Narcyssa i Wanda - Narcyza Żmichowska (czytaj online książki txt) 📖

1. Nous avons le (...) Et nous avons le (fr.) — my mamy (...) a my mamy. [przypis edytorski]

2. kordon — tu: granica między zaborami. [przypis edytorski]

3. Ojciec napisał muzykę do licznych poezji Żmichowskiej — Łaskawa dziewczyna, Oczywistość, Tęsknota, Niepodobieństwo, Podarunek, Co ja bym ci chciała dać?, Dziwne dziewczę. [przypis redakcyjny]

4. carthésien sans le savoir (fr.) — kartezjanin (filozof) nieposiadający (odpowiedniej) wiedzy. [przypis edytorski]

5. studium Chmielowskiego — Autorki polskie XIX wieku. [przypis redakcyjny]

6. in partibus infidelium (łac.) — w prowincjach zamieszkałych przez niewiernych; tytuł nadawany biskupom, których diecezje wyznaczone były na terenach zamieszkałych przez niewiernych, iron. o urzędnikach bez funkcji. [przypis edytorski]

7. matka robiła wypisy z jej listów, gromadziła materiały — ogłosiła o Żmichowskiej następujące swoje prace: 1) Stefan (pseudonim), Listy o pismach Gabryelli („Bluszcz” 1871 i „Tygodnik Ilustrowany” 1871), 2) Wspomnienie pośmiertne („Kłosy”, 1877); Żmichowska na wystawie paryskiej („Ateneum” 1895); Pogadanki pedagogiczne N. Żmichowskiej („Bluszcz”, 1902); Ćwierć wieku po zgonie („Bluszcz”, 1902). [przypis redakcyjny]

8. snadź (daw.) — widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

9. utwory Żmichowskiej (...) doczekały się świeżych wydań — Boy-Żeleński, Romans Gabryelli (Ludzie żywi, 1929); Czy to powieść?, Biała Róża (Dom książki polskiej, 1929) z przedmową Boya-Żeleńskiego; Poganka (Dom książki polskiej, 1929) i Poganka z przemową Boya-Żeleńskiego (Biblioteka Narodowa, 1929). [przypis redakcyjny]

10. listu (...) o wystawie paryskiej — „Ateneum”, 1895. [przypis redakcyjny]

11. może czuła skrupuł wobec zmarłej — niechęć Narcyzy do ogłaszania listów odnosiła się wszakże tylko do zbyt rychłego ujawniania korespondencji. W jednym z listów do Wandy, mówiąc o puściźnie po wspólnej przyjaciółce, młodo zmarłej Zofii Kaplińskiej, pisze: „(...) warto by przeczekać jakąś miarę czasu, aż pewna wibracja żywej osobistości, tak tej, co odeszła, jak tych, co pozostali, przemilknie. Kiedy mi wolno było dla samej siebie układać jakieś pośmiertne plany, wiem, że ten był najulubieńszy; ani jednego wiersza z listów moich nie byłabym oddała »publiczności« pogrzebowej; nieraz jednak pragnęłam, aby nawet myśli moje niedopowiedziane, »później«, och później, żyjących doszły...” (maj 1864). [przypis redakcyjny]

12. półtrzecia (daw.) — dwa i pół. [przypis edytorski]

13. Wanda wciąga niejako ukochaną „Panią” w krąg swoich bliskich — „Pokazuje się, że ja wszystkich prawie moich mam przez ciebie i to pod różnymi tytułami, w różnych odcieniach, z mnóstwem różnych przyimków: przez ciebie, dla ciebie, z tobą, koło ciebie, w tobie itp. itp. Istotnie, poza tobą, wyjąwszy jednej samodzielnie występującej Juluty [Ignacowej Baranowskiej], to wszystkich wspólnych zbliżyłaś mi zawsze, a niewspólnych to bez ciebie miałam tak mało, jak gdyby najdalej los ich usunął” (List do Wandy z 17. sierpnia 1868). [przypis redakcyjny]

14. snadź (daw.) — widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

15. ale wieszcze byli daleko — dość wymowny jest ustęp z listu Narcyzy, kreślony z powodu śmierci Moniuszki: „Przypomniałam sobie, kiedy w 54 r. doszła wiadomość o śmierci także narodowej, także ogólnie znanej i cenionej znakomitości — o śmierci Mickiewicza. Wtedy koło mnie opowiadano jako szczególność, memu niby usposobieniu właściwą tylko, że jak nad ubytkiem własnego szczęścia zabolałam. Pierwej jeszcze Słowacki znikł bezpowrotnie, a ledwo kto wspomniał, mało kto zasłyszał o jego zgonie”. [przypis redakcyjny]

