Senat szaleńców; Proza poetycka; Utwory radiowe - Janusz Korczak (czytac txt) 📖

241. łazik — tu: włóczęga, byle kto, niezamożny podróżnik. [przypis edytorski]

242. Orbis (z łac. orbis: krąg, świat) — biuro podróży i przedsiębiorstwo hotelarskie powstałe we Lwowie w 1920 r., funkcjonujące nadal w XXI w. [przypis edytorski]

243. basta (wł.: dosyć), finis (łac.), Ende (niem.), fin (fr.) — koniec. [przypis edytorski]

244. mięta (daw. pot.) — tu: nic wielkiego, drobnostka. [przypis edytorski]

245. małpie gruczoły — nawiązanie do słynnych, prowadzonych we Francji badań S. Woronowa (1866–1951) nad przeszczepianiem tkanki z jąder małp do jąder mężczyzn w celu przywrócenia młodzieńczej energii i zdrowia. [przypis edytorski]

246. nieba drapacz (ang. skyscraper) — drapacz chmur, wysokościowiec. [przypis edytorski]

247. zeppelin — sterowiec, statek powietrzny. [przypis edytorski]

248. drednout — okręt bojowy; nazwa pochodzi od imienia kilku kolejnych okrętów marynarki brytyjskiej Dreadnought. Imię to nadawano brytyjskim statkom już w XVI w., ale najsłynniejszym był pancernik wybudowany w 1906 r. o długości 160 m i wyporności ponad 20 tys. ton. [przypis edytorski]

249. jog, derwisz, bonza, fakir, lama i szaman — mnisi i przewodnicy duchowi różnych systemów religijno-filozoficznych. [przypis edytorski]

250. jeno (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

251. Pomoc zimowa — nazwa akcji dobroczynnej, organizowanej w latach 30. na rzecz rodzin bezrobotnych. Komitet Zimowej Pomocy Bezrobotnym organizował zbiórki pieniędzy, dzięki którym dożywiano najuboższych, szczególnie dzieci, zapewniano opał i opiekę lekarską. [przypis edytorski]

252. repetitio est mater studiorum (łac.) — powtarzanie jest matką nauk. [przypis edytorski]

253. racyj — dziś częstsza forma D. lm: racji. [przypis edytorski]

254. kamlotowy — z cienkiej, twardej tkaniny wełnianej. [przypis edytorski]

255. drobiazg (pot.) — tu: małe dzieci. [przypis edytorski]

256. kryształ — tu: cukier. [przypis edytorski]

257. mores (łac. mos, moris: obyczaj) — przywołanie słynnego zdania z pierwszej mowy Cycerona (106–43 p.n.e.) przeciwko Katylinie, O, tempora, o, mores!: co za czasy, co za obyczaje. [przypis edytorski]

258. kid-(ołówko)naperstwo — żart słowny, nawiązanie do ang. wyrazu kidnaper, oznaczającego porywacza, który uprowadza dzieci dla okupu. [przypis edytorski]

259. marka (tu daw.) — znaczek pocztowy. [przypis edytorski]

260. wymanić (daw. pot.) — wyłudzić, dzięki oszustwu czy napraszaniu się dostać coś, co się nie należy. [przypis edytorski]

261. smoła — tu: ktoś natrętny, od kogo trudno się uwolnić, jak od lepkiej smoły. [przypis edytorski]

262. stalówka a. stalka — przed II wojną światową pisano piórem, przy czym tzw. wieczne pióra były drogie, więc dzieci w szkołach używały zwykle pióra składającego się z podłużnej drewnianej obsadki z zamocowaną metalową stalówką, którą maczało się co chwilę w kałamarzu z atramentem. Długopis został wynaleziony w 1938 r., a do powszechnego użytku wszedł znacznie później. [przypis edytorski]

263. trust mózgów (ang. brain trust) — grupa ekspertów, pomagająca w zaplanowaniu strategii działania jakiegoś przedsiębiorstwa, przedsięwzięcia lub instytucji; tu żartobliwie o jednej osobie. [przypis edytorski]

