Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie - Adam Mickiewicz (barwna biblioteka TXT) 📖

Uwagi: 0

Słowa kluczowe:

Skarżyć się

Krótki opis książki:

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza stanowi spisaną trzynastozgłoskowcem (a więc stylem podniosłym), zawartą w dwunastu księgach epicką opowieść o szlachcie polskiej początku XIX wieku. Jako epopeja narodowa, która miała „trafić pod strzechy”, czyli do wszystkich Polaków, również tych niezaliczających się do elit majątkowych, urzędniczych czy umysłowych — jest prawdopodobnie najsłynniejszym dziełem czołowego polskiego poety romantycznego.

Wśród najważniejszych wątków fabularnych Pana Tadeusza wymienić należy: spór o zamek Horeszków, historię waśni Stolnika i Jacka Soplicy, wątek przemiany tego ostatniego z awanturnika w patriotę, uwieńczoną zaręczynami miłość Tadeusza i Zosi, romans młodzieńca z Telimeną, kobietą dojrzałą, spór Asesora z Rejentem o psy myśliwskie (Kusego i Sokoła), a przede wszystkim wątek niepodległościowy, związany z wojnami napoleońskimi i walką Polaków pod sztandarami Księstwa Warszawskiego z Rosją. W związku z tym wątkiem pojawiają się na kartach Pana Tadeusza postacie historyczne: generał Henryk Dąbrowski oraz generał Kniaziewicz.

Mickiewicz pisał Pana Tadeusza w Paryżu, począwszy od 1832 roku; dzieło zostało opublikowane w 1834 roku i od razu zyskało niemałą popularność. Określenia „epopeja narodowa” po raz pierwszy użyto w odniesieniu do Pana Tadeusza w 1863 roku, po dwóch nieudanych zrywach niepodległościowych, i wiązało się to raczej z politycznym zapotrzebowaniem na utwór pełniący wobec Polaków funkcje analogiczne do eposu homeryckiego: opisujący zbiorowość wraz z jej wierzeniami i zwyczajami w decydującej chwili dziejowej. Gatunkowa przynależność dzieła jest jednak bardziej skomplikowana ze względu na wielość elementów odwołujących się do różnych wzorców, np. poematu heroicznego, sielanki, gawędy, satyry, powieści walterskotowskiej, gawędy szlacheckiej.

Wśród inspiracji do powstania epopei o pełnym tytule: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie wymienić należy opowieści hrabiego Henryka Rzewuskiego, przyszłego autora Pamiątek Soplicy, do których spisania, dokładnie takim stylem, jakim operował, gdy je ze swadą opowiadał, budząc ducha dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów — nakłonił Rzewuskiego Mickiewicz, który miał okazję słuchać magnata na jesieni 1830 roku w Rzymie, zanim jak grom spadła nań wieść o wybuchu powstania.

Pan Tadeusz, jako utwór jednego z romantycznych wieszczów — jak w duchu epoki zwano wybitnych poetów, którym z racji działania w stanie natchnienia przypisywano zdolność przenikania tajemnic losów własnej zbiorowości, a nawet świata — niewątpliwie miał za zadanie podnieść na duchu Polaków po upadku powstania listopadowego i wyznaczyć im kierunek działania: zgodę narodową. Nawet w scenach pełnych przemocy czy dramatycznych Mickiewiczowska epopeja tchnie duchem harmonii i pogodą ducha. Fenomen ten przypisać należy zapewne zdolnościom twórczym Adama Mickiewicza, ale może również okolicznościom powstania utworu.

Zaczyn dzieła powstał w 1831 roku, w zaciszu szlacheckiego dworku w Wielkopolsce, gdzie poeta znalazł gościnę, serdeczność, uznanie dla swego talentu i miłość Konstancji Łubieńskiej: wszystkie te ingrediencje składają się na sielankowy opis Soplicowa. Mickiewicz jechał wówczas do powstania, o którym wieść zaskoczyła go w trakcie europejskich wojaży; rwał się do boju, choć nie wierzył w możliwość powodzenia zrywu. Zatrzymał się, zachwycił polską atmosferą — i do powstania nie dołączył. Zapewne dobrze się stało, jeśli na rzecz patrzeć pod kątem dorobku kultury polskiej.