16. powieści, którą na łożu śmierci dyktuje siostrzenicom — od zamieszkałej w Płocku rodzonej siostrzenicy Żmichowskiej otrzymałem następujące informacje: „(...) Rada jestem, że mogę pana dokładnie poinformować, gdzie, kiedy i w jakich okolicznościach pisała Narcyza Żmichowska ostatni swój utwór. W lipcu 1876 r. ciotka moja, czując się już niezdrową, wynajęła letnie mieszkanie w ogrodzie zw. Frascati przy ul. Wiejskiej i tam zaczęła pisać Czy to powieść?. Już wówczas ukazywały się pierwsze objawy choroby, która ją wpędziła do grobu. Zmęczona pisaniem, przywoływała więc mnie na pomoc i dyktowała pierwsze rozdziały powieści. Po dwóch miesiącach pobytu na Frascati, wróciła ciotka do miasta, ale choroba robiła szybkie postępy. Chora nie mogła już utrzymać pióra, ani cokolwiek robić rękami. Widząc, jak pragnęła dokończyć swą pracę, my, cztery siostrzenice mieszkające wówczas w Warszawie, ustanowiłyśmy dyżury i kolejno pisałyśmy, podczas gdy ciotka dyktowała swą powieść... Ciotka mówiła wolno, abym z pisaniem nadążyć mogła, ale nader płynnie i zatrzymywała się tylko, gdy bóle rąk stawały się silniejsze. Wtedy rozpaczliwym ruchem załamywała ręce i zarzucała je na głowę, jednakże ani jeden jęk, ani jedna skarga nie wychodziła z jej ust. Gdy atak minął, wracała do dalszego dyktowania, tak pracowałyśmy czasem dwie i trzy godziny. Odczytywałam następnie głośno napisane arkusze, aby sprawdzić, czy nie należy czego poprawić, co się rzadko kiedy zdarzało, po czym odsyłała rękopis do redakcji »Wieku«. W pierwszych dniach grudnia trzeba było poniechać wszelkiej pracy, a w samą wigilię Bożego Narodzenia nastąpiła śmierć. Oto co chciałam panu powiedzieć po przeczytaniu artykułu o Narcyzie i Wandzie, który z innego jeszcze względu zajął mnie i wzruszył, przenosząc myśl w odległe lata wczesnej mojej młodości; — i dla Wandy bowiem najwyższą cześć chowam w głębi serca. Matkę pana poznałam na Miodogórzu, gdzie w r. 1866 umieszczono mnie w zakładzie naukowym p. Bąkowskiej, późniejszej doktorowej Baranowskiej. Przez przyjaźń dla „cioci Narci”, panna Wanda Grabowska zaproponowała, abym poza wspólną nauką z innymi panienkami brała od niej lekcje literatury i historii. Dwa razy więc tygodniowo zbiegałam na dół na te miłe lekcje, które się odbywały w pokoju panny Wandy, i bardzo długo jako drogocenną pamiątkę przechowywałam kajet z wypracowaniami poprawianymi jej ręką. Do tych uczuć łączyć się będzie głęboka wdzięczność dla Matki pana, gdyż rozumiem dobrze, iż przez Nią i dla Niej odgrzebuje pan z niepamięci wielką postać Narcyzy, za co i panu też w imieniu rodziny poetki dziękuję... Stefania Paprocka, córka Lilii ze Żmichowskich Zalewskiej”. [przypis redakcyjny]

17. współpracownictwo — dziś popr.: współpraca. [przypis edytorski]

18. Rzecz o służących — zamieszczona w 5. tomie Pism Żmichowskiej (Warszawa 1885). [przypis edytorski]

19. do współki — dziś: do spółki. [przypis edytorski]

20. auskultacja (med.) — osłuchiwanie narządów wewnętrznych. [przypis edytorski]

21. Jobowy — Hiobowy; właściwy wystawionemu na próbę przez Boga biblijnemu Hiobowi. [przypis edytorski]

22. Consuella — tu: George Sand (1804–1876), fr. pisarka, popularna zwł. w okresie romantyzmu; pseudonim od tytułu jej powieści Consuelo, publikowanej pierwotnie w odcinkach, w latach 1842–1843 w czasopiśmie „La Revue indépendante”, opartej po części na wątkach romansu autorki z Fryderykiem Chopinem. [przypis edytorski]

23. trudno było sobie wytłumaczyć tego stanu — dziś z B.: (...) wytłumaczyć ten stan. [przypis edytorski]

24. czas pobytu Adolfa — Tetmajera. [przypis redakcyjny]

25. szwagier (...) dla Władysława — Kwietniewskiego. [przypis redakcyjny]

26. przyszle — dziś: przyśle. [przypis edytorski]

27. najsnadniej (daw.) — najłatwiej. [przypis edytorski]

28. magister czy tam doktor prawa — nie praw, ale filozofii. Ponieważ matka W. Żeleńskiego miała wiele przykrości ze sfer ziemiańskich z powodu kariery muzycznej syna (doszło nawet do zbiorowych protestów!), ten, wdzięczny matce za zostawienie mu swobody, „zobowiązał się solennie do uzyskania tytułu doktora filozofii, by zdobyciem godności akademickiej uwolnić ją przynajmniej częściowo od pretensji ziemiańskich” (Szopski, Władysław Żeleński). [przypis redakcyjny]

