Senat szaleńców; Proza poetycka; Utwory radiowe - Janusz Korczak (czytac txt) 📖

(łac.: wolność protestu) — zasada konstytucyjna w dawnej Polsce, zakładała wprowadzanie nowych praw przez Sejm wyłącznie wtedy, gdy zgodzili się jednomyślnie wszyscy posłowie; jeśli choć jeden z posłów powiedział: veto, czyli protestuję, ustawę należało odrzucić. W praktyce uniemożliwiało to wprowadzenie jakiejkolwiek potrzebnej reformy państwa i sprowadziło upadek Rzeczypospolitej, zakończony rozbiorami. [przypis edytorski]

334. bo praca szkolna i postępy szkolne, więc trzeba na wsi siły na cały szkolny uciążliwy rok — zdania charakterystyczne dla skrótowego stylu Korczaka, czasowniki zostały celowo pominięte, pozostawione domyślności czytelnika. [przypis edytorski]

335. w najświeższym zagranicznym numerze lekarskim czytałem najnowsze odkrycie, że właśnie rosa wieczorna radioaktywna — dziś radioaktywność (promieniotwórczość) kojarzy się raczej z niebezpieczeństwem dla zdrowia. [przypis edytorski]

336. hydroklimatobalneologiczny — wyraz utworzony najprawdopodobniej przez autora w ramach żartobliwej próby epatowania terminologią naukową. W skład słowa wchodzi m.in. gr. hydro, oznaczające wodę, i łac. balneum: łaźnia, a balneologia jest uznaną nauką, zajmującą się wpływem wód uzdrowiskowych i borowin w leczeniu chorób przewlekłych. [przypis edytorski]

337. termin prekluzyjny — w terminologii prawniczej: termin ostateczny, nieprzekraczalny. [przypis edytorski]

338. o wa (gw.) — ba, cóż wielkiego. [przypis edytorski]

339. Zlał się (...) Czy to słomy brak — dawniej na wsi sypiano na siennikach, czyli materacach ze słomy. [przypis edytorski]

340. na zdar — czes. pozdrowienie, oznaczające pierwotnie życzenia pomyślności, powodzenia. [przypis edytorski]

341. banzaj — japońskie życzenia długiego życia. [przypis edytorski]

342. ekscelsiory (żart., z łac.) — wyżyny, szczyty. [przypis edytorski]

343. chowanki — zabawa w chowanego. [przypis edytorski]

344. demarsze (fr. démarche: wystąpienie) — oficjalna propozycja lub protest wystosowany przez jedno państwo w stosunku do innego. [przypis edytorski]

345. Czy Maria ciebie kocha, mój drogi, mój miły, więcej niż wolno... — fragment powieści poetyckiej Maria Antoniego Malczewskiego (1793–1826) brzmi następująco: „Czy Maria ciebie kocha? Mój drogi, mój miły, / Więcej niż kochać wolno i niż mogą siły”. [przypis edytorski]

346. Szcze-bra-ta — dziecięce przekręcenie wyrazu szczerbata. [przypis edytorski]

347. kakauu — dziś popr. nieodm.: w kakao. [przypis edytorski]

348. chłopiec chciał chodzić w sukience (...) jego mamusia myślała, że kompleks — kompleks to w psychologii zbiór wyobrażeń zgrupowanych wokół nieuświadomionej myśli, zwanej jądrem kompleksu. Tu mowa najprawdopodobniej o jednym z opisanych przez Zygmunta Freuda zaburzeń na tle seksualnym. [przypis edytorski]

349. święcone jarskie — mowa o katolickiej tradycji święcenia pokarmów w Wielką Sobotę, wśród których powinna znaleźć się m.in. kiełbasa, szczególnie pożądana po okresie Wielkiego Postu. [przypis edytorski]

350. trawa zagazowana — w czasie I wojny światowej po raz pierwszy użyto na dużą skalę gazów bojowych, głównie fosgenu i iperytu. [przypis edytorski]