Zobacz też w Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pan_Tadeusz

Przeczytaj książkę

Podziel się książką:

Autor: Adam Mickiewicz
Epoka: Romantyzm
Rodzaj: Epika

Czytasz książkę online - «Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie - Adam Mickiewicz (barwna biblioteka TXT) 📖». Wszystkie książki tego autora 👉 Adam Mickiewicz

Idź do strony:

class="verse">Tadeusz, wyciągnąwszy co najdłużej uszy,

Połykał gorzkie słowa i przetrawiał w duszy.

Okropną miał biesiadę. Jak w ogrodzie żmija

Dwoistym żądłem zioło zatrute wypija,

Potem skręci się w kłębek i na drodze legnie,

Grożąc stopie, co na nią nieostrożnie biegnie:

Tak Tadeusz, opiły trucizną zazdrości,

Zdawał się obojętny, a pękał ze złości.

W najweselszym zebraniu, niech się kilku gniewa,

Zaraz się ich ponurość na resztę rozlewa:

Strzelcy dawniej milczeli; druga stołu strona

Umilkła, Tadeusza żółcią342 zarażona.

Nawet pan Podkomorzy nadzwyczaj ponury,

Nie miał ochoty gadać, widząc swoje córy,

Posażne i nadobne panny, w wieku kwiecie,

Zdaniem wszystkich najpierwsze partyje w powiecie,

Milczące, zaniedbane od milczącej młodzi.

Gościnnego Sędziego również to obchodzi;

Wojski zaś, uważając że tak wszyscy milczą,

Nazywał tę wieczerzę nie polską, lecz wilczą.

Hreczecha na milczenie miał słuch bardzo czuły.

Sam gawęda, i lubił niezmiernie gaduły.

Nie dziw! Ze szlachtą strawił życie na biesiadach,

Na polowaniach, zjazdach, sejmikowych radach:

Przywykł, żeby mu zawsze coś bębniło w uchu,

Nawet wtenczas, gdy milczał lub z placką za muchą

Skradał się, lub zamknąwszy oczy siadał marzyć;

W dzień szukał rozmów, w nocy musiano mu gwarzyć

Pacierze różańcowe albo gadać bajki.

Stąd też nieprzyjacielem zabitym był fajki,

Wymyślonej od Niemców, by nas zcudzoziemczyć;

Mawiał: Polskę oniemić, jest to Polskę zniemczyć.

Starzec, wiek przegwarzywszy, chciał spoczywać w gwarze;

Milczenie go budziło ze snu: tak młynarze,

Uśpieni kół turkotem, ledwie staną osie,

Budzą się krzycząc z trwogą: «A słowo stało się...»

Wojski ukłonem dawał znak Podkomorzemu,

A ręką od ust lekko skinął ku Sędziemu,

Prosząc o głos. Panowie na ten ukłon niemy

Odkłonili się oba, co znaczy: prosiemy.

Wojski zagaił.

«Śmiałbym upraszać młodzieży,

Ażeby po staremu bawić u wieczerzy,

Nie milczeć i żuć: czy my ojce kapucyni?

Kto milczy między szlachtą, to właśnie tak czyni,

Jako myśliwiec, który nabój rdzawi w strzelbie.

Dlatego ja rozmowność naszych przodków wielbię:

Po łowach szli do stołu, nie tylko by jadać,

Ale aby nawzajem mogli się wygadać,

Co każdy miał na sercu; nagany, pochwały

Strzelców i obławników, ogary, wystrzały

Wywoływano na plac; powstawała wrzawa,

Miła uchu myśliwców jak druga obława.