29. na ilustracją — dziś B.: ilustrację. [przypis edytorski]

30. dawniej miałam Julię — Baranowską [przypis redakcyjny]

31. przypominać sobie tych chwil błogosławionych — dziś popr. z B.: (...) te chwile błogosławione. [przypis edytorski]

32. tęschnota — „Pod względem ortografii Tęschnoty, protestuję przeciw wszelkim, a tym bardziej ruskim źródłosłowom; niech będzie Toska dla tego, co się troska, ale mnie tchnienia koniecznie trzeba w tęschnocie, i choćby go dotychczas nie bywało, to ja biorę i trzymać będę; jedyna protestacja, której sobie przeciw całemu twemu listowi pozwalam...” (Do Elli, 20 marca 1871). [przypis redakcyjny]

33. Z trzeciego piętra — Żmichowska mieszkała na trzecim piętrze domu Grabowskich przy ulicy Miodowej, gdzie mieszkała również Wanda z ojcem i siostrami. Duży ten dom tworzył prawdziwą kolonię krewnych i przyjaciół; mieszkali tam i Edwardowie Grabowscy, i Edwardowie Kaplińscy, Markiewiczowie, Ignacy Baranowski i Julia Bykowska (później doktorowa Ignacowa Baranowska), której pensjonat mieścił się w tym domu. Żmichowska zajmowała tam na trzecim piętrze dwa skromne pokoiki, które stały się w pewnej epoce, można rzec, sercem Warszawy i które popularnie zwano Miodogórzem. [przypis redakcyjny]

34. obyć — forma z partykułą -ci, skróconą do -ć; znaczenie: oby ci, niechże. [przypis edytorski]

35. obyć bluszczem nie powojem, Bóg ci dał rosnąć przed obliczem Swojem — znaczenie zdania, będącego formułą życzeń, można wyłożyć następująco: „oby ci Bóg dał rosnąć tak jak rośnie bluszcz, nie jak powój”. [przypis edytorski]

36. Zielona — majątek Anny Kisielnickiej, uczennicy i przyjaciółki Narcyzy. [przypis redakcyjny]

37. Mirosławski — właśc. Mierosławski, Ludwik (1814–1878), generał, uczestnik powstania listopadowego, 1843–1857 członek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, współpracował z Mazzinim, miał być przywódcą nieudanego powstania 1846 roku, jednak wskutek denuncjacji hr. Henryka Ponińskiego został aresztowany przez policję pruską; w czasie Wiosny Ludów był dowódcą powstania w Wielkopolsce w 1848 r. oraz na Sycylii i w Badenii w 1849 r.; w 1860 r. nawiązał bliską współpracę z Garibaldim; w 1863 był dyktatorem powstania styczniowego z ramienia Tymczasowego Rządu Narodowego, porażki militarne pod Krzywosądzem i Nową Wsią oraz konflikt z Langiewiczem skłoniły go do rezygnacji z godności dyktatora, powrócił na emigrację do Francji; po wojnie prusko-francuskiej 1870–71 wycofał się z polityki; zmarł w Paryżu. [przypis edytorski]

38. Julia i Kazimiera — Julia (albo Juluta) Bąkowska, później żona lekarza Ignacego Baranowskiego; Kazimiera Ziemięcka, jedna z dawnych „entuzjastek”, przyjaciółka Narcyzy. [przypis redakcyjny]

39. Gabriella — literacki pseudonim N. Żmichowskiej. [przypis redakcyjny]

40. en attendant (fr.) — tu: tymczasem. [przypis edytorski]

41. Biała Róża — powieść Żmichowskiej, której korektę w zbiorowym wydaniu Dzieł robiła podówczas Wanda. [przypis redakcyjny]

42. schwermerych — żartobliwie, urobione od niemieckiego schwärmen: marzyć. [przypis redakcyjny]

43. excusez du peu (fr.) — tu: co najmniej; ni mniej ni więcej. [przypis edytorski]

44. Jaworski — drukarz i wydawca zbiorowych dzieł Żmichowskiej (1861), do którego pisarka miała różne żale. [przypis redakcyjny]

45. moją geograficzną gromadkę — uczennice z wykładów geografii. [przypis redakcyjny]

46. nadgroda — dziś popr.: nagroda. [przypis edytorski]

47. Ed. Ka... — Edward Kapliński, architekt, brat znanego malarza Leona, emigranta z r. 1848. Edward Kapliński był serdecznie zaprzyjaźniony z Narcyzą i zajmuje w tych jej listach dużo miejsca. [przypis redakcyjny]

48. Dębowa Góra — majątek Lewińskiej, siostry Narcyzy. [przypis redakcyjny]

49. pan Jakub — Jakub Lewiński, generał, szwagier Wiktorii, siostry Narcyzy. [przypis redakcyjny]

50. Mienia — majątek Zakowic, którym zarządzał Hiacynt, brat