351. iperyt — gaz musztardowy, grupa bojowych środków chemicznych o działaniu parzącym, przeciwko ludziom zastosowana po raz pierwszy w 1917 r. pod Ypres w Belgii. [przypis edytorski]

352. pogromca — tu: treser. [przypis edytorski]

353. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

354. testy Terman-Binet, dziś raczej: testy Stanford-Binet — testy inteligencji, bazujące na pionierskim opracowaniu fr. psychologów Alfreda Bineta (1857–1911) i Théodore’a Simona (1872–1961), a uzupełnione przez amer. psychologa Lewisa Termana (1877–1956). [przypis edytorski]

355. krówka — tu: biedronka, daw.: boża krówka. [przypis edytorski]

356. ludożercy — tu: ludzie ze społeczności stojących niżej cywilizacyjnie. Dawniej powszechne było wyobrażenie „dzikich” ludzi jako uprawiających kanibalizm, co wynikało z przekonania o wyższości kulturowej białych. Większość doniesień na ten temat została zakwestionowana (por. William Arens, The Man-Eating Myth, 1979). [przypis edytorski]

357. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

358. furów (gw.) — dziś popr. forma D. lm: fur. [przypis edytorski]

359. oddział — tu: klasa (w szkole). [przypis edytorski]

360. kąpielówka — dziś: kąpielówki, strój do pływania. [przypis edytorski]

361. Arystomenes — przywódca Meseńczyków w II wojnie meseńskiej; zmarł na emigracji na Rodos. [przypis edytorski]

362. Tyrteusz a. Tyrtajos — żyjący w VII w. p.n.e. poeta grecki (pochodzący ze Sparty, Miletu a. Aten), jego poezje zagrzewały Spartan do walki; wg legendy został przysłany przez Ateny jako jedyne wsparcie dla Sparty w wojnie z Meseńczykami; od jego imienia wywodzi się nazwa poezji tyrtejskiej, czyli poezji patriotycznej wzywającej do walki, oraz określenie: postawa tyrtejska, oznaczające gotowość oddania życia za ojczyznę. [przypis edytorski]

363. mąż, co lwom targał paszczęki i mieczem swym ściął hydrze siedem głów — mowa o Heraklesie. [przypis edytorski]

364. ściągaczka (tu daw.) — ściągawka, kartka z podpowiedziami. [przypis edytorski]

365. telewizja — próby w dziedzinie przesyłania obrazu na odległość wykonywano już na przełomie XIX i XX w., a pierwsza transmisja telewizyjna miała miejsce w 1925 r. w Londynie. W 1928 r. nadano transmisję z Londynu do Nowego Jorku, pół roku później odbyła się transmisja w kolorze. W Polsce pierwszego przesłania sygnału telewizyjnego dokonała Rozgłośnia Radiowa w Katowicach w 1931 r., w Warszawie takie próby trwały w latach 1936–1939. [przypis edytorski]

366. Rira bię, ki rira le dernie, właśc. Rira bien qui rira le dernier (fr.) — ten się śmieje, kto się śmieje ostatni. [przypis edytorski]

367. dubla (z fr. double: podwójny) — podwójny rzut a. strzał; podwojenie stawki. [przypis edytorski]

368. en avant (fr.) — naprzód, do przodu. [przypis edytorski]

369. rrrą — wykrzyknik entuzjazmu a. fr. rond: koło. [przypis edytorski]

370. patrzeć się — dziś: patrzeć; tu: przyglądać się, obserwować. [przypis edytorski]

371. faif a. fajf (daw., z ang. five o’clock: godzina piąta) — spotkanie towarzyskie o piątej po południu, połączone z piciem herbaty, a często także z tańcami. [przypis edytorski]

372. trot — prawdopodobnie nawiązanie do nazwy tańca foxtrot. [przypis edytorski]

373. Bramaputra a. Brahmaputra — rzeka w Indiach, jej nazwa oznacza: syn boga Brahmy. [przypis edytorski]

374. demi-place (fr.) — bilet ulgowy. [przypis edytorski]

