Senat szaleńców; Proza poetycka; Utwory radiowe - Janusz Korczak (czytac txt) 📖

kacerz — heretyk, buntownik podważający doktrynę religijną. [przypis edytorski]

145. zwariuje (...) z (...) chorób nieprzystojnych — nawiązanie do problemów neurologicznych wywoływanych przez nieleczony syfilis; były one prawdopodobnie powodem obłędu i śmierci adwokata Józefa Goldszmita, ojca autora. [przypis edytorski]

146. mnogo — dużo, wiele. [przypis edytorski]

147. fakir — asceta (pierwotnie mnich muzułmański lub hinduistyczny), poddający swoje ciało różnym drastycznym formom umartwienia. Do tradycyjnych wyczynów fakira należało kładzenie się na ostrzach i chodzenie boso po rozżarzonych węglach. [przypis edytorski]

148. posły, senatory, ministry — daw. forma M. lm, tu użyta w celu nadania wypowiedzi podniosłego charakteru, dziś popr.: posłowie, senatorowie, ministrowie. [przypis edytorski]

149. Concordia res parvae crescunt (łac.) — cytat z dzieła Bella Iugurthinum rzymskiego historyka Salustiusza (Gaius Sallustius Crispus, 86–35 p.n.e.), druga część zdania brzmi: discordia vel maximae dilabuntur, a całość oznacza: Dzięki zgodzie małe rzeczy stają się większe, a przez niezgodę nawet największe rozpadają się. [przypis edytorski]

150. gęsiego — tu: jedna za drugą. [przypis edytorski]

151. daktyloskopia (gr. dáktylos: palec i skopeín: oglądać) — technika śledcza, pozwalająca na wykrycie odcisków palców, stosowana w celu ustalenia sprawcy przestępstwa. [przypis edytorski]

152. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

153. tłomaczyć — dziś popr.: tłumaczyć. [przypis edytorski]

154. na piechtę (gw.) — na piechotę. [przypis edytorski]

155. osadnika, co mu kula wraża przeszła centymetr nad sercem i krzyż walecznych otrzymał — nawiązanie do zjawiska osadnictwa wojskowego na kresach wschodnich, dotyczącego ponad 7 tys. zasłużonych żołnierzy z legionów walczących o niepodległość Polski w czasie I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej, przeprowadzonego według ustaw z 1920 r. Duża część osadników została w 1940 r. wywieziona w głąb Związku Radzieckiego, wielu z nich zginęło, niektórzy trafili do Armii Andersa lub Armii Berlinga. [przypis edytorski]

156. wraży — pochodzący od wroga, związany z wrogiem. [przypis edytorski]

157. polną myszką przeleciał — przebiegł pod postacią polnej myszki. [przypis edytorski]

158. opera (tu przen. pot.) — dziwna sytuacja, niezwykła historia. [przypis edytorski]

159. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

160. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

161. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

162. pieczeniarz — spryciarz, który korzysta z cudzego majątku. [przypis edytorski]

163. asekuracja (tu daw.) — ubezpieczenie. [przypis edytorski]

164. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

165. areopag — w starożytnej Grecji rada sprawująca nadzór nad sądownictwem. [przypis edytorski]

166. sprobować — dziś popr.: spróbować. [przypis edytorski]

167. Szantekler, fr. Chantecler a. Chanteclerc — imię koguta, jednej z postaci średniowiecznego cyklu wierszowanych bajek Powieść o Lisie (fr. Roman de Renart) oraz tytułowego bohatera sztuki Edmonda Rostanda z 1910 r. [przypis edytorski]

168. pyszna facecja (daw.) — świetny dowcip. [przypis edytorski]

169. małmazja — czerwone wino, wyrabiane z odmiany winorośli malvasia, w Polsce uważane za wyjątkowo cenne. [przypis edytorski]

170. przymiot (daw.) — kiła, syfilis; choroba zakaźna przenoszona drogą płciową, objawiająca się wrzodami, uszkodzeniem wielu narządów, zwłaszcza układu sercowo-naczyniowego i układu nerwowego. [przypis edytorski]