264. żywe srebro (daw.) — rtęć. [przypis edytorski]

265. prosperity (ang.) — powodzenie, rozkwit, czas dobrobytu. [przypis edytorski]

266. funda (daw.) — fundowanie, opłacenie komuś czegoś, najczęściej słodyczy czy innych drobnych przyjemności. [przypis edytorski]

267. pieczeniarz — spryciarz, który korzysta z cudzego majątku. [przypis edytorski]

268. bachanalia — w starożytnym Rzymie uroczystości na cześć Bachusa, boga wina; tu żart.: wystawna uczta, szaleństwo obfitości. [przypis edytorski]

269. uczta lukullusowa — rzymski polityk i wódz, Lucius Licinius Lucullus (117–56 p.n.e.), przeszedł do historii również jako organizator najbardziej wystawnych uczt, podczas których podawano wyjątkowo egzotyczne i kosztowne potrawy. [przypis edytorski]

270. według stawu grobla — powiedzenie, zwracające uwagę na konsekwencje: jak istnienie grobli wynika z istnienia stawu, tak nadmierne wydawanie pieniędzy powoduje kłopoty finansowe. [przypis edytorski]

271. Morgan, John Pierpont (1837–1913) — amerykański finansista i przedsiębiorca. [przypis edytorski]

272. Rokfeller, właśc. John D. Rockefeller (1839–1937) — amerykański przedsiębiorca, uważany za najbogatszego człowieka w historii ludzkości. [przypis edytorski]

273. Prawidła życia. Pedagogika dla młodzieży i dorosłych — książka Janusza Korczaka, wydana w 1930 r. (lub faktycznie w 1929 r.) w Wydawnictwie Jakuba Mortkowicza. [przypis edytorski]

274. Prawo dziecka do szacunku — książka Janusza Korczaka, wydana w 1929 r. w Wydawnictwie Jakuba Mortkowicza. [przypis edytorski]

275. Witkiewicz, Stanisław (1851–1915) — malarz, architekt, pisarz i teoretyk sztuki. [przypis edytorski]

276. Amiel, Henri-Frédéric (1821–1881) — szwajcarski filozof-moralista. [przypis edytorski]

277. Tempora cavant lapidem (łac.) — czas żłobi kamień. [przypis edytorski]

278. fornal — robotnik rolny opiekujący się końmi, woźnica. [przypis edytorski]

279. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

280. takeśmy się przemówili — dziś raczej: tak się przemówiliśmy, takie słowa wymieniliśmy. [przypis edytorski]

281. dziewczyna — tu: służąca. [przypis edytorski]

282. człowiek, istota nieznana — nawiązanie do polskiego tytułu rozprawy L’Homme, cet inconnu, którą napisał Alexis Carrel (1873–1944), fr. chirurg i filozof. [przypis edytorski]

283. binokle (a. fr. pince-nez; czyt.: pęsné) — szkła bez oprawy trzymające się na nosie. [przypis edytorski]

284. Weźmy w dzień deszczowy (...) w gwieździe śniegu — Ruskin, Etyka pyłków. (Warto przeczytać). [przypis autorski]

285. dworka — dziś popr. forma D. lp: dworku. [przypis edytorski]

286. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

287. Walasiewicz, Stanisława a. Walsh Olson, Stella (1911–1980) — lekkoatletka, rekordzistka światowa w biegach na krótkie dystanse, jedna z najpopularniejszych sportowców w Polsce w latach 30. Wychowana w Stanach Zjednoczonych, w swojej karierze zdecydowała się reprezentować kraj urodzenia. Po jej śmierci okazało się, że rewelacyjne wyniki sportowe mogły mieć związek z jej interseksualnością (badania wykazały obecność męskiego chromosomu Y). [przypis edytorski]