375. demi-vierge (fr.) — półdziewica, młoda kobieta, nie utrzymująca stosunków seksualnych z mężczyznami, ale nie dbająca o pozory, o tzw. reputację. [przypis edytorski]

376. Chateaubriand, François-René de (1768–1848) — fr. polityk i pisarz; także: nazwana na jego cześć potrawa, befsztyk wołowy. [przypis edytorski]

377. stalka a. stalówka — element pióra, blaszka dotykająca bezpośrednio papieru podczas pisania. W I połowie XX w. dzieci w szkołach uczyły się pisać piórem złożonym z drewnianej obsadki i metalowej stalówki, którą zanurzało się co chwilę w kałamarzu pełnym atramentu. Stalówki szybko się zużywały i trzeba było je często wymieniać. Długopis został wynaleziony w 1938 r., a do powszechnego użytku wszedł znacznie później. [przypis edytorski]

378. uwięźnięta kiszka — przepuklina. [przypis edytorski]

379. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

380. Bucefał (z gr. Βουκέφαλος, Bukefalos: byczogłowy) — imię konia Aleksandra III Wielkiego. [przypis edytorski]

381. tremo — duże lustro. [przypis edytorski]

382. akromegalia — choroba wywołana nadmiarem hormonu wzrostu u osoby dorosłej, oprócz innych przypadłości objawia się rozrostem tkanek, więc i zmianą rysów twarzy. [przypis edytorski]

383. rhinoskleroma a. twardziel — zakaźna choroba bakteryjna, zapalenie górnych dróg oddechowych, na skutek którego w nosie i gardle pojawiają się twarde nacieki. [przypis edytorski]

384. lupus a. toczeń — choroba autoimmunologiczna, jednym z jej objawów jest silny rumieniec na twarzy w kształcie skrzydeł motyla. [przypis edytorski]

385. Tanganajka — tak dawniej spolszczano nazwę jeziora i regionu Tanganika (ang. Tanganyika). [przypis edytorski]

386. choroba Adissona — niedoczynność kory nadnerczy, przejawia się m.in. przebarwieniami skóry. [przypis edytorski]

387. zrywałaś listki akacji, a potem byłaś smutna, bo wypadło: „nie dba” — nawiązanie do zwyczaju wróżenia przez obrywanie akacjowych listków rosnących na jednej łodyżce, powtarza się przy tym wyliczankę: kocha, lubi, szanuje, nie chce, nie dba, żartuje, w myśli, w mowie, w sercu, na ślubnym kobiercu, aż do zerwania ostatniego listka. Podobnie wróżono z kwiatu margerytki. [przypis edytorski]

388. wierzaj — dziś popr. forma 2 os. lp tr.rozkaz.: wierz. [przypis edytorski]

389. wymówić — tu: umówić się, zastrzec. [przypis edytorski]

390. fatum (łac.), mojra (z gr.), ananke (z gr.) — los. [przypis edytorski]

391. Tyrteusz a. Tyrtajos — żyjący w VII w. p.n.e. poeta grecki (pochodzący ze Sparty, Miletu a. Aten), jego poezje zagrzewały Spartan do walki; wg legendy został przysłany przez Ateny jako jedyne wsparcie dla Sparty w wojnie z Meseńczykami; od jego imienia wywodzi się nazwa poezji tyrtejskiej, czyli poezji patriotycznej wzywającej do walki, oraz określenie: postawa tyrtejska, oznaczające gotowość oddania życia za ojczyznę. [przypis edytorski]

392. Anczyc, Władysław Ludwik (1823–1883) — poeta, dramatopisarz, wydawca, tłumacz, działacz ludowy, posługujący się pseudonimami Kazimierz Góralczyk, W.A. Lassota. [przypis edytorski]

393. Arystomenes — przywódca Meseńczyków w II wojnie meseńskiej; zmarł na emigracji na Rodos. [przypis edytorski]

394. Zews (mit. gr.) — Zeus, najważniejsze bóstwo mitologii greckiej; daw. zapis, będący próbą oddania poprawnej, jednosylabowej wymowy tego imienia (por. ros. Зевс). [przypis edytorski]