171. pachciarz — ubogi dzierżawca lub pośrednik handlowy, najczęściej Żyd. [przypis edytorski]

172. hajduk (z węg.) — członek służby lub straży przybocznej, lokaj. [przypis edytorski]

173. geszeft (z niem. Geschäft: sklep a. transakcja) — interes, transakcja (często także w znaczeniu: sprawa finansowa nie całkiem legalna, wątpliwa moralnie). [przypis edytorski]

174. tingel, własc. tingel tangel (z niem.) — tani, podejrzany lokal, kabaret. [przypis edytorski]

175. zamtuz (z niem.) — dom publiczny, burdel. [przypis edytorski]

176. esperanto — sztuczny język, opracowany przez Ludwika Zamenhofa (1859–1917) w celu usunięcia barier językowych między narodami i wprowadzenia pokoju na świecie. [przypis edytorski]

177. jarstwo (daw.) — wegetarianizm. [przypis edytorski]

178. psychopatyczna konstytucja — tu: patologiczna konstrukcja psychiczna. [przypis edytorski]

179. sekrecja (z łac.) — wydzielanie. [przypis edytorski]

180. Mendel, Gregor (1822–1884) — austriacki zakonnik, prekursor genetyki, w 1866 r. opisał prawa dziedziczenia, ujawniające się podczas hodowli grochu, przy krzyżowaniu osobników o różnych kolorach kwiatów lub nasion. [przypis edytorski]

181. Weininger, Otto (1880–1903) — austriacki filozof, w książce Płeć i charakter (1903) twierdził, że w każdym człowieku istnieje zarówno męski (logiczny i moralny), jak i żeński (niższy, chaotyczny) pierwiastek. Wychowany w tradycyjnej rodzinie żydowskiej, przeszedł na protestantyzm. Wkrótce po wydaniu książki popełnił samobójstwo. [przypis edytorski]

182. długogłowych i brachycefalów — nawiązanie do frenologii (z gr. φρήν, phrēn: rozum, umysł), daw. teorii naukowej, szukającej związków między cechami psychicznymi człowieka a fizyczną budową czaszki i mózgu; brachycefal (z gr.) — krótkogłowy. [przypis edytorski]

183. Pantalone — postać (maska komiczna) z wł. komedii dell’arte, bogaty stary człowiek chcący poślubić młodą dziewczynę, zadufany w sobie, kochliwy staruszek. [przypis edytorski]

184. eugenistka — zwolenniczka eugeniki (stgr. εὐγενής, eugenes: dobrze urodzony), systemu poglądów postulującego świadome macierzyństwo i odpowiednie dobieranie się przyszłych rodziców pod względem cech dziedzicznych tak, aby unikać sprowadzania na świat dzieci chorych i słabych. [przypis edytorski]

185. abolucjonizm, własc.abolicjonizm — ruch społeczny na rzecz zniesienia jakiegoś prawa, szczególnie zniesienia niewolnictwa. [przypis edytorski]

186. łyk (daw. pogard.) — mieszczanin, nie-szlachcic. [przypis edytorski]

187. Edison, Thomas Alva (1847–1931) — amerykański wynalazca i przedsiębiorca, twórca m.in. żarówki elektrycznej i pierwszej elektrowni wytwarzającej prąd na użytek publiczny. [przypis edytorski]

188. piorun święty ujarzmił — mowa o elektryczności. [przypis edytorski]

189. fagas (daw.) — służący, lokaj (dziś pogard.: służalec a. kochanek). [przypis edytorski]

190. brauning a. browning (daw.) — pistolet, nazwa pochodzi od nazwiska amerykańskiego konstruktora i wytwórcy broni palnej, Johna Mosesa Browninga (1855–1926). [przypis edytorski]