288. Kusociński, Janusz (1907–1940) — lekkoatleta, złoty medalista olimpijski w biegu na 10000 m. Jeden z najpopularniejszych sportowców w Polsce w latach 30. W 1940 r. aresztowany przez Gestapo, rozstrzelany w Palmirach. [przypis edytorski]

289. dank — podziękowanie. [przypis edytorski]

290. marka (tu daw.) — znaczek pocztowy. [przypis edytorski]

291. embarquement (fr.) — załadunek, zaokrętowanie. [przypis edytorski]

292. Choć burza huczy wkoło nas — początek piosenki o odwadze w obliczu morskiego żywiołu, napisanej do melodii F. Schuberta (1797–1828) przez Edmunda Wasilewskiego (1814–1846). Piosenka była odbierana jako utwór o tematyce patriotycznej, a sztafaż marynistyczny miał na celu ominięcie cenzury. [przypis edytorski]

293. doktór — dziś popr.: doktor. [przypis edytorski]

294. Montekatani, właśc. Montecatini Terme — miasteczko uzdrowiskowe w Toskanii we Włoszech. [przypis edytorski]

295. verbum (łac.: słowo) — tu: słowo honoru, obietnica. [przypis edytorski]

296. oddział — tu: klasa (w szkole). [przypis edytorski]

297. smoła — tu: ktoś natrętny, od kogo trudno się uwolnić, jak od lepkiej smoły. [przypis edytorski]

298. koza, paka (pot.) — areszt; tu: kara polegająca na konieczności pozostania po lekcjach w szkole w zamkniętym pomieszczeniu. [przypis edytorski]

299. Chłopaki jak łza, kryształ: jeden za drugiego w ogień — zdania charakterystyczne dla skrótowego stylu Korczaka, czasowniki zostały celowo pominięte, pozostawione domyślności czytelnika. [przypis edytorski]

300. Concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur (łac.) — zgoda sprawia, że małe rzeczy stają się wielkimi, w niezgodzie nawet największe się rozpadają. [przypis edytorski]

301. trzy razy dziennie powtarzać na cukrze, po jedzeniu — żartobliwe nawiązanie do recepty lekarskiej: dawniej dzieciom podawano lekarstwa na łyżeczce cukru, aby nie czuły gorzkiego smaku. [przypis edytorski]

302. vir (łac.) — mężczyzna; bohater; od tego wyrazu pochodzi też łac. słowo virtus: odwaga, męstwo. [przypis edytorski]

303. Człowiek bez woli (...) pajac (skacze, jeżeli za sznurek) — zdanie skrócone w sposób charakterystyczny dla stylu Janusza Korczaka. Kiedy człowiek nie umie nad sobą zapanować i daje się prowokować do bójki, staje się podobny do marionetki, jest jak drewniany pajacyk, który skacze, kiedy ktoś pociągnie za sznurki przywiązane do jego rąk i nóg. [przypis edytorski]

304. Człowiek bez silnej woli: trzcinka — nawiązanie do sformułowania, które wypowiedział filozof Blaise Pascal (1623–1662). [przypis edytorski]

305. szlafmyca (z niem.) — czapka do spania. [przypis edytorski]

306. mereżka — ażurowy haft. [przypis edytorski]

307. fastryga — pierwszy, prowizoryczny szew łączący fragmenty materiału, ułatwiający właściwe zszywanie. [przypis edytorski]

308. pataszon, właśc. Patachon — w kulturze masowej I połowy XX w. popularna była para komicznych bohaterów filmów: wysoki Pat i niziutki Patachon; pierwszy film z ich udziałem powstał w 1920 r. w Danii. [przypis edytorski]

309. pieprzyk na policzku — być może nawiązanie do mody, obowiązującej w XVIII w., kiedy to eleganckie damy przyklejały sobie na policzku sztuczny pieprzyk, tzw. myszkę. [przypis edytorski]

310. per se (łac.: przez siebie) — sama w sobie, jako taka. [przypis edytorski]

311. mięta (tu daw. pot.) — drobiazg, coś nieważnego. [przypis edytorski]