Wiem, wiem, o co wam idzie. Ta czarnych trosk chmura

Pono z Robakowego wzniosła się kaptura!

Wstydzicie się swych pudeł! Niech was wstyd nie pali:

Znałem myśliwych lepszych od was, a chybiali;

Trafiać, chybiać, poprawiać, to kolej strzelecka.

Ja sam, chociaż ze strzelbą włóczę się od dziecka,

Chybiałem; chybiał sławny ów strzelec Tułoszczyk,

Nawet nie zawsze trafiał pan Rejtan nieboszczyk.

O Rejtanie opowiem później. Co się tycze

Wypuszczenia z obławy, że oba panicze

Zwierzowi jak należy kroku nie dostali,

Choć mieli oszczep w ręku: tego nikt nie chwali

Ani gani. Bo zmykać, mając nabój w rurze,

Znaczyło po staremu być tchórzem nad tchórze;

Toż wystrzelić na oślep (jak to robi wielu),

Nie przypuściwszy źwierza, nie wziąwszy do celu,

Jest rzecz haniebna; ale kto dobrze wymierzy,

Kto przypuści do siebie źwierza jak należy,

Jeśli chybił, cofnąć się może bez sromoty,

Albo walczyć oszczepem — lecz z własnej ochoty,

A nie z musu: gdyż oszczep strzelcom poruczony

Nie dla natarcia, ale tylko dla obrony.

Tak było po staremu. A więc mnie zawierzcie,

I waszej rejterady do serca nie bierzcie,

Kochany Tadeuszku i wielmożny grafie;

Ilekroć zaś wspomnicie o dzisiejszym trafie,

Wspomnijcie też starego Wojskiego przestrogę:

Nigdy jeden drugiemu nie zachodzić w drogę,

Nigdy we dwóch nie strzelać do jednej źwierzyny».

Właśnie Wojski wymawiał to słowo: źwierzyny,

Gdy Asesor półgębkiem podszepnął: dziewczyny;

«Brawo!» krzyknęła młodzież, powstał szmer i śmiechy;

Powtarzano z kolei przestrogę Hreczechy,

Mianowicie ostatnie słowo; ci źwierzyny,

A drudzy, w głos śmiejąc się, krzyczeli: dziewczyny.

Rejent szepnął: kobiety, Asesor: kokiety,

Utkwiwszy w Telimenie oczy jak sztylety.

Nie myślił wcale Wojski przymawiać nikomu,

Ani uważał, co tam szepczą po kryjomu;

Rad bardzo, że mógł damy i młodzież rozśmieszyć,

Zwrócił się ku myśliwcom, chcąc i tych pocieszyć;

I zaczął, nalewając sobie kielich wina:

«Nadaremnie oczyma szukam bernardyna;

Chciałbym mu opowiedzieć wypadek ciekawy,

Podobny do zdarzenia dzisiejszej obławy.

Klucznik mówił, że tylko znał jednego człeka,

Co tak celnie jak Robak mógł strzelić z daleka;

Ja zaś znałem drugiego: równie trafnym strzałem

Ocalił on dwóch panów; sam ja to widziałem,

Kiedy do nalibockich zaciągnęli lasów

Tadeusz Rejtan poseł i książę Denassów.

Nie zazdrościli sławie szlachcica panowie;

Owszem, u stołu pierwsi wnieśli jego zdrowie,

Nadawali mu wielkich prezentów bez liku,

I skórę zabitego dzika. O tym dziku

I o strzale, powiem wam jak naoczny świadek:

Bo to był dzisiejszemu podobny przypadek,

A zdarzył się największym strzelcom za mych czasów,

Posłowi Rejtanowi i księciu Denassów».

A wtem ozwał się Sędzia nalewając czaszę:

«Piję zdrowie Robaka, Wojski, w ręce wasze!