191. Żydzi: nie wyznanie, nie rasa, a płeć — pogląd wyrażony przez Ottona Weiningera (1880–1903), austriackiego filozofa, który w książce Płeć i charakter (1903) twierdził, że w każdym człowieku istnieje zarówno pierwiastek męski (logiczny i moralny, związany też z chrześcijaństwem), jak i żeński (niższy, chaotyczny, kojarzony też z kulturą żydowską). Weininger, wychowany w tradycyjnej rodzinie żydowskiej, przeszedł na protestantyzm. Wkrótce po wydaniu książki popełnił samobójstwo. [przypis edytorski]

192. tysiącolecie — dziś popr.: tysiąclecie. [przypis edytorski]

193. łoński (gw.) — zeszłoroczny, przeszły. [przypis edytorski]

194. Żyd wymyśli socjalizm, weksel, Boga, względność — mowa o Karlu Marksie, który rozwinął teorię socjalizmu (stworzoną wcześniej przez Francuzów Henriego de Saint-Simon, Charlesa Fouriera i Brytyjczyka Roberta Owena), o idei jednego Boga, którą od starożytnych Żydów przejęła chrześcijańska Europa, oraz o teorii względności Alberta Einsteina. Weksel był w różnych formach stosowany przez rozmaite narody od starożytności. [przypis edytorski]

195. kanały na Marsie — zjawisko, w którego istnienie wierzono na przełomie XIX i XX w., a które okazało się złudzeniem optycznym. Na tej podstawie w powszechnej wyobraźni pojawił się koncept cywilizacji inteligentnych Marsjan. [przypis edytorski]

196. szewcki — dziś popr.: szewski. [przypis edytorski]

197. gorzka — tu: wódka. [przypis edytorski]

198. miast (daw.) — zamiast. [przypis edytorski]

199. propedeutyka — zestaw podstawowych wiadomości z jakiejś dziedziny wiedzy. Birbant ma tu na myśli zasady antykoncepcji, jako wprowadzenie do eugeniki. [przypis edytorski]

200. Gaudeamus igitur (łac.: cieszmy się zatem) — pieśń studentów, pochodząca ze średniowiecza. [przypis edytorski]

201. salwarsan — arsfenamina, środek bakteriobójczy, używany do zwalczania syfilisu przed wynalezieniem antybiotyków. [przypis edytorski]

202. ultimo (łac.: ostatniemu a. ostatnim; wł.: ostatni) — ostatni, ostateczny. Kupiec odwołuje się najprawdopodobniej do handlowego obyczaju regulowania płatności ostatniego dnia każdego miesiąca. [przypis edytorski]

203. on (tu daw.) — ten. [przypis edytorski]

204. sklepik (tu daw.) — piwniczka, loszek. [przypis edytorski]

205. mu — tu: panu. Barbara miesza formy, zwracając się do Mordercy: mówi do niego czasem ty, a czasem pan lub on, zapewne ze względu na nową dla niej sytuację narzeczeństwa. [przypis edytorski]

206. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

207. przenicować — rozpruć daną sztukę odzieży, przełożyć materiał na drugą stronę, mniej zużytą warstwą do góry, i zszyć ponownie. [przypis edytorski]

208. nieradny (daw.) — bezradny. [przypis edytorski]

209. drobnowidz (daw.) — mikroskop. [przypis edytorski]

210. symbolów — dziś popr. forma D. lm: symboli. [przypis edytorski]

211. posiędzie — dziś: posiądzie. [przypis edytorski]

212. Stary Doktór — pseudonim, którym Janusz Korczak podpisywał niektóre swoje utwory; doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

213. „Antena” — ilustrowany tygodnik wychodzący w Warszawie od 1934 do 1939 r. Liczył ok. 50 stron, drukował program radiowy wraz z omówieniami zaplanowanych audycji. [przypis edytorski]

214. chcę — tak w druku, prawdopodobnie zamiast: chcą. [przypis edytorski]

215. „Antena” 1938, nr 15 z 10 IV — pierwodruk powyższego felietonu w czasopiśmie „Antena” można oglądać w Internecie na stronie biblioteki Polona pod adresem: https://polona.pl/item/9243552/7/ (dostęp w dn. 12 lutego 2017). [przypis edytorski]