395. syn Zewsa i Latony (mit. gr.) — Apollo i jego bliźniacza siostra Artemida byli owocem romansu boga Zeusa i tytanidy Leto (Latony). Apollo był czczony jako bóg światła, porządku, muzyki i harmonii. [przypis edytorski]

396. srom (tu daw.) — wstyd. [przypis edytorski]

397. Pada zwierz liczny dokoła otchłani — mowa o ofiarach ze zwierząt zabijanych na cześć bogów. [przypis edytorski]

398. nawa (tu daw.) — okręt. [przypis edytorski]

399. męże — dziś popr. forma M. lm: mężowie. [przypis edytorski]

400. posły — dziś popr. forma M. lm: posłowie. [przypis edytorski]

401. Tajget — pasmo górskie w południowej części Peloponezu, oddzielające Mesenię od Lakonii. [przypis edytorski]

402. Chloris (gr. Χλωρις: zielona) — w mit. gr. nimfa opiekunka kwiatów, uważana także za boginię wiosny; jej rzymskim odpowiednikiem jest Flora. [przypis edytorski]

403. stawa — dziś popr. forma 3 os. lp. cz.ter.: staje. [przypis edytorski]

404. jam (daw.) — ja jestem. [przypis edytorski]

405. arfa Eola, dziś raczej harfa eolska — instrument strunowy, który wydaje dźwięki pod wpływem powiewów wiatru. Eol (mit. gr.) — bóg wiatrów. [przypis edytorski]

406. strony — tu: struny. [przypis edytorski]

407. wylata — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: wylatuje. [przypis edytorski]

408. mąż, co lwom targał paszczęki i mieczem swym ściął hydrze siedem głów — mowa o Heraklesie. [przypis edytorski]

409. niwa — pole. [przypis edytorski]

410. naddziad — pradziad, przodek. [przypis edytorski]

411. Pardon, monsieur (fr.) — proszę wybaczyć; o, przepraszam pana. [przypis edytorski]

412. heliotrop — roślina o silnie pachnących kwiatach, daw. popularny składnik perfum. [przypis edytorski]

413. sztubak (daw.) — uczeń. [przypis edytorski]

414. pisze — dziś popr.: jest napisane. [przypis edytorski]

415. Dzieci Biblii. Mojżesz — tekst został odtworzony z hebrajskiego tłumaczenia (wydanego w piśmie „Omer” w październiku 1939 r.) przez Ewę Świderską. Nadtytuł Dzieci Biblii świadczy o zamiarze stworzenia następnych opowieści o dzieciństwie innych postaci biblijnych. Przekład „Dzieci Biblii. Mojżesz” autorstwa Ewy Świderskiej został udostępniony na Licencji Wolnej Sztuki 1.3. (http://artlibre.org/licence/lal/pl/). [przypis edytorski]

416. Mojżesz (XIII-XII w. p.n.e.) — prorok biblijny, przywódca, który wyprowadził Żydów z Egiptu i dał im Dziesięć Przykazań, przez co religię żydów nazywa się wyznaniem mojżeszowym. [przypis edytorski]

417. Amram i Jochewed — rodzice Mojżesza. [przypis edytorski]

418. Szifra i Pua — żydowskie położne, wymienione w Biblii. [przypis edytorski]

419. Tak było i dotąd tak jest: bo matka nie wie, czy w boleści wyda na świat syna czy też córkę — badania ultrasonograficzne, pozwalające ustalić płeć dziecka przed jego urodzeniem, zaczęto stosować w II połowie XX w. [przypis edytorski]

420. przecieżem matką — dziś: przecież jestem matką. [przypis edytorski]

421. słowy — dziś popr. forma N. lm: słowami. [przypis edytorski]

422. przecz (daw.) — dlaczego, przez co. [przypis edytorski]

423. którem