Jeśli datkiem nie możem kwestarza zbogacić,

Postaramy się przecież za proch mu zapłacić:

Uręczamy343, że niedźwiedź zabity dziś w boru

Przez dwa lata wystarczy na kuchnię klasztoru.

Lecz skóry księdzu nie dam: lub gwałtem zabiorę,

Albo ją mnich ustąpić musi przez pokorę,

Albo ją kupię choćby dziesiątkiem soboli.

Skórą tą rozrządzimy wedle naszej woli:

Pierwszy wieniec i sławę już wziął sługa boży;

Skórę jaśnie wielmożny pan nasz Podkomorzy

Temu da, kto na drugą nagrodę zasłużył».

Podkomorzy pogładził czoło i brwi zmrużył;

Strzelcy zaczęli szemrać, każdy coś powiadał:

Tamten jak źwierza znalazł, ten jak ranę zadał,

Tamten psiarnię zawołał, ów źwierza nawrócił

Znowu w ostęp344. Asesor z Rejentem się kłócił,

Jeden wielbiąc przymioty swojej Sanguszkówki,

Drugi bałabanowskiej swej Sagalasówki.

«Sędzio sąsiedzie — wreszcie wyrzekł Podkomorzy —

Pierwszą nagrodę słusznie zyskał sługa boży;

Lecz niełacno rozsądzić, kto jest po nim drugi,

Bo wszyscy zdają mi się mieć równe zasługi,

Wszyscy równi zręcznością, biegłością i męstwem.

Przecież dwóch dziś odznaczył los niebezpieczeństwem.

Dwaj byli niedźwiedziego najbliżsi pazura:

Tadeusz i pan Hrabia; im należy skóra.

Pan Tadeusz ustąpi (jestem tego pewny),

Jako młodszy i jako gospodarza krewny;

Więc spolia opima345 weźmiesz, mości Hrabia:

Niech ten łup twą strzelecką komnatę ozdabia,

Niechaj pamiątką będzie dzisiejszej zabawy,

Godłem szczęścia łowczego, bodźcem przyszłej sławy».

Umilknął wesół, myśląc, że Hrabię ucieszył;

Nie wiedział, jak boleśnie serce jego przeszył.

Bo Hrabia, na strzeleckiej komnaty wspomnienie,

Mimowolnie wzrok podniósł: a te łby jelenie,

Te gałęziste rogi, jakby las wawrzynów

Zasiany ręką ojców na wieńce dla synów,

Te rzędami portretów zdobione filary,

Ten w sklepieniu błyszczący herb Półkozic stary,

Ozwały się doń zewsząd głosami przeszłości.

Zbudził się z marzeń, wspomniał gdzie, u kogo gości:

Dziedzic Horeszków, gościem śród swych własnych progów,

Biesiadnikiem Sopliców, swych odwiecznych wrogów!

A przy tym zawiść, którą czuł dla Tadeusza,

Tym mocniej Hrabię przeciw Soplicom porusza.

Rzekł więc z gorzkim uśmiechem: «Mój domek zbyt mały,

Nie ma godnego miejsca na dar tak wspaniały;

Niech lepiej niedźwiedź czeka pośród tych rogaczy,

Aż mi go Sędzia razem z zamkiem oddać raczy».

Podkomorzy zgadując, na co się zanosi,

Zadzwonił w tabakierkę złotą, o głos prosi.

«Godzieneś pochwał — rzecze — Hrabio, mój sąsiedzie,

Że dbasz o interesa nawet przy obiedzie,

Nie tak jak modni wieku twojego panicze,

Żyjący bez rachunku. Ja tuszę i życzę

Zgodą zakończyć moje sądy podkomorskie.

Dotąd jedyna trudność jest o fundum346 dworskie:

Mam już projekt zamiany, fundum wynagrodzić

Ziemią, w sposób następny347...» Tu zaczął wywodzić

Porządnie (jak zwykł zawsze) plan przyszłej zamiany.