216. ambicyj — dziś raczej: ambicji. [przypis edytorski]

217. poziomy — tu: przyziemy. [przypis edytorski]

218. ileś bronił — dziś raczej: ile broniłeś. [przypis edytorski]

219. „Antena” 1938, nr 17 z 24 IV — pierwodruk powyższego felietonu w czasopiśmie „Antena” można oglądać w Internecie na stronie biblioteki Polona pod adresem: https://polona.pl/item/9243592/40/ (dostęp w dn. 12 lutego 2017). [przypis edytorski]

220. plackarta (z niem.) — miejscówka, opłata za miejsce w wagonie. [przypis edytorski]

221. stacyj — dziś częstsza forma D. lm: stacji. [przypis edytorski]

222. wierzaj — dziś popr. forma 2 os. lp tr.rozkaz.: wierz. [przypis edytorski]

223. gadzina (tu gw.) — zwierzęta domowe. [przypis edytorski]

224. pro publico bono (łac.) — dla wspólnego dobra, dla dobra publicznego. [przypis edytorski]

225. mortus (z łac. mortuus: martwy) — umarły, daw. gw.: nędza a. nędzarz. [przypis edytorski]

226. parcjalnie (z łac. pars, partis: część) — częściowo. [przypis edytorski]

227. bakcyl — bakteria; na bakcyl — dziś popr. forma B. lp: na bakcyla. [przypis edytorski]

228. radio (...) lampa i kryształek — w pierwszych radioodbiornikach, budowanych w latach 20. XX w., tzw. kryształek służył jako element detekcyjny, a lampa elektronowa stanowiła element wzmacniacza. [przypis edytorski]

229. furda (daw. pot.) — drobiazg, godny zlekceważenia. [przypis edytorski]

230. Liga Narodów — organizacja państw, powstała w Genewie w 1919 r. w celu rozwijania współpracy międzynarodowej i zapobiegania wojnom. Działała do lat II wojny światowej, oficjalnie została rozwiązana w 1946 r., po utworzeniu Organizacji Narodów Zjednoczonych. [przypis edytorski]

231. parlograf (daw., z fr. parler: mówić) — dyktafon. [przypis edytorski]

232. wieczna ondulacja a. trwała ondulacja — fryzura wytworzona zabiegiem fryzjerskim, polegającym na zmianie struktury włosów z pomocą środków chemicznych i ułożeniu ich w fale poprzez nakręcanie na wałki. [przypis edytorski]

233. vadium a. wadium (z łac.) — zaliczka wpłacana przed transakcją (zwłaszcza przed przetargiem), kaucja. [przypis edytorski]

234. hel — gaz szlachetny, lżejszy do powietrza, stosowany przy schładzaniu, a także używany do napełniania balonów i komór nośnych sterowców. [przypis edytorski]

235. heil (niem.: cześć) — pozdrowienie hitlerowskie, przed wojną mogło nieść również skojarzenia z energicznością, nowoczesnością i sportem. [przypis edytorski]

236. fosgen — COCl2, silnie trujący gaz, powstający z reakcji tlenku węgla z chlorem, wykorzystywany w produkcji barwników i tworzyw sztucznych; w czasie I wojny najczęściej używany gaz bojowy. [przypis edytorski]

237. świadome macierzyństwo — ruch społeczny działający na rzecz planowania rodziny, ograniczenia narodzin dzieci niechcianych i przeciwdziałania nędzy rodzin wielodzietnych. Idea wywodząca się z XVIII-wiecznego maltuzjanizmu była popularna w I poł. XX w., tworzono poradnie świadomego macierzyństwa, w Polsce od 1929 r. [przypis edytorski]

238. excelsior (łac.) — wzwyż, wciąż wyżej. [przypis edytorski]

239. mente captus (łac.) — szaleniec, dziwak. [przypis edytorski]

240. globtroter (z ang. globetrotter) — turysta, podróżnik. [przypis