312. wierzaj — dziś popr. forma 2 os. lp tr.rozkaz.: wierz. [przypis edytorski]

313. że jesteś zarozumiała, że jesteś powaga (i Montekatani) — nawiązanie do fragmentu wcześniejszego epizodu Wycieczka: „Więc usiadła przy mnie i mówi, że nudzi się, że na przyszły rok pojedzie z ciocią do Montekatani; że tam są wygody i w każdym pokoju jest w Montekatani wanna i kultura, i w ogóle wszystko elektryczne (...)”. [przypis edytorski]

314. farmakopea — rejestr leków. [przypis edytorski]

315. efdur, właśc. F-dur — oznaczenie tonacji muzycznej w skali durowej z jednym bemolem. Aby zagrać na klawiaturze pianina gamę F-dur, należy zacząć od dźwięku f (fa) i przejść do następnego f po białych klawiszach, jedynie zamiast białego klawisza h (si) należy uderzyć czarny klawisz b (dlatego w zapisie nutowym figuruje jeden bemol). [przypis edytorski]

316. wandal — niszczyciel, szkodnik, barbarzyńca; nazwa pochodzi od jednego z germańskich plemion, które w 455 r. n.e. zdobyło i splądrowało Rzym. [przypis edytorski]

317. Katylina, łac. Lucius Sergius Catilina (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, organizator spisku, który miał mu zapewnić władzę i uchronić od ruiny finansowej, został zdemaskowany w senacie przez konsula Cycerona (Marcus Tullius Cicero, 106–43 p.n.e.) w słynnych mowach zwanych katylinarkami. [przypis edytorski]

318. Targowica (ukr. Торговиця) — miejscowość położona w środkowej części dzisiejszej Ukrainy, w końcu XVIII w. należała do dóbr Stanisława Szczęsnego Potockiego (1751–1805), uważano ją (omyłkowo) za miejsce ogłoszenia w 1792 r. tzw. konfederacji targowickiej, tj. związku przeciwników Konstytucji 3 Maja, którzy wezwali wojska rosyjskie, by ingerowały w polską politykę. Dlatego Targowica stała się symbolem zdrady narodowej. [przypis edytorski]

319. demarsze (fr. démarche: wystąpienie) — oficjalna propozycja lub protest wystosowany przez jedno państwo w stosunku do innego. [przypis edytorski]

320. anszlus (niem. Anschluß: przyłączenie) — aneksja terytorium Austrii, dokonana przez Niemcy w 1938 r. [przypis edytorski]

321. duksie — żartobliwie utworzony polski wołacz od łac. słowa dux: wódz. [przypis edytorski]

322. Benito — nazwiązanie do wł. dyktatora Benito Mussoliniego (1883–1945), przywódcy ruchu faszystowskiego. [przypis edytorski]

323. nieradny (daw.) — bezradny. [przypis edytorski]

324. mania grandiosa — mania wielkości. [przypis edytorski]

325. Kiepura, Jan (1902–1966) — śpiewak operowy i aktor, bardzo popularny w przedwojennej Polsce. [przypis edytorski]

326. Szyrlejkę odwala (pot.) — bawi się w wielką damę. [przypis edytorski]

327. magister elegantiarum (łac.) — nauczyciel elegancji, wzorzec elegancji. [przypis edytorski]

328. ut aliquid fieri videatur (łac.) — aby było widać, że coś zostało zrobione; placebo. [przypis edytorski]

329. primum non nocere (łac.) — przede wszystkim nie szkodzić. [przypis edytorski]

330. strajk włoski — forma protestu pracujących, polegająca na tym, że pracy się nie przerywa, ale wykonuje się ją drobiazgowo i bardzo powoli. [przypis edytorski]

331. lokaut (z ang. lockout) — wstrzymanie funkcjonowania zakładu pracy przez zarządzających, menadżerski odpowiednik strajku. [przypis edytorski]

332. votum separatum (łac.) — zdanie odrębne, głos niezgody. [przypis edytorski]

333. liberum veto