją, przekonaniem o własnej zasłudze, ludzie zaś prześladowaniem, nędzą, itd., itd.!

I tak się dzieje, i to się zowie życiem praktycznem — i to nie jest żadną bufonadą, chyba dla buffona267. Owszem, to jest tragedią, której bohaterowie giną od lat sześciu tysięcy prawie zawsze nieszczęśliwie. Nie umierając, ale raczej wstępując w życie, trzeba się zatrzymać i powtórzyć wiersz Hamleta: „To be or not to be, that is the question268. Nim go do krzyża przybiją, nie maszże człowiek prawa postania pod krzyżem, zmierzenia wzrokiem jego wysokości i porównania dłuży rąk własnych z długością ramion jego? Niech przynajmniej zważy w dłoniach ciężar gwoździ, któremi te dłonie przebite być mają.

Takie myśli krążą po moim umyśle, a teraz znów co innego Ci powiem. Najrzeczywistsze nieszczęście tej ziemi, to nie rozpacz, to nie śmierć, o Dialy, ale to starość! Starość albowiem jest najzupełniejszą niemocą przy najwyższej rozbujałości, żądz wszystkich. Nie namiętności, nie życzenia, nie sny, nie chęci opuściły starca, siła mu już tylko nie służy! A w miarę, jak siła maleje, żądze, owszem, się podnoszą, sny szerszymi się stają, gorętszymi pragnienia, mniej ograniczonymi cele. Daj młodzieńcowi harfę i kochankę, i dom jeden, choćby z dachem dziurawym, na którego wyłomach wiatr jakby na harmonijce gwizdać będzie, on więcej nie zażąda, na teraźniejszość dość mu — będzie kochał, śpiewał, szczęsnym i wielkim się uczuje w tym ustroniu, pod tym dachem, tym wiatrem otoczony. Ale w sercu starym, każdym, siedzi jak wąż, w kłębek zwinięty, przeklęte jutro i, jak rak, to jutro wszelką radość, wszystkie soki żywotne ze serca starego wysysa. Cudów boskich, ogromnych, cudów nie już wymarzonych, ale realnych, dotkliwych, potrzeba by na zadośćuczynienie pragnieniom starców. Każden z nich chciałby już przyszłe pokolenie, jeszcze nie urodzone, widzieć widomie, pieścić na ręku dotkliwie. Młodzieniec napotkaną rzeczywistość, już widomą, dotkliwą, wieńczy idealnymi kwiaty, stroi w przepaski tęcz. Tu nie ma tak wielkiego cudu — ale starzec chciałby w duszy własnej zatloną iskrę widzieć zaraz wulkanem na ziemi przed sobą, kwiatek, w głębi serca wyrosły, przenieść na zewnątrz i natychmiast doczekać się z niego lasu kwiatów, myśl co chwila w granitową skałę przerabiać, a do tego cudu trzeba tego samego, jakim Pan Bóg świat stworzył. W młodzieńcu jest nieskończona potęga, więc zewnątrz siebie poprzestaje na miernym. W starcu jest mierna potęga, co dzień szczuplejsza, więc zewnątrz siebie żąda nieskończoności realnej. I starzec pod tym względem, można by powiedzieć, że poetyczniejszą jest figurą od młodzieńca. Młody albowiem używa chwili danej szczęścia, gra na harmonice materialnych tworów świata, ma wszystko pod ręką, czuje! Starzec nic nie używa; nie pod palcami jego świat, ale w duchu jego, w idealności jego — nie pragnie już dla siebie, ale pragnie dla innych, choćby dla nieurodzonych jeszcze — teraźniejszością gardzi, ciągle sięga w wieki przeszłe. Słowem, choć o ziemi wciąż mówi i wszystko do niej stosuje, jednak sam z sobą raczej już w atmosferze nadziemnej, niż na skorupie ziemskiej przebywa i żyje, a co dzień pragnie nieskończeniej duchem, a ciałem rozwiązuje się bardziej. Ta nierówność, raczej nierównowaga między myślą, wciąż pracującą, podbudzającą, gryzącą, a siłą, coraz bardziej upadajacą, coraz mniej wystarczającą domaganiom się myśli tej, stanowi tryb bytu starego człowieka. Jest to robak ciągły, straszna to i co chwila gorzkniejsza trucizna! O, starzy są najnieszczęśliwsi z ludzi, dlatego przebaczać im wszystko trzeba, a modlić się do Pana o śmierć wczesną. Ten, kto umiera za młodu, ten jeden wygrał w walce świata!

Konstanty w tej chwili poszedł zanieść moją