Już był w połowie rzeczy: gdy ruch niespodziany

Wszczął się na końcu stoła348. Jedni coś postrzegli,

Wskazują palcem; drudzy oczyma tam biegli,

Aż wreszcie wszystkie głowy, jak kłosy schylone

Wstecznym wiatrem, w przeciwną zwróciły się stronę

W kąt.

Z kąta, kędy wisiał portret nieboszczyka,

Ostatniego z rodziny Horeszków Stolnika,

Z małych drzwiczek, ukrytych pomiędzy filary,

Wysunęła się cicho postać, na kształt mary:

Gerwazy; poznano go po wzroście, po licach,

Po srebrzystych na żółtej kurcie Półkozicach.

Stąpał jako słup prosto, niemy i surowy,

Nie zdjąwszy czapki, nawet nie schyliwszy głowy;

W ręku trzymał błyszczący klucz jakby puginał349,

Odemknął szafę i w niej coś kręcić zaczynał.

Stały w dwóch kątach sieni, wsparte o filary,

Dwa kurantowe, w szafach zamknięte zegary;

Dziwaki stare, dawno ze słońcem w niezgodzie,

Południe wskazywały często o zachodzie.

Gerwazy nie przybrał się machiny naprawić,

Ale bez nakręcenia nie chciał jej zostawić:

Dręczył kluczem zegary każdego wieczora;

Właśnie teraz przypadła nakręcania pora.

Gdy Podkomorzy sprawą zajmował uwagę

Stron interesowanych, on pociągnął wagę:

Zgrzytnęły wyszczerbionym zębem koła rdzawe,

Wzdrygnął się Podkomorzy i przerwał rozprawę.

«Bracie — rzekł — odłóż nieco twą pilną robotę»

I kończył plan zamiany. Lecz Klucznik na psotę

Jeszcze silniej pociągnął drugiego ciężaru;

I wnet gil, który siedział na wierzchu zegaru,

Trzepiocąc skrzydłem zaczął ciąć kurantów nuty.

Ptak sztucznie wyrobiony, szkoda, że zepsuty,

Ząjąkał się i piszczał, im dalej, tym gorzéj.

Goście w śmiech; musiał przerwać znowu Podkomorzy.

«Mości Kluczniku — krzyknął — lub raczej puszczyku,

Jeśli dziób twój szanujesz, dość mi tego krzyku».

Ale Gerwazy groźbą wcale się nie strwożył;

Prawą rękę poważnie na zegar położył,

A lewą wziął się pod bok. Tak oburącz wsparty,

«Podkomorzeńku! — krzyknął — wolne pańskie żarty,

Wróbel mniejszy niż puszczyk, a na swoich wiorach

Śmielszy jest aniżeli puszczyk w cudzych dworach:

Co Klucznik to nie puszczyk; kto w cudze poddasze

Nocą włazi, ten puszczyk, i ja go wystraszę».

«Za drzwi z nim!» Podkomorzy krzyknął.

«Panie Hrabia! —

Zawołał Klucznik — widzisz pan, co się wyrabia.

Czy nie dosyć się jeszcze pański honor plami,

Że pan jadasz i pijasz z tymi Soplicami;

Trzebaż jeszcze, aby mnie, zamku urzędnika,

Gerwazego Rembajłę, Horeszków Klucznika,

Lżyć w domu panów moich? i panże to zniesie!»

Wtem Protazy zawołał trzykroć: «Uciszcie się!

Na ustęp350! Ja, Protazy Baltazar Brzechalski,

Dwojga imion, generał niegdyś trybunalski,

Vulgo Woźny, woźnieńską obdukcyją robię

I wizyją formalną, zamawiając sobie

Urodzonych351 tu wszystkich obecnych świadectwo,

I pana Asesora wzywając na śledztwo,

Z powodu wielmożnego Sędziego Soplicy:

O inkursyją, to jest o najazd granicy,

Gwałt zamku, w którym Sędzia dotąd prawnie włada,

Czego dowodem jawnym jest, że w zamku jada».

«Brzechaczu! — wrzasnął Klucznik — ja cię wnet nauczę!»

I dobywszy zza pasa swe żelazne klucze,

Okręcił wkoło głowy, puścił z całej mocy.

Pęk żelaza wyleciał jako kamień z procy,

Pewnie łeb Protazemu rozbiłby na ćwierci;

Szczęściem, schylił się Woźny i wydarł się śmierci.

Porwali się z miejsc wszyscy; chwilę była głucha

Cichość, aż Sędzia krzyknął: «W dyby tego zucha!

Hola, chłopcy!» — i czeladź rzuciła się żwawo

Ciasnym przejściem pomiędzy ścianami i ławą.

Lecz Hrabia krzesłem w środku zagrodził im drogę

I na tym szańcu słabym utwierdziwszy nogę,

«Wara! — zawołał — Sędzio! nie wolno nikomu

Krzywdzić sługę mojego w moim własnym domu:

Kto ma na starca skargę, niech mi ją przełoży».

Zyzem352 w oczy Hrabiemu spojrzał Podkomorzy:

«Bez waścinej pomocy ukarać potrafię

Zuchwałego szlachetkę; a waść, mości grafie,

Przed dekretem ten zamek za wcześnie przywłaszczasz:

Nie wać tu jesteś panem, nie wać nas ugaszczasz.

Siedź cicho, jakeś siedział; jeśli siwej głowy

Nie czcisz, to szanuj pierwszy urząd powiatowy».

«Co mi? — odmruknął Hrabia — dość już tej gawędy;

Nudźcie drugich waszymi względy i urzędy!

Dość już głupstwa zrobiłem, wdając się z waćpaństwem

W pijatyki, które się kończą grubijaństwem;

Zdacie mi sprawę z mego honoru obrazy.

Do widzenia po trzeźwu; pójdź za mną, Gerwazy!»

Nigdy się odpowiedzi takiej nie spodziewał

Podkomorzy. Właśnie swój kieliszek nalewał;

Gdy zuchwalstwem Hrabiego rażony jak gromem,

Oparłszy się o kielich butlem nieruchomym,

Głowę wyciągnął na bok i ucha przyłożył,

Oczy rozwarł szeroko, usta wpół otworzył;

Milczał, lecz kielich w ręku tak potężnie cisnął,

Że szkło dźwięknąwszy pękło, płyn w oczy mu prysnął.

Rzekłbyś, że z winem ognia w duszę się nalało:

Tak oblicze spłonęło, tak oko pałało.

Zerwał się mówić; pierwsze słowo niewyraźnie

Mleł353 w ustach; aż przez zęby wyleciało: «Błaźnie!

Grafiątko! ja cię! Tomasz, karabelę! Ja tu

Nauczę ciebie mores, błaźnie, daj go katu!

Względy, urzędy nudzą, uszko delikatne!

Ja cię tu zaraz po tych zauszniczkach płatnę354.

Fora za drzwi! Do korda! Tomasz, karabelę!»

Wtem do Podkomorzego skoczą przyjaciele;

Sędzia porwał mu rękę: «Stój pan, to rzecz nasza,

Mnie tu naprzód wyzwano. Protazy, pałasza!

Puszczę go w taniec jako niedźwiadka na kiju».

Lecz Tadeusz Sędziego wstrzymał: «Panie stryju,

Wielmożny Podkomorzy, czyż się państwu godzi

Wdawać się z tym fircykiem; czy tu nie ma młodzi?

Na mnie to zdajcie: ja go należycie skarcę.

A waszeć, panie śmiałku, co wyzywasz starce,

Obaczym,

Idź do strony:

Darmowe książki «Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie - Adam Mickiewicz (barwna biblioteka TXT) 📖» - biblioteka internetowa online dla Ciebie

Uwagi (0)

Nie ma jeszcze komentarzy. Możesz być pierwszy!

Dodaj